50 ANOS DO CEIP PONTE DOS BROZOS

   O CEIP Ponte dos Brozos celebra, neste 2024 que está a piques de finalizar, o seu quincuaxésimo aniversario... 50 anos nos que cursaron os seus estudos primarios miles de alumnos e alumnas de Arteixo... 50 anos nos que impartiron clase centos de mestres e mestras... 50 anos nos que traballaron ducias de persoas nas instalacións do colexio (administración, cociña, conserxería, limpeza, etc.)... 50 anos abrindo as portas do futuro, que barbaridade!

   Como non podía ser doutro xeito, este espazo únese a celebración deste medio século de vida compartindo 6 imaxes do centro nas que, ademais, podemos observar a transformación urbanística da capital do municipio durante este medio século.

  Comprobaredes que en primeiro lugar aparece unha foto antiga dos anos 70-80 (época na que o cole se denominaba Carrero Blanco) e a continuación podedes ver a imaxe actual do mesmo lugar do CEIP Ponte dos Brozos.

  Moitos, moitos parabéns por estos 50 anos!

Imaxe dos anos 60 na que vemos os terreos nos que se ía construír o colexio (Cortesía de José Antonio Verdía)

Imaxe dos anos 70 (Cortesía de Manuela Aldao)

Anos 70 (Arquivo)

Panorámica da rúa Nicaragua e da Avenida de Caión antes da construción do colexio (Cortesía de Manuela González)

Imaxe do ano 1980 (Arquivo)

Panorámica da chamada "Casa da Pradera", edificio que tamén formaba parte do centro educativo (Memorias de Arteixo)

(P.D. : Continuando con esta celebración, a vindeira semana publicaremos a crónica "Das escolas unitarias das parroquias ao Carrero Blanco")

MUÍÑOS DA PARROQUIA DE SANTIAGO DE ARTEIXO

 O Catastro de Ensenada de 1752 foi un pormenorizado rexistro de habitantes, propiedades, edificios, gandaría, oficios e outra serie de bens que ordenou realizar o rei Fernando VI nos quince mil lugares da Coroa de Castela co obxectivo de establecer un único imposto, un cobro que non se levou a cabo por mor do forte rexeitamento da nobreza. 

  O inventario deste catastro realizado na parroquia de Santiago de Arteixo recolle un total de dez muíños: un deles estaba no Rañal, era propiedade dun tal Juan de Orxeira (veciño de Herves, Carral); en Caldas había dous e pertencían a Joseph Sánchez de Taibo; e os sete restantes estaban no lugar de Candame, cinco dos cales eran de Manuel García, Antonio Torreiro, Euxenio de Boedo, Jacobo López Muñiz e Francisco Rodríguez de Ulloa. Os outros dous eran propiedade dos herculinos conventos de Santo Domingo e da fábrica de Santa María do Campo. 

 

Muíño do Rañal na actualidade

  Dous séculos despois, os muíños do Rañal, de Caldas, do Pedregal, o de Laxobre e o de Mino de Amadeo¹ eran os únicos nos que se podía moer na parroquia. Mais pouco a pouco, aproximadamente pola década dos setenta, irían pechando as súas portas e hoxe xa só quedan deles as lembranzas das noites nos muíños dos nosos maiores, noites que mantiveron viva e anovada a nosa poesía popular na que o rol erótico, a sorna e a retranca estaban sempre moi presentes, moi especialmente coa filla e a muller do muiñeiro, cos curas e co oficio. 

 

Panorámica actual do muíño de Mino de Amadeo

  As instalacións do Rañal (na actualidade aínda se pode ver parte deste edificio) albergaban no seu interior dous muíños. Un deles era propiedade da coñecida como casa dos de Bastón e o outro da casa da Leiteira, familias que tiveron o privilexio de ter luz nas súas vivendas catro anos antes de que esta chegase ao resto da aldea do Rañal, no ano 1958, grazas a un xerador instalado no muíño que lles permitía ter corrente eléctrica. Estas instalacións abrirían un abanico de posibilidades na aldea. De feito, un dos antigos propietarios dun dos muíños, o coñecido como o Tío Antón da Leiteira, foi a primeira persoa do Rañal en ter radio. Republicano, poñía a todo volume Radio Pirenaica, unha emisora creada a instancias de Dolores Ibárruri, La Pasionaria, que principiou a emitir no ano 1941 dende Moscú como unha vía de información do Partido Comunista. Pese á represión da época, o Tío Antón nunca tería problemas pola súa ideoloxía, seguramente, grazas á súa amizade co secretario municipal.

