HOSTALERÍA

O "CAFÉ BERÁN" DA BAIUCA E A SOCIEDADE "EL ALBA"

     A finais do século XIX, Maximino Rodriguez González abandonaba a súa parroquia natal de San Breixo de Berán, no concello ourensán de Leiro, para residir en Arteixo, lugar no que non tardaría moito en abrirse camiño entre o ambiente caciquil que predominaba a política municipal naquela hora grazas, principalmente, á colaboración do seu tío materno D. Florencio González Pérez, o cura da parroquia de Santiago de Arteixo por aqueles tempos.

     Segundo conta Manuel Blanco no seu traballo Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Maximino probablemente quedou orfo de pai relativamente mozo, o que fixo que buscara protección e amparo no seu tío cura (un curmán de Maximino, Florencio González Soto, tamén sería cura entre os anos 20-30 da parroquia de Santa Mariña de Lañas). Polo ano 1895 xa figuraba como residente no noso concello, e o 13 de xuño de 1899 contrae matrimonio con María Mosquera Rapela, filla de José Mosquera Díaz, alcalde de Arteixo en dúas ocasións (1885-1890 e 1901-1902). Nos padróns municipais figura coa profesión de perito agrícola e tamén como industrial, isto último debido a que establecera na Baiuca un bar coñecido como o Café Berán, nome da súa parroquia natal.

Lugar onde estaba o Café Berán

                                         

     Ao pouco de que Maximino González abrira o seu establecemento, na Baiuca tamén se constituía a Sociedade de Recreo y Expansión "El Alba", unha entidade que no primeiro punto dos seus estatutos apuntaba que nacía para "el posible mejoramiento de costumbres y desarrollo físico de los socios, que podrán expresarse indistintamente en castellano o gallego, siempre en frases correctas y sin emplear interjecciones indecentes o indecorosas y menos sacrílegas".

     A Sociedade El Alba convertiríase, durantes os anos vinte e trinta do século pasado, no motor cultural de Arteixo, organizando numerosos eventos deportivo-culturais como algún dos primeiros partidos de fútbol xogados na vila, desputados nun campo que había no Monte da Penouqueira, bailes e representacións teatrais que se desenvolvían no Café Berán, a sede social da entidade, e que eran acompañados musicalmente polo piano que con gran pericia musical tocaba Manuel Fernández Llamazares, o farmacéutico da localidade por aqueles anos. Un exemplo desta actividade da Sociedade El Alba aparece nas páxinas de La Voz de Galicia en abril de 1934:

     "Con un atrayente programa, integrado por los regocijantes diálogos gallegos Mal de moitos y Trato a cegas, y el pasillo cómico, en un acto, Vaites...vaites...! tendrá lugar el sábado, 28 del corriente, a las nueve y media de la noche, una velada teatral, a cargo de los distinguidos aficionados que componen el cuadro de declamación de la Sociedad El Alba, de este pueblo. Les auguramos un éxito, y es indudable que el local social será reducido para tanto público como acudirá a presenciar la actuación de tan aplaudido grupo artístico. (...) El Domingo, día 29, se celebrará en esta villa un interesante partido de fútbol entre los equipos reservas de Meicende F.C. y del titular de esta localidad. Acompañando al equipo de Meicende vendrán numerosos aficionados. El partido será amenizado por una afinada charanga de esa capital, celebrándose al final un animado baile en el elegante salón del café Berán, hasta las doce de la noche, contando los forasteros con servicio extraordinario de coches entre este pueblo y esa localidad".

     Ao remate da Guerra Civil, El Alba desaparecía como tal, mais, algúns anos máis tarde, moitos dos seus integrantes crearían unha nova sociedade na Baiuca: a S.R.D. Penouqueira. O café Berán continuaría coas portas abertas, aínda que en 1939 habería cambios: Maximino Moreiras González, fillo de Jesús Moreiras e de Josefa González Més, e a súa muller Manuela Vázquez convertiríanse nos novos responsables do negocio, abrindo ao lado do bar unha panadería. A partir de aí a actividade do Berán iría decaendo pouco a pouco ata cederlle definitivamente o testemuño aos salóns de baile, que irían xurdindo por todo o concello.

                                                    
FONTES:
- Reglamento de la Sociedad titulada El Alba, 11 de setembro de 1924
-BLANCO REY, MANUEL. Arteixo durante la II República y la Guerra Civil. Arteixo, 2008
-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRIGUEZ, XABIER. De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora. Ferrol, 2014




OS SALÓNS DE BAILE

     Pois si. Aunque non o creades houbo marcha en Arteixo. E moita marcha, diría eu, porque os pais dos nosos pais tamén tiveron xuventude, e tamén disfrutaron o weekend. O que pasa é que agora a fin de semana comenza o venres ao mediodía e remata o luns pola mañá. Agora compre que falemos dun tempo no que a fin de semana era só a tarde dos domingos.

     Dende o San Miguel, en que remataban as romerías con músicas a ceo aberto ata o mes das flores, a xuventude ía mocear aos salóns de baile. Ollo! Falamos dos anos corenta-cincuenta, e xa choveu, polo que tede en conta que igual algunha palabra a levou o vento, ou algún dato pode ser corrixido. O caso é que naqueles tempos había salón de baile en cada parroquia, cando non dous ou tres.

     Se retrocedésemos máis no tempo teríamos que falar dos bailes de pandeireta ou dalgún que outro veciño que sabía tocar a gaita e que animaba as tardes dos domingos para que os mozos do lugar bailasen. Pero Arteixo está moi preto da capital, e as ansias urbanitas dos nosos devanceiros impuxeron as modas que triunfaban aquí ao ladiño, "en La Coruña".

     E así foi como se estenderon por todas as parroquias. E ás veces parece que me estou referindo a un tempo lonxaaaaaaano, pero non é para tanto. Os nosos avós de setenta-oitenta teñen isto tan claro que ata lles resulta trivial falar do tema.

     Buff !!, que me lío eu só...imos cos salóns: xa só en Loureda tiñamos tres: o de Catoira en Regocheo, o do Castellano na Quintán e o de Rumbo no Foxo. A este último aínda se lle lían as letras enriba da porta hai pouco, mais hoxe están cubertas polas hedras. Disque atraía a moita xente de San Román, Lestón e Peisaco.

Salón do Foxo (Foto de Víctor Iglesias)

                                          

Salón do Foxo na actualidade

     O salón do Castellano estaba no corazón do Valle, nun lugar con moita vida naqueles tempos. Atopábamolo pegadiño á escola de Don Bartolo, mestre (o seu nome era Bartolomé Calderón) que xunto co de Lañas, Antonio Platas, organizara en Arteixo un mitin por mor do Estatuto de 1936. Deste salón contareivos noutra hora unha historia merecedora dun capítulo aparte. Hase de saber. Na parroquia había competencia, e por iso o salón de Catoira anunciaba pola semana as atraccións do domingo. Ademais da orquesta, en Regocheo había títeres e marionetas para os máis cativos. Ata aquí baixaba rapazada dende Meirama, Rus, A Tablilla e incluso Coristanco. Os máis "guerrilleiros" eran os de Soandres e os da Brea.

     En Arteixo tamén había competencia entre o salón da Baiuca, o de Caldas e o do Balneario. Este tiña pista de baile fóra e os petromás colgados dos pinos dábanlle certo toque romántico.

Pista do Balneario (Foto Ana del Río)

     En Uxes, parroquia de Morás, poderíamos ir bailar ao salón de Picos ou ao de Parada. E en Pastoriza ao salón da Roxa, pretiño da Casa Lola (unhas lerias levan a outras: a Casa Lola non estivo sempre no Seixedo...mmmm...os callos da señora Lola...mmmm...xa vos contarei...). En Lañas bailaban no salón da Estación, a Benitona facía bo baile na Lagoa e, en Monteagudo aínda se conserva o carteliño "Prohibido ceder la pareja"...e o salón de Figueiroa en Oseiro?. Seica nunha ocasión, con motivo das festas da parroquia, montaran un ring neste salón para ver boxear ao vasco Paulino Uzkudun, campeón de Europa dos pesos pesados en 1926 e 1933, que "fixera guantes" co garda civil Cadenas. Pouco despois, Uzkudun viaxaría aos Estados Unidos para pelear polo título mundial. Alí coñecería a Al Capone..."faite americano e eu fágote campeón do mundo", dixéralle o popular gángster e contrabandista estadounidense. Paulino perdería aquel combate no cuarto asalto ante Joe Louis e, posteriormente, afiliaríase á Falange. Mais este xa é outro conto e hoxe toca falar dos antigos salóns de baile, dos que dou por suposto que esquezo algún.

   O que pasa é que non só ían aos salóns os mozos en idade hormonal. Tamén se achegaban os máis pequenos a mercar algunha lambonada, que evidentemente non era un Kinder Bueno nin unhas gominolas. Daquela, as lambonadas eran as laranxas, ou as noces, ou os figos pasos, ou as castañas cocidas que viñan envoltas en panos para non perder a calor...E ata as avoas entraban no salón a ver con quen bailaba a neta ou para saber que tal o facía a orquesta de turno. E ollo, que as orquestas eran un dos reclamos para ter concorrencia. A Orquesta X, os Mallo, a Espallante, os Patolos, os Españoles, os Satélites ou os Trovadores xa daquela principiaban a darlle forma ao que hoxe en día se denomina "fenómeno pachanga" (mira que non hai orquestas en Galicia...).

     Diciamos que atrás quedaban os bailes de gaita ou pandeireta, motivo polo cual atrás quedaban as muiñeiras ou as jotas. Estas orquestas, xa daquela, interpretaban os éxitos do momento: a Raspita, a Cumparsita, a Conga de jaruco...

     Para rematar este relatorio transcribo literalmente as palabras dun veciño de Oseiro:

     "...catro pesetas costaba a entrada, que para min eran a metade do soldo da semana...pagabas alí, na garitiña que aínda se ve ao lado da porta, e pa dentro! Deixabas o abrigo no roupeiro, que era unha modernidade para o salón perralleiro que era, pero bueno, había roupeiro...como houbese boa orquesta, alí habían de andar as mozas de Pastoriza...nación que as dou!...e eu na fura de diante...no medio da pista había unha columna cos espellos, e o baile facíase virando ó redor, coma nun tiovivo. Había uns palcos nos que se sentaban as vellas que non tiñan outra cousa que facer...nación que as dou a elas tamén!! se te arrimabas demais á parexa, berraban ou dábanche unha bareada co bastón...pero elas non sabían que debaixo dun dos palcos había un ángulo morto...o rincón...e alí mordíamos...ti xa me entendes..."

Salón de Figueiroa, en Oseiro

                                          
"Así fué que empezaron papá y mamá
tirándose besitos y una guiñá.

Así fué como empezaron papá y mamá
y ya somos catorce...y ya vienen más"


 (Relato de Victor Iglesias García)







A SALA DE FESTAS EVA

     A mediados dos anos sesenta Arteixo apresenta unha "movida decadente". Os vellos e numerosos salóns de baile quédanse anticuados para as novas xeneracións, e a fin de semana non ten outro atractivo que as películas de vaqueiros no cine Real. Son os tempos nos que comenza a funcionar o polígono de Sabón, e isto motiva que moita xente do campo se traslade á capital, sobre todo mozos que veñen a traballar de obreiros, e mozas para os talleres textiles.

     As circunstancias sociais piden a berros unha iniciativa como a que tivo o señor Manuel Díaz, coñecido como Manolo de Eva. No ano 1968 inaugura a sala de festas Eva, e con ela, Arteixo convértese na referencia da fin de semana para a xuventude dos arredores durante máis de dez anos.

     Unha das primeiras atraccións desta sala fora, no ano 1970, a actuación de Camilo Sexto. O éxito fora rotundo, e as cen mil pesetas do caché ben as mereciu...naqueles tempos a voz deste artista era toda unha garantía (e tamén os seus axustadísimos pantalóns...). Esta atracción daríalle certo pulo á sala de festas, e así foi como despois viñeron os Diablos, Fórmula V, Pekenikes, Juan Camacho, e o propio Julio Iglesias, que aunque non chegou a actuar, si tiña o contrato firmado.

Grupo de moz@s na Eva nos anos 70

      
     E no medio de tanta atracción internacional, sorprende o feito de que o maior abarrote fose provocado por un conxunto da terriña. Sobre 1300 persoas déronse cita na sala para ver a un dos mellores grupos galegos de todos os tempos: Os Tamara de Pucho Boedo.


     O negocio ía ben, e así, no ano 1975 houbo que ampliar as instalacións. A xente de Arteixo e arredores tiña ben claro que facer na tarde-noite dos domingos.

     A sala de festas Eva non tivo competencia de ningún tipo nos seus bos tempos, bos tempos nos que era unha cousa ben común que actuasen os Satélites, os Españoles, os Trovadores ou os Players, que por aí adiante estaban considerados unhas excepcionais orquestas.

     Pero non todo era música ou baile. Moitísimos matrimonios téñense fraguado nesta sala. Poderíamos dicir sen medo a esaxerar que máis da metade da xente entre 50 e 60 anos natural de Arteixo moceou (con máis ou menos éxito) na sala de festas. E se non o credes, preguntade...

Mozos do Rañal na Eva

                                                       

     O cubalibre e o ginkas eran as consumicións máis solicitadas, contando o whisky con moi poucos adeptos. Hoxe en día parece que é ao revés.

     A xente viña á sala a bailar, a mocear, a beber, e tamén había quen viña a armar bulla. Era o caso de bandas organizadas como os "Diablos Rojos" (eran do lado do Martinete e Elviña), que protagonizaron unha das épocas máis duras da sala.

     Pouco a pouco, aqueles mozos que chegaron a Arteixo para traballar como obreiros e aquelas mozas empregadas en talleres textiles, foron medrando...e casaron...e agora xa teñen fillos casadoiros. Agora son xente de cincuenta ou máis que lembra con nostalxia a Camilo Sexto ou aos Tamara, ou os primeiros cubalibres, ou os primeiros bicos.

     Aqueles marabillosos anos da sala de festas Eva...aquela música dos Tamara:

"...cando a luíña aparece
e o sol nos mares se esconde
todo é silencio nos campos,
todo na ribeira dorme..."