  Trinta anos antes de que as familias dos de Bastón e dos da Leiteira tiveran electricidade nas súas vivendas do Rañal, nos muíños do Pedregal dábase o primeiro paso para a electrificación da vila de Arteixo, electrificación que non se completaría ata os anos 50. Este histórico feito recollíao o xornal La Voz de Galicia na súa edición do 22 de xullo de 1925 onde, con motivo das festas patronais da vila, informaba de que:

«Aparte de otros números nuevos y atrayentes, habrá una novedad de las más gratas para el pueblo: la colocación de la primera piedra para la instalación de la fábrica de electricidad, que tan necesaria es aquí, y que se instala a base del salto de agua de los molinos del Pedregal»

Manolo Insua e a súa muller Mari Pepa diante dos muíños do Pedregal nos anos 50, matrimonio que posteriormente abriría no lugar do Cruce o bar Insua, o popular Muiñeiro (Fotografía Álvarez)

  Na actualidade, vivimos ao carón de múltiples liñas de alta tensión que saen desa empresa que tiña unha enorme cheminea e que está instalada en Sabón, moi preto onde outro muíño, neste caso eólico, xera parte da enerxía que necesita Inditex para fabricar as prendas que logo reparte por todo o planeta. Pois a uns poucos metros destes lugares, no paseo fluvial, segue estando o edificio dos muíños do Rañal. Se entras nas instalacións e pechas os ollos, é probable que aínda escoites algunha das coplas que alí se cantaban …

Esta noite no muíño

ha de haber o que ha de haber,

as telliñas do tellado

han de ir ó río beber.

_______________________

1 Dende setembro de 2013 o coñecido como o Muíño do Minoco alberga un centro de interpretación da natureza dependente do Departamento de Medio Ambiente do Concello de Arteixo.

OS TEMPOS DA RECOLLIDA DO GOLFE, O ESTERCO MARIÑO

   A maioría das nenas e dos nenos galegos que nos criamos na aldea antes dos anos 80 medramos escoitando centos de contos que os maiores contaban a carón do lume da lareira nas longas tardes invernais, contos que na casa dun servidor era ben raro que os avós e os tíos non lle deran protagonismo ao mar cando había xuntanza familiar pola festa do Santiago ou da Santa Eufemia.

   Falar do mar na nosa casa, era falar de moito sacrificio e de traballo moi duro, e a recollida do golfe, que son as algas ou argazo que o mar arrinca e arrastra ata as rochas e os areais, era un deses traballos escravos dos tempos de antano.

Golfe na praia Area Grande de Suevos

   Esta actividade, moi enraizada nos veciños da contorna das praias e presente ata hai ben pouco tempo, foi sustento ben importante para a xente que se adicaba á labranza pois, naqueles tempos de escasezas económicas e de recursos que lle tocaron vivir aos nosos avós, o golfe era como un agasallo caído do ceo: grazas a el as terras podíanse aboar de xeito gratuíto con notable dose de iodo!

Carrexando golfe

   A recollida deste esterco do mar era unha tarefa traballosa e moitas veces, cando se apañaba nas rochas, abofé que ben perigosa. Emilia Pichel, nai do veciño do Rañal Francisco Sanjurjo, máis coñecido como Kiko de Pichel (un pai para quen escribe), perdera a vida nun día de novembro de 1929 cando estaba collendo no golfe nas rochas da Ermida do Rañal, a carón donde hoxe está o monumento ao Voyeur, o que coloquialmente todas e todos coñecemos como 'Mirón' ou 'Vixiador.' Emilia recollía o esterco mariño para abonar as terras nas que quería plantar, no mes de Nadal, as patacas de cedo. Tiña 30 anos e deixaba orfos a dous fillos de curta idade: Ramón e Kiko. 