A sala de festas Eva na actualidade

                                          









(Relato de Victor Iglesias García e fotografías de Luis Souto Naya)





 A TABERNA DE CHAMÍN

     Empezando a subir a costa de Chamín do medio, a man dereita, na estrada de Caión, asfaltada como a estrada xeral; para máis señas, cerquiña do cruce que vai para Paiosaco. É necesario explicar ben onde se atopa, porque os que non saben que existe pasan de largo sen nin sequera decatarse. Unha chapa de Coca Cola, unha de Fanta e o letreiro de Tabacalera coa súa insignia que indica que é un establecemento autorizado para a venda do tabaco, colgado na fachada da casa. O paso do tempo nótase na extructura exterior, portas e ventás de madeira, paredes de pedra, o tempo deixa o seu sinal por onde vai, pero nesta casa, de xeito moi doado, podemosnos trasladar anos atrás. No interior, aínda de forma máis notable,  decatamosnos de que o único que mudou foi o envoltorio dos productos que alí se venden. Ademais de taberna sigue sendo un establecemento onde nos podemos servir das cousas necesarias para a vida diaria, coma fai tantos anos, igual. O paso do tempo non se nota na altura. As novas xeracións calzan corenta e pico e miden cento e non sei que. Son moi altos. Antes non...antes eran máis ben baixos. Na taberna de Chamín, algúns dos rapaces e rapazas coas que nos podemos cruzar agora na rúa, non esaxero se digo que non lles costaría moito estirar a man e tocar o teito, que é de madeira e nas súas vigas hai cravadas puntas de aceiro que fan á vez de ganchos. Por suposto que pasou o tempo, e que se nota o seu paso tamén por esta taberna, pero se queremos soñar como sería a vida nas tabernas de antes, este sería un lugar ben axeitado para facelo. Quedan poucos lugares nos que as innovacións pasaran de largo como puideron facelo aquí, ata custa crer que fora posible. De feito non foi posible, según nos alonxamos, botamos a vista atrás e vemos o tellado de tella, que seguro foi dunha cor vermella forte, agora indefinido, e tamén do tamaño da chapa da Coca Cola...pero eso si, ao lado da cheminea a taberna ten unha chapa redonda que pon "satélite canal digital".

"O Piñeiro", a taberna de Chamín, nos anos 90

    











(Relato de Ana Castro, emitido en Radio Arteixo o 7 de febreiro de 1998)



A TABERNA DE MONTEAGUDO

     Se non sabes onde está, non te preocupes que non ten perda e é ben doado chegar a ela. Non tes máis que ir ata a xoia do románico que é a igrexa de Santo Tomé, que seica é o único que quedou en pé do antigo mosteiro que había alí, no lugar de O Igrexario, o mesmo que na alta Idade Media era coñecido co nome de Mosteiro e que está resgardado ao norte polo Monte da Pedra Vella e ao sur polo Picoto da Veiga. Pois alí, agochado detras da igrexa, tes "O Salón", a taberna de Monteagudo.

     Ao entrar vaste atopar cun local ben chulo, cun enorme comedor ao fondo, que nestos días de inverno enchen os comensais que, entre outros platos, van comer o cocido. Se es dos que te quedas na barra, mentres que che prepara un café Susa, a muller que actualmente atende o negocio, de seguro que ao teu carón haberá algún cliente dos de toda a vida, dos que aínda lembran os tempos de cando se facía baile na taberna.

     Eses eran os tempos da señora Socorro, a nai de Isabel (a propietaria do establecemento), que nos anos cincuenta ou se cadra nos cuarenta xa abrira a taberna na que tanto podías comprar unha tableta de chocolate coma un saco de millo ou botarlle unha cunca de viño...si, eran os tempos nos que os homes entraban a tomar a copa e a xogar a partida e as mulleres a comprar e, a ser posible, sen entrar xuntos...os tempos nos que poucas casas da parroquia tiñan teléfono..."Señora Socorro, chámeme a un taxi, que vou para o médico"...e tamén eran os tempos do salón de baile.

     Hoxe "O Salón" é outra taberna ben diferente á dos tempos da señora Socorro, pero aínda non hai moito, antes de ser restaurada, cando pasabas polo corredor, por diante da porta da cociña e un pequeno almacén onde estaba o conxelador dos xeados, había outra porta que daba á parte exterior do local. Alí estaba o servizo e o río de lavar a roupa e, de fronte, a porta dun local grande, húmido, escuro e frío no que se gardaban sacos de abono, penso, caixas de cervexas, gaseosas...pois ben, era alí, nese local, onde se xuntaban as mozas e mozos, no salón, un dos de máis sona de todo Arteixo, e no que se conservaba despois de tanto tempo, sen saber moi ben porqué un letreiro que poñía "PROHIBIDO CEDER LA PAREJA".

     Así que xa sabes, cando vaias a Monteagudo vaille botar unha ao Salón!

"O Salón" de Monteagudo actualmente

    













 





O BAR MOISÉS

     Corrían os últimos anos da década dos cincuenta, cando Abelardo Rey e Amalia Martínez, abren na Avenida do Balneario un bar ao que deciden bautizar co nome do seu único fillo: Moisés, establecemento no que traballarían catro ou cinco anos. "O fin de semana aínda se gañaba un peso, pero pola semana pouca caixa se facía e dicidimos emigrar a Suiza". Así mo facían saber o pasado xoves, 27 de agosto, o señor Abelardo e a señora Amalia, quenes amablemente me atenderon no seu domicilio do Camiño de Candame e tamén me lembraban que ao pouco de abrir o seu negocio empezarían a parar nel os futbolistas e simpatizantes do Penouqueira. De feito, os xogadores da camiseta vermella vestíanse alí cando disputaban os seus partidos como equipo local no campo do balneario.

Imaxe dos anos 60 de Antonio Naya, "Pesudo", diante do Bar Moisés

      Pouco antes de emigrar a Suiza o matrimonio arréndalle o "Moisés" a Guillermo Arijón (seica era cuñado do "Milmañas") e a súa muller Carmen, quenes estarían ao frente do negocio varias décadas. Cos novos arrendatarios a "familia" do Penouqueira seguiría parando no bar, un local que non tardaría en converterse na sede social oficial do equipo da Baiuca. Os afíns do Atlético Arteixo facíano no "Insua", o popular "Muiñeiro", pois Fernando, fillo dos donos deste bar, fora un dos fundadores do Atlético.

     Son moitas as lembranzas que teñen as e os arteixáns en torno ao "Moisés". Uns ían ao bar, xa con Guillermo e Carmen detrás da barra e cos seus fillos Guillermo, José e Angel parando por alí, a falar de fútbol e pola vinculación do local co Penouqueira; outros ían a ver "Los intocables de Eliot Ness", serie que se empezara a emitir en España en 1964; algúns e algunhas ían pola máquina tocadiscos na que a xuventude daquela hora, según me ten contado a miña veciña Fina Sanjurjo, moitos pesiños ten gastado elixindo unha das cancións que máis soara no verán de 1965: "La Yenka", aquel baile irresistible que se marcaban os nosos pais da man de Johny e Charlie Kurt, un dúo de cantantes do norte de Europa; e mesmo había quen ía ao "Moisés" polos bocadillos de pan de bola de chourizo, sardiñas... Tamén son lembradas, e moito, as partidas de futbolín.

     Según me contaron o señor Abelardo e a señora Amalia, ao voltar de Suiza, donde estiveran traballando doce anos, decidiran investir parte dos aforros da emigración nun supermercado que abrirían en 1975 ao carón do bar do que estamos a falar, supermercado ao que tamén bautizarían co mesmo nome que o seu único fillo e que fecharía en 1988, trala xubilación de Abelardo.

Imaxe dos anos 70 na que se ve o Bar e o Super Moisés




  

     Tras varias décadas traballando no "Moisés", Guillermo e Carmen traspasaríanlle o negocio a un matrimonio do Val do Dubra, a Manuel e María, que serían os últimos propietarios daquel bar cheo de pegatinas, chaveiros e banderíns de fútbol no que sempre había un futbolín, un bar vinculado tantos anos ao Penouqueira e que sería derrubado para construir o edifico dos de Gestal. Curiosamente, o "Moisés" e o Penouqueira, tantos anos "camiñando" xuntos, desaparecerían practicamente ao mesmo tempo.





TABERNA "A BAIUCA"

Na taberna "A  Baiuca" con Bieito, "Guitarras" e "Manín"

      Hai algún tempo que Bieito e Marisa decidiron coller outro camiño e deixar a súa taberna "A Baiuca", que levaban rexentando dende había case tres anos...pois ben, ese momento chegou e esta fin de semana será o derradeiro, con eles ao fronte, dun dos lugares máis entrañables e máxicos de Arteixo.

     Bieito, se os seus compromisos con "Lúar na Lubre" llo permitían, estaba alí, na taberna, polas mañáns e polas tarde-noites, xa acompañado de Marisa, de luns a sábado. Nos primeiros meses de vida do establecemento tamén estiveron un tempo detrás da barra Juan e Miriam, e posteriormente incorporaríase ao "equipo" Isabel.

     Traballar de tabernir@ é un oficio duro e hai que estar moitas horas agarrad@ á barra para rendabilizar o negocio, aparte de entender de sicoloxía e darlle a cada cliente o trato e atención que merece. Bieito e Marisa abofé que o conseguiron (falo do trato e de exercer de sicólogos) e dentro dese estado de suxestión, tamén conseguiron que a súa taberna fose o lugar ideal para "arteixear" e "baiucar", cumprindo perfectamente a súa labor de oficiosa embaixadora de galeguidade en Arteixo.

     Teño que recoñecer que eu só era cliente habitual os venres ás noites, día de foliada, día no que de cando en vez os arteixáns tiñamos o luxo de contar coa presencia na taberna de grandes músicos do país e, tamén do concello, como Oscar Miranda e Víctor Iglesias. Os venres, día de foliada, o cruce xeracional que se podía ver na taberna cantando cancións populares galegas era ben fermoso, espectacular...hoxe é venres, día de foliada, o derradeiro venres de foliada con Bieito e Marisa ao fronte do negocio!

     Que pechen estos lugares de grata convivencia e filosófico discurrir que son as tabernas como "A Baiuca" é sempre unha gran perda. Arteixo está de loito. Bieito, Marisa: grazas mil por estos case tres anos!


O BAR "INSUA"

     Cada vez que entro no Bar Insua, coñecido popularmente como "O Muiñeiro", a tomar un café ou a selar unha Primitiva dame a impresión que fago unha viaxe no tempo semellante á que fixera Marty McFly (Michael J. Fox) en "Regreso al futuro", película na que o protagonista chega ao ano 1955 nunha máquina creada polo seu amigo Doc, o científico ao que todos tomaban por tolo...lembrades?

     No Bar Insua, a persoa que nos fai viaxar ao pasado é Pepe, Pepe do Muiñeiro, que leva máis de catro décadas ao frente do negocio. Se nunca entraches no bar advírtoche que non podes ir con presa. Pepe ten o seu ritmo e non é de cortar a conversa coa clientela (a maioría dela xubilada) cando lle piden unha consumición. Conta con paixón as súas lembranzas, e abofé que sabe transportarte (se cadra os seus tempos de taxista teñen algo que ver) ao Arteixo do pasado describindo con todo tipo de detalles como era a vila e as súas xentes nos anos cincuenta e sesenta. Nese viaxe no tempo, do que aínda quedan no bar algúns vestixios dos seus primeiros tempos como a televisión (unha das primeiras que houbo no concello), o aparato de radio ou algunhas botellas de coñac, negras polos fumes das farias de anos de reñidas partidas de tute e dominó, Pepe tamén te conduce aos tempos no que o fútbol era un deporte e non un negocio falando dos Mundiais, do noso Deportiviño, de Arsenio Iglesias ou dos derbis de antano entre o Penouqueira e o Atlético Arteixo, do que él fora xogador e o seu irmán Fernando fundador.

Pepe facendo un café e, no centro da imaxe, o antigo televisor do Bar Insua

                             
     O edificio donde está o Bar Insua, no cruce da Avenida de Fisterra coa Avenida de Caión, é unha casa única, distinta a todas e cun deseño pouco común que a min sempre me gustou pola gran cantidade de ventás que ten.

     Esta casa construírona os pais de Pepe, Manolo "o Muiñeiro" e  Mari Pepa, matrimonio que tiña catro fillos (Carmen, Fernando, Manolo e Pepe) e residencia en Candame, lugar donde tiñan muíño, de aí o alcume do bar. 

     Unha vez rematada a obra, da que Manolo encargaríase de facer a carpintería, a principios dos anos cincuenta a familia trasladaríase definitivamente de Candame ao seu novo domicilio, naquela hora coñecido como o lugar de O Cruce, deixando a pranta alta da casa para vivenda e o baixo para negocio.

     O local, que empezaría a funcionar como ultramarinos e taberna, non tardaría en se converter nun dos principais referentes futboleiros da zona, iso si, sempre identificado coas cores do Atlético Arteixo xa que Fernando, un dos fillos de Manolo e Mari Pepa, fora xunto a Eduardo de Martís o fundador do equipo branco e vermello.

O Bar Insua nos anos 60

      Nos primeiros anos Fernando era o que estaba detrás da barra da taberna, un Fernando que tamén sería o gran impulsor do fútbol federado de Arteixo, primeiro ideando o Torneo de Preparación, que fora unha especie de liga de peñas disputada en 1961, e no ano seguinte a chamada Liga de Arteixo, na que participarían só catro equipos, o Paiosaco, o Campanal, o Sporting Uxes e o Atlético Arteixo, e que sería a primeira competición oficial que, por certo, gañarían os da feira.

     Ao crearse a Liga de Arteixo, é doado imaxinar como eran os luns daqueles primeiros anos sesenta no bar Insua: fútbol, fútbol e máis fútbol e, de seguro, que co semanario deportivo Riazor enriba da barra, semanario do que daba boa conta a clientela lendo as crónicas que enviaba Fernando baixo o seudónimo de FINGA (Fernando INsua GArcía)...mais Fernando, coma tantos miles de galegos, faría a maleta e emigraría a Inglaterra, donde estaría 17 anos sen voltar a Arteixo. Ao vir das illas británicas abriría unha tenda de deportes, Deportes Gido, na que cada vez que lle ías comprar algo sempre che amosaba as súas famosas libretas donde tiña anotados todos os resultados históricos de infantís, xuvenís e aficionados dos equipos de fútbol de Arteixo.