El Heraldo de Madrid, 21 de novembro de 1929

   Meus avós dicían que tras dos temporais, o golfe chegaba en grandes cantidades á ribeira das vilas. Falaban de bardas de golfe e contaban que moitas veces, dependendo das mareas, había que madrugar moito para ser os primeiros en chegar ás praias. Amañaban o carro de bois, as ferramentas para a recollida e os paxes de vime para carrear. Logo, xa nos areais, había que procurar unha situación boa e coa maior comodidade posible para cargar o carro que, unha vez cheo, levábase ás leiras para esparexer todo posteriormente.

Recollendo golfe no mar

    Meus tíos contan, coa retranca que herdaron de seu pai, que cando eran mozos teñen ido a paxear no golfe ao dereito de vir de troula..."eran outros tempos que oxalá non volten", din. Cando falo con eles desta tarefa moito lles brillan os ollos, non sei se polas lembranzas do traballo duro ou pola nostalxia dos tempos mozos. En calquera caso, o certo é que o golfe foi durante séculos unha boa axuda para as familias que vivían a carón do litoral.

   O Padre Sarmiento, no seu Coloquio en milduascentas coplas galegas, escrito en 1745, faille referencia nunha copla ao devandito esterco mariño:

 

Vai coller o gasto

cun sacho e cun cesto,

o gasto das bestas,

dos homes e cerdos,

e mais para estrume

o golfe mareiro,

a xeba e argazo

o bocho e verdello.

   

   Nos anos 50 tamén había xente que facía unhas pesetas coa venda do chamado “gholfe bo” que segundo nos contaron ía destinado, principalmente, ao mundo da farmacia e da cosmética.

   Coa creación do Polígono de Sabón nos anos sesenta, unha das primeiras empresas que levantaron alí as súas instalacións foi Gomas Marinas S.A., unha factoría dedicada ao aproveitamento industrial das algas sobre a que prometemos falar no futuro nestas Crónicas de Arteixo xa que aínda vive algún dos antigos empregados desta empresa coñecida como a “fábrica de algas”.

Imaxe das instalacións de Gomasa (Gomas Marinas S.A.), máis coñecida como a "fábrica de algas"

Ata a semana que vén!

O NAUFRAXIO DO VAPOR ALEMÁN "TRIER" EN SUEVOS EN 1902 (3ª parte e fin)

   As doce da mañá do martes, 9 de setembro de 1902, comezaba no consulado de Alemaña na Coruña a poxa polo vapor alemán “Trier”, embarrancado en Suevos a principios de xullo. O prezo de saída de 25.000 pesetas, considerado baixo polos comisionistas, axentes de negocios e representantes de casas de Bilbao, Cádiz e Vigo, ía provocar unha gran expectación no consulado, edificio no que se deron cita ata un total de 49 persoas. Durante máis de unha hora, foron moitas as cantidades en pugna, mais finalmente adxudicábase o navío como mellor ofertante a José Teijeiro por 110.500 pesetas. 

   Nese mesmo día, Teijeiro organiza os preparativos para o desmantelamento do “Trier”, un vapor que naquel intre xa estaba en moi malas condicións. Teijeiro contrata cuadrillas de obreiros (principalmente carpinteiros), a lancha de vapor “María Pita”, que xa participara nas tarefas de transbordo da carga do buque alemán, e dúas gabarras para o traslado dende A Gaianda ata a baía coruñesa das máquinas, ferros e outros materiais do despezamento.

Panorámica actual do illote da Gaianda

   O barco mostraba un aspecto desolador. No seu interior non quedaba nada, nin unha peza de roupa, nin sabas, nin manteis, nin panos de mesa. Da vaixela de primeira clase non quedara nin un prato, nin unha copa, nin unha culler, nin un coitelo...e a da segunda e terceira clase, o mesmo.