     Ao emigrar FINGA, seu irmán Pepe, que daquela traballaba na Seat e tamén botaba unha man no bar os fins de semana, quedaría ao frente do Insua e a día de hoxe, case medio século despois, segue facendo cafés, selando quinielas e transportándonos no tempo coas súas conversas dos tempos de antano.



O RESTAURANTE "EL GALLO DE ORO"

   

Á esquerda, "El Gallo deOro" antigo

      Corría o ano 1962 cando Pepe Morgade e Fina Gestal abren na Avenida de Fisterra, naquela hora coñecida como "a carretera nova", un restaurante ao que bautizan como "El Gallo de Oro", nome co que lembraban a ópera de Nikolái Rimski-Kórsakov que tanto lle gustaba ao médico Don Manolo, o padriño do seu fillo Fernando. Aqueles son tempos no que acudían ao Balneario de  Arteixo ducias de persoas a pasar a época estival, entre elas o madrileño Santos López Pradil, bo cliente do restaurante que naquela altura era coñecido como o "embaixador de Arteixo en Madrid" e que cada ano viña a pasar as vacacións coa súa familia ao noso municipio. De xeito silencioso, sen as actuais campañas de marketing en redes sociais ou gastos de publicidade, senón a base das recomendacións que empezarían a realizar os seus satisfeitos clientes, Pepe e Fina non tardarían en facer un importante oco no panorama gastronómico da comarca. Todo ía ben ata que en agosto de 1965, tres anos despois de que abriran o seu negocio, o Consello de Ministros da dictadura franquista daba luz verde á creación do Polígono de Sabón, un asentamento industrial que daría pé a que se expropiarían máis de 2.000 terreos, entre eles o do restaurante do que estamos a falar. Mais abofé que Pepe e Fina  tiñan ben clariño que o seu futuro seguiría entre os fogóns. Non quedaba outra: había que empezar outra vez de cero!

    

     É aí cando deciden comprarlle á Deputación da Coruña os terreos que o ente provincial lle expropiara ao matrimonio e, tralos oportunos trámites, o 28 de decembro de 1973 a Comisión Municipal Permanente de Arteixo acorda concederlles licencia municipal para construir nas parcelas 31-B e 32-C do Polígono un novo edificio destinado a Conxunto Hosteleiro, edificio que se inauguraría en 1975 e que ven sendo o actual Gallo de Oro que tod@s coñecemos.

El Gallo de Oro actual

    Catro anos despois da inauguración do novo establecemento, Fernando, o fillo de Pepe e Fina, casaba con Rosa Míguez, arteixá con raíces en Morás e no Foxo, quenes pouco a pouco irían collendo o testigo dos fundadores ao tempo que serían quen de convertilo nun dos restaurantes de referencia do país, un restaurante que, dende a súa inauguración, tería de ilustres comensais aos Reis de España, Juan Carlos e Sofía; a todos os presidentes do Estado excepto Zapatero; a Manuel Fraga Iribarne; Carmen Martínez Bordiú e Alfonso de Borbón; o Conde de Barcelona, Juan de Borbón;  Jaime de Marichalar; o lendario Di Stéfano; os escritores Mario Vargas Llosa e Camilo José Cela; o actor José Luis López Vázquez; o cantante Julio Iglesias; o que fora presidente da Real Academia Galega Domingo García Sabell; ou, entre outros, ao artista galego Laxeiro, quen deixaría plasmado unha pintura súa no libro de sinaturas do restaurante.

     Fernando e Rosa, segunda xeración de El Gallo de Oro, sosterían o éxito do seu negocio sobre tres pilares básicos: producto de calidade, cun esmerado cuidado na selección das materias primas (o restaurante diferenciuse sempre por servir o mellor marisco de toda a costa, feito que o levaría a ser coñecido como "a aduana" porque os mariñeiros vendían antes no establecemento arteixán que na lonxa); boa atención, con esquisita elegancia do servicio; e discreción, cualidade, esta última, imprescindible debido aos moitos negocios e acordos políticos que se cerraron no popular local.

Carlos Morgade cos seus pais, Rosa e Fernando

       "El  Gallo de Oro" chega agora á  terceira xeración da man de Carlos Morgade Míguez, unha persoa moi cualificada para tomar as rendas do local que fundaran seus avós Pepe e Fina mais que lle toca vivir o peor momento da hostelería por mor da gran crise económica que atravesamos dende hai xa bastante tempo.Con todo Carlos, que durante 6 anos cursou en Barcelona estudos de Dirección de Empresas Hosteleiras e Turismo, Restauración en Alta Cociña e Sumiller, sendo o nº 1 da súa promoción nas tres especialidades, loita xunto a seus pais por manter a frote o negocio familiar incorporando innovacións como o Varmouth, unha nova idea, un novo estilo, unha liña xoven adaptada aos tempos que nos toca vivir que inauguraron en xaneiro de 2015 no que os nosos paladares poden degustar, sempre coa máxima calidade nos seus productos, unha comida tradicional innovadora por prezos asequibles a todos os bolsillos...así que xa sabedes, tanto Fernando e Rosa, con quenes tiven o pracer de lembrar recentemente algunha que outra anécdota dos tempos do Arteixo de antano e dos primeiros anos do seu negocio, como Carlos e a súa muller Adriana Cabot, que se dedica ao cátering doce e pastelería a medida para bodas, festas e calquera outro evento, agárdanvos no seu popular negocio para que degustedes as súas esquisiteces gastronómicas.

NELSON CEDEIRA E O BAR FÉNIX

     Xusto no lugar onde antano estaba o cuartel vello da Garda Civil de Arteixo, que ven sendo a zona do actual Paseo do Balneario que fai esquina coa Rúa das Frores, tedes o Bar Fénix, local que recomendo a todo o mundo, especialmente @s futboleir@s. Se entrades a tomar un café vaivos atender Nelson Cedeira, un home que, ao pouco de que lle faledes de fútbol, abofé que vos ha de sorprender polo feixe de historias balompédicas que garda na súa memoria e que, ademais, tivo un brillante pasado no mundo do chamado deporte rei que agora vos conto.

     Nado o 16 de outubro de 1964 en Montevideo, no barrio de Paso Molino, Nelson é un dos dous fillos do matrimonio formado por Francisco Cedeira Mallo, arteixán da Catuxa que antes de emigrar a Uruguai traballara nas minas de volframio do noso concello, e de Amelia Beatriz Zas Ratto, unha muller á que Francisco coñecería no país sudamericano e que era filla de nai italiana e pai arteixán de Candame: Jesús Zas.

     Jesús Zas, avó materno de Nelsón, fixera a maleta da emigración nos anos 20 do século pasado e, ao pouco de establecerse na capital charrúa, montaría unha panadería. Jesús sería, ademais, un dos fundadores do Salus Football Club, entidade creada en 1928 que viste como o F.C. Barcelona porque outro dos seus fundadores fora un inmigrante catalán que donara a primeira equipación deste modesto club de Montevideo. 

     Francisco Cedeira Mallo, xenro de Jesús Zas e pai de Nelson, tamén estaría vinculado co Salus F.C. xa que sería o tesoureiro da entidade entre 1965 e 1975, un Francisco que naquela altura mantiña boa amistade con José Añón Canedo, emigrante da Laracha que por aquel entón era un dos máis importantes empresarios de toda América Latina por ser o fundador da CUTCSA (Cooperativa Uruguaya de Transportes Colectivos Sociedad Anónima) e que ademais fora o presidente do Nacional de Montevideo entre 1955 e 1961.

Nelson Cedeira xunto a Enzo Francescoli

     Naqueles anos 70 Nelson, o noso protagonista, ingresaría nas categorías inferiores do Salus, co que debutaría aos 17 anos no primeiro equipo, un Salus que ascendería catro categorías de xeito consecutivo ata acadar á 2ª División. O adestrador desta proeza fora Guillermo Escalada, antigo xogador do Nacional que conquistara con este equipo o Teresa Herrera en 1958 tras vencer na final ao Flamengo por 2-1, con goles do propio Escalada e de Héctor Núñez, un futbolista que era fillo de emigrantes de Meicende e que ficharía no Valencia días despois de conquistar o popular trofeo veraniego herculino.

     As boas actuacións de Nelson Cedeira no eixe da zaga do Salus non pasarían desapercibidas para un dos históricos do fútbol charrúa, o Wanderers, club que se faría cos servicios do futbolista uruguaio-arteixán en 1982. Nelson coincidiría neste equipo con xogadores da talla de Jorge Barrios, que posteriormente firmaría co Olimpiakos; Ariel Krasowski, que ficharía no Boca Juniors; Daniel Carreño, que pasaría ao Lens francés; Luís Acosta, que firmaría co América de México e despois co River Plate; ou, entre outros co lendario Enzo Francescoli, que abandonaría o Wanderers para fichar no River Plate e posteriormente, tralo seu paso polos campionatos de Francia e Italia, convertiríase nunha das grandes estrelas do fútbol mundial.

     En 1983 Nelson sería un dos integrantes da selección de Uruguai que participou no II Mundialito da Emigración celebrado na provincia de Pontevedra, Mundialito que acabarían gañando os da camiseta celeste, con Nelson formando parte do once titular, tras impoñerse na final á selección de Arxentina por 2-0 na final xogada no estadio de Balaídos.

Nelson na final do II Mundialito da Emigración

     Trala súa etapa con Wanderers, o central de sangue arteixá ficharía aos 22 anos no Centro Atlético Fénix, outro dos clásicos do fútbol uruguaio que actualmente milita na Primeira División. O seu bo papel neste equipo levaríao a dar o salto a Europa en 1987, ano no que xogaría 6 meses no Orihuela. Na tempada seguinte, na 87/88, varios equipos da 2ª División española intentarían facerse cos seus servicios, entre eles o Jérez C.D., que naquela hora adestraba o coruñés José Antonio Naya, mais finalmente o futbolista uruguaio-arteixán ficharía no R.C. Celta. A experiencia no equipo olívico, dirixido naquela altura polo técnico vasco Jose Mª Maguregui, non sería moi positiva para Nelson, que só xogaría algúns partidos amigables na pretempada co cadro celeste, feito que o levaría a voltar ao Uruguai e fichar de novo co Fénix, equipo no que permanecería ata o 2002, que foi o ano no que "colgou as botas".

Nelson Cedeira no bar que rexenta, o Fénix

  Despois da súa retirada do mundo do fútbol, Nelson decidiría emigrar coa súa familia á terra que vira nacer a seu pai e a seu avó materno e, ao pouco de establecerse nela, empezaría a traballar na fábrica de pastas frescas "La Napolitana", un Nelson que non tardaría en principiar a súa relación coa hostelería arteixá, pois no 2003 faríase cargo de O Yunque, bar  que rexentaría ata o 2007, que foi o ano no que abriu o local que leva o nome do seu último equipo de fútbol, o Fénix, un bar que curiosamente está a poucos metros doutro que tamén ten moito que ver co fútbol uruguaio: o Code. O seu propietario, Alberto Rabuñal, é neto de Francisco Rabuñal Míguez que, a parte de ser o presidente do Atlético Arteixo durante 14 anos, era curmán de Oscar Omar "Cotorra" Míguez, campión do mundo con Uruguai no Mundial de Brasil de 1950 do que, por certo, pódevos dar boa conta Nelson Cedeira cando vaiadas a tomar un café ao Fénix, que para moit@s xa é a "embaixada"  do fútbol sudamericano en Arteixo.

DE SUSO DÍAZ A RAÚL GUTIÉRREZ, O ONTE E O HOXE DA "PARRILLADA GARDEL"

  

A Gardel na actualidade

    Redes sociais, críticas gastronómicas, comentarios en TripAdvisor, apps especializadas…Cada vez dispoñemos de máis recursos para acertar nas nosas apostas á hora de comer mais, ao meu modesto entender, o mellor segue a ser deixarse levar polo boca a boca da xente local ou polos consellos de familiares e amigos que estiveron antes que nós no destino vacacional que temos en mente. No caso de Arteixo, contamos cun bo número de negocios hostaleiros recomendables nos que podedes saborear as mellores exquisiteces culinarias da bisbarra, negocios sobre os que prometo falar máis polo miúdo algún día xa que hoxe o protagonismo é para a Parrillada Gardel que, con case catro décadas de historia, ten máis que merecido o pequeno homenaxe que lle facemos a continuación.

 

Raúl Gutiérrez marcando un chuletón

Situada no lugar da Groufa, no que algunha xente, dada a proximidade coas Parrilladas Paraíso e La Florida, denomina a "milla de ouro do bo comer arteixán", a Parrillada Gardel reabriu, despois dunha paréntese de dous anos, as súas portas o pasado 27 de xuño da man do uruguaio Raúl Gutiérrez Pita, un cociñeiro que curiosamente está agora ao fronte do mesmo local no que iniciara a súa traxectoria, alá polo ano 1978, o que Gutiérrez considera "maestro de todos los parrilleros coruñeses", Jesús Díaz.

     Nado na parroquia de Santiago de Berdeogas (Dumbría) o 23 de novembro de 1936, Jesús Díaz, máis coñecido polo apelativo de Suso, foi un dos miles de galegos que fixeron a maleta da emigración nos anos 50 na procura dunha mellor vida e das oportunidades que non tiñan na súa terra. Con 18 anos recén cumpridos o noso protagonista decide embarcarse a Brasil onde, nada máis realizar a travesía atlántica, empezaría a traballar de camareiro en Río de Janeiro. Doce meses servindo caipirinhas e cafés na cidade carioca darían paso a nove anos en Sao Paulo, período no que se gañaría a vida traballando coma mecánico na factoría da Volkswagen da capital paulista. Suso faríase alí seareiro do Santos F.C. que comandaba o lendario Pelé ao mesmo tempo que se namoraba de María, unha fermosa brasileira coa que non tardaría en casar e, ao pouco, chegaría Eduardo, o primeiro fillo da parella.

     O emigrante de Berdeogas levaba xa dez anos fora da casa cando decide facer de novo a maleta e probar fortuna na Arxentina, a onde chega coa súa familia a mediados dos anos sesenta para traballar na rama da hostalaría entre a comunidade galega de Buenos Aires. Alí, na cidade porteña, Suso Díaz quedaría enfeitizado coa música de Carlos Gardel, o máis famoso cantante do tango arxentino que falecera en 1935 en Medellín (Colombia) nun accidente de avión durante unha xira, un Gardel ao que Suso homenaxearía anos máis tarde bautizando co seu nome un dos negocios que o de Dumbría abriría en Arteixo.

Suso Díaz nos anos 70

      Tras seis anos traballando duro en Buenos Aires, onde viñera ao mundo Juan Ramón, o segundo fillo do matrimonio, Díaz viaxa en 1970 á súa querida terra galega para pasar unhas merecidas vacacións entre os seus, aos que non vía dende facía máis de tres lustros. Volta a América coas pilas recargadas mais, entre a morriña e o mal que se estaban poñendo as cousas na Arxentina por mor da grande crise económica e dos problemas políticos que vivía o país, que acabarían derivando no Golpe de Estado do 24 de marzo de 1976, o noso protagonista e a súa familia deciden abandonar Buenos Aires e asentarse na Coruña. Na cidade herculina abren un bar na rúa Francisco Añón ao que bautizan, lembrando a súa estadía na capital arxentina, co nome de El Porteño, establecemento que rexentarían aproximadamente durante dez meses. Corre o ano 77 e, ao igual que fixera na emigración, Suso cambiaría a hostalaría polo motor e decide montar un taller mecánico en Arteixo, no lugar da Groufa. Son tempos nos que o concello arteixán empeza a medrar notablemente por mor do Polígono Industrial de Sabón, feito que o de Dumbría sería quen de ver como unha oportunidade de negocio e non tardaría en voltar á hostalaría alugando o Rozas 2, bar ao que lle pon o nome de Gardel, o ídolo que tanto admiraba. As cousas alí vanlle ben, tanto que o local pronto lle quedaría pequeno, sendo nesa altura cando lle xurde a ocasión de facerse cun baixo a pouco máis de 300 metros do que rexentaba dende facía uns meses. Díaz decide comprar o local e, trala oportuna reforma realizada polo constructor arteixán Manuel Calvo Añón, que por aqueles días tamén se encargara da construcción da lendaria discoteca Chevalier de Santa Cristina, abre o novo establecemento en 1978 co nome do seu querido cantante de tangos: Gardel. O seu don de xentes, sumado á boa relación calidade-prezo das súas carnes e peixes á grella, farían que desde o día da inauguración o negocio fora vento en popa. O 111 (o número de teléfono da Gardel era o 600111) botaba fume a diario. Clientes do Polígono de Sabón, entre eles o propio Amancio Ortega, representantes comerciais, turistas, parellas, festas familiares, ceas de amigos...todo ía ben excepto para María, a muller de Suso Díaz, que sentía unha morriña infinita da súa terra brasileira. 

     Por uns motivos ou por outros, o caso é que en 1983 Suso decidiu venderlle a Gardel a dous matrimonios da zona de Vimianzo mais, iso si, seguiría ligado ao mundo da hostalaría xa que non tardaría en abrir en Santa Cristina o bar El Paso e, posteriormente, tamén abriría a cadena de parrilladas Gaucho Díaz. O Gaucho I montaríao en San Pedro de Nós e o Gaucho II en Perillo, local no que tería como empregados a Raúl Gutiérrez, o actual propietario da Gardel, e a un rapaz de Meicende que traballaba alí de camareiro ao mesmo tempo que estudiaba arquitectura: Carlos Calvelo, o alcalde actual de Arteixo.

Cea da Peña O Rañal na Gardel en 1988

   Os matrimonios formados por Julia Mouzo e Manuel Carril, máis coñecido polo apelativo de Manolito, e Juan Mouzo e Mari Luz Pereira foron as dúas parellas ás que Díaz lles vendeu a Gardel, catro veciños de Vimianzo que tamén fixeran a maleta da emigración, neste caso a Suíza, e que decidiran iniciar unha nova andaina nas súas vidas investindo parte dos aforros que fixeran no país helvético comprando o local da Groufa. Os novos propietarios seguirían traballando no negocio baixo o nome de Gardel. O anterior dono xa tiña o camiño aberto e fora quen de converter a parrillada nun dos lugares de referencia na gastronomía da bisbarra polo que, con esa boa carta de presentación, pensaban que o mellor era non cambiar a denominación do negocio e continuaron rendíndolle tributo ao popular cantante de tangos.

Cea da Peña O Rañal  na Gardel en 1988

As dúas parellas de Vimianzo inaugurarían a parrillada o 1 de agosto de 1983. Sabían que Suso Díaz deixara o pavillón ben alto e o seu listón era difícil de superar. Era evidente que non sería doado igualar o seu ritmo de traballo. Mais abofé que o conseguirían. Con ese afán de superación, con sacrificio e coa maior das  ilusións Manolito, Julia, Juan e Mari Luz (Julia e Juan son irmáns) serían quen de aportar o seu gran de area para que a Gardel continuara sendo un dos locais de referencia da comarca. Non tardarían en ampliar o negocio, comprando o andar superior que lle daba a posibilidade de triplicar os comensais que tiñan cabida na parte inferior, un feito que daría pé a que aumentara o número de reservas para colectivos como equipos de fútbol, peñas, ceas de empresa, etc. 

     Van pasando os anos...os 90....os 2000...e así, como non quere a cousa, as dúas parellas xa levan ao fronte da Gardel tres décadas, trinta anos nos que se converteran en catro arteixáns máis, trinta anos nos que viron como os seus fillos medraban entre os cheiros agradables das carnes e peixes á grella, e trinta anos nos que moitos dos seus clientes acabaron sendo coma da familia. Manolito, Julia, Juan e Mari Luz pecharían a Gardel no ano 2013 por xubilación.

     En setembro do ano seguinte alúganlle o local a Pablo Penide e Alba Souto, unha parella arteixá que viña de rexentar o Konciencia, un bar que anteriormente fora o Pub Manguera. Na súa nova aventura hostaleira, Pablo e Alba decidirían cambiar o nome da parrillada pasando a chamarse desta volta O Son do Lume, un negocio no que permanecerían ata xuño do 2015 para abrir, pouco despois, unha taberna na Avenida dos Bosques de Arteixo, a Pintxoteca. A Pablo, que é curmán da cantante de Meicende Silvia Penide, podédelo ver a día de hoxe traballando na cociña do Bata de Guata, o popular local da vila arteixá que está ao carón do río Bolaños. 

  

Raúl cun chuletón marcado coa "G"

E así chegamos a xuño do 2017. Despois de botar dous anos pechada, Raúl Gutiérrez reabre, baixo o nome orixinal de Gardel, a parrillada na que empezara en 1978 o que fora o seu xefe no Gaucho Díaz II, un negocio no que os peixes "da costa galega, nada de piscifactoría" e as carnes á grella, que Raúl marca coa letra "G" de Gardel e de Gutiérrez, son a especialidade da casa. Cunha dilatada experiencia na cociña de restaurantes da Coruña como El Rancho, Tío Suso, Gaucho Díaz II, La Estancia, La Cabaña del Cazador ou Gaucho Díaz I, a nova xerencia do mestre Gutiérrez, a quen Suso Díaz lle chamaba cariñosamente "Cachito", chega á Groufa para darlle un aire renovado a un local que sempre foi referencia na bisbarra, un local que combina os mellores produtos con actividades e festas cada semana. De entrada, as que xa se levan a cabo os venres e sábados, "as noites de queimada", que lle dan á nova Gardel un toque máxico para redondear as fins de semana no concello arteixán.







 

A TABERNA “CASA TRIGO” DO FOXO

        Xa temos falado nalgunha ocasión das tabernas, os establecementos de antano nos que tanto se podía comprar un paquete de café, coma un saco de millo ou botarlle unha cunca de viño. Pois ben, aqueles locais nos que os homes entraban a tomar a copa e as mulleres a comprar, a ser posible sen entrar xuntos, eran, por así o dicir, os centros sociais dos tempos dos nosos avós e, ademais, tamén era parada obrigada dos máis cativos, xa que alí podían mercar algunha lambetada, que evidentemente non eran as “chuches” de hoxe en día. Daquela as lambetadas eran os plátanos, as laranxas, os figos pasos, as noces… Xunto cos muíños e os lavadoiros, as tabernas tamen foron os grandes lugares de convivencia e contacto social para a veciñanza da época, sitios de tertulia nos que se falaba de todo o humano, das novas recentes e de contos que darían pé ao nacemento de lendas e cantigas que, desgraciadamente, se están a perder na actualidade.

Fachada da "Casa Trigo" 

      Tabernas populares do noso concello foron a Benitona da Lagoa; o Ferrador e o Piñeiro de Chamín; O Salón de Monteagudo; a de Allán, a de Moreiras e a de Amalia de Francisco, as tres na Baiuca; a de Ana e a do Veigueiro na Carreterra Nova da vila de Arteixo (hoxe Avenida de Fisterra); a da tía Rosa e a de Fontes, no Alto de Arteixo; a de Chubá en Oseiro; a da Roxa en Pastoriza; a de Romanó en Loureda; a de Pedro de Amado en Ervedíns ou, entre outras, a Casa Trigo do Foxo, taberna da cal falamos a continuación máis polo miúdo.

     Empezando a subir a costa de Comiñas, á man esquerda, na estrada que vai a Larín; para máis señas, cerquiña do centro social da aldea do Foxo, atópase esta tenda que, actualmente, rexenta Pilar Naya Vázquez, Pili para os seus amigos. É necesario explicar ben onde se atopa, porque os que non saben que existe pasan de largo sen nin sequera decatarse que está alí. Unha chapa de Coca Cola e o letreiro de Tabacalera colgado na fachada, xusto enriba da porta, indica que a Casa Trigo é un establecemento autorizado para a venda do tabaco. Nada máis entrar sentimos a mesma sensación que acontece cando pisamos o Bar Insua, o popular Muiñeiro de Arteixo, xa que ambos son dos poucos lugares do concello nos que as innovacións pasaron de largo. É difícil explicar como o puideron facer. Ata custa crer que fora posible. Mais o certo é que o Insua e a de Trigo son lugares ben axeitados para soñar como sería a vida nas tabernas de antes.

    

Interior da "Casa Trigo"

Din que as máquinas do tempo aínda non existen, só coa excepción da que inventara Doc, o cientifíco ao que todos tomaban por tolo na película “Regreso al futuro”, mais un momentiño, se entramos na taberna do Foxo podemos viaxar de balde ao pasado observando que o único que cambiou foi o envoltorio dos productos que alí se venden. Os vellos estantes ateigados de botellas de coñac e doutros licores, o mostrador de madeira, os prezos dos produtos apuntados con tiza nos taboleiros de cor negra...cada detalle da tenda faite transportar aos primeiros anos do negocio, uns inicios que, polo que me contou Pili, a propietaria actual, principian a finais do século XIX, cando Rosa e Josefina, dúas irmás do Foxo, deciden facer a maleta da emigración e embarcarse cara o continente americano.

      As dúas irmás traballarían duro durante varios anos na Arxentina e no Uruguai e unha delas, Josefina, coñecería nesa altura a Generoso Trigo, un bo mozo da Guarda (Pontevedra) ao que lle acabaría dando o “si quero”. Certo tempo despois de casaren, o matrimonio faría a viaxe de retorno á terriña xunto a Rosa, a irmá de Josefina, e establecerían o seu domicilio na parroquia arteixá de Loureda onde, nos primeiros anos do pasado século, abrirían no baixo da súa casa unha taberna á que lle poñen o apelido do da Guarda: Casa Trigo.

Imaxe dos primeiros anos da "Casa Trigo"

     Nunha época na que o bulicio do Foxo era moito maior que agora, a situación estratéxica do establecemento, situado na vella estrada pola que pasaban a diario as xentes da comarca de Bergantiños que se dirixían á cidade da Coruña, faría que a taberna funcionara ben desde o primeiro día, colaborando ademais na promoción do eixo da economía do lugar: as populares “arteixanas”, esos ”grandes panes de borona (maíz) de forma piramidal que se condimentan y venden en el lugar de Fojo, Loureda”, que mencionaba Uxío Carré Aldao no xornal El Ideal Gallego en marzo de 1921 e, dos que xa facía referencia no ano 1829 o “Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal” dicindo que… “los vecinos de las aldeas de Fojo, Cancelo y Rapa se sostienen con el tráfico de la Brona que venden en los mercados de la Coruña, dando con este motivo bastante trabajo a muchos jornaleros”.

      Van pasando os anos. Josefina e o seu home ven con satisfacción como aumenta o traballo e a clientela no negocio. Mais o que non aumentaba era a familia e, dado que nunca chegarían a ter fillo algún, a súa sobriña Leonor, a filla de Rosa, empezaría a traballar con eles na taberna, unha Leonor que acabaría herdando o establecemento e ao pouco casaría con Ramón Vázquez. Probablemente aqueles foron os tempos nos que se empezou a xogar na Casa Trigo o popular xogo dos paquetes, entretemento que a veciñanza do Foxo sería quen de manter vivo ata o día de hoxe xogándoo, como manda a tradición, cada 8 de setembro. Leonor e Ramón rexentarían o negocio durante os tempos da dictadura de Primo de Rivera, da Segunda República, da Guerra Civil e dos primeiros anos da posguerra, que foi cando empezaría a traballar no establecemento a súa filla Leonor, máis coñecida entre a veciñanza polo apelativo de Norecha.

      Norecha e o seu home, Manuel Naya, rexentarían a Casa Trigo durante máis de catro décadas, ata que a súa filla Pili colleu as rendas do negocio nos primeiros anos 90, aínda que a dicir verdade, desde nena estivo sempre botando unha man na tenda. Licenciada en maxisterio e sicoloxía, Pili tamén daría pasantía