    Os mobles tamén voaran. Tan só quedaran os que non se podían transportar facilmente. Polos corredores adiante podíanse ver algúns lavabos deitados no chan, embrullados en colchonetas e amarrados con cordas, evidentemente preparados para “a fuga”, mais certamente faltou tempo para levalos.

    Na máquina do vapor tamén se advertían en todos os aparellos as pegadas dos ladróns, que ademais arrancaran grandes anacos de canalizacións de cobre. E polo demais, non deixaran nin cabos, nin motores… nada de nada. É de supoñer que, cando se enteraron de que o “Trier” ía ser vendido, houbo como unha febre masiva por apoderarse dos últimos obxectos de valor do barco embarrancado na Gaianda.

O vapor "Trier" embarrancado na Gaianda (La ilustración española y americana, 15 de xullo de 1902, páx. 32)

   A urxencia do desmantelamento era grande por causa do inverno, polo que as cuadrillas contratadas por José Teijeiro comezan a traballar decontado, concretamente o xoves 11 de setembro. Neses días o mar non tiña acougo e rompía con forza contra o casco do “Trier” e as acometidas oceánicas contribuían a facer máis rápido o seu desmantelamento. Os carpinteiros, a golpe de machada e de escoupro foron retirando a tolda do navío, a obra morta¹, a cuberta, os camarotes, sollados, etc. Cando finalizaron, outra cuadrilla de obreiros comezou a retirar a máquina, os paus, a cheminea… O desmantelamento do navío continuaría durante todo o mes de outubro.

    Ao longo dese mes de outubro tamén se foi vendendo en poxa parte da carga que o “Trier” levaba nas adegas con destino ao continente americano. Sirvan de exemplo estos dous anuncios publicados na prensa da época:

El Noroeste, 4 de outubro de 1902

El Noroeste, 22 de outubro de 1902

    Nos primeiros días de novembro, as inclemencias metereolóxicas complicaban notablemente os traballos de despezamento que se estaban a facer no vapor alemán, chegándose a vivir situacións de moito risco e moi angustiosas nas dúas gabarras e na lancha “María Pita”. Deste xeito, na mañá do día 7, o forte mar de fondo estivo a piques de provocar unha terrible desgraza en Suevos, xa que esnaquizou por completo contra as rochas do que hoxe é a “Cheirona” unha das gabarras que contratara José Teijeiro. Infelizmente, poucas horas despois, a outra gabarra, que estaba ateigada de obxectos, ía tamén a pique tan só uns minutos máis tarde de bater bruscamente co casco do “Trier”. No momento do suceso, nesta gabarra traballaban varios obreiros, salvándose milagrosamente todos eles ao agarrarse á escada do barco alemán que estaban desmantelando. Un deles, José Babío, non foi esmagado por un tris, pois o seu corpo quedara posicionando xustamente entre a devandita gabarra e o casco do “Trier”.

Obsérvese á esquerda da imaxe o illote da Gaianda e, á dereita, as instalacións da chamada "Cheirona" de Suevos

     O desmantelamento ía continuar ata que o armazón do vapor quedou ao ar, sen unha prancha e sen un parafuso. E xa nos primeiros meses de 1903 podíase ver a Gaianda como se pode ver na actualidade, como se non tivese acontecido nada alí, como se todo fose un soño…

    Curiosamente, o nome do vapor alemán ía ficar na toponimia do litoral de Suevos ata os nosos días xa que a furna existente xusto en fronte da Gaianda, a mesma na que a ondada acumulaba moitas das cousas que a tripulación do buque tiraba ao mar, aínda aparece nos mapas como “Triel”. A longa transmisión oral ocupouse de deturpar o orixinal “Trier”.

No mapa podemos ver sinalados o illote da Gaianda e O Triel e na foto, cunha frecha, a zona da Furna do Triel

Panorámica da Furna do Triel, que debe o seu nome ao embarrancamento na zona en 1902 do vapor alemán "Trier"

FIN

___________

1 Parte do casco dun barco que está encima da liña de flutuación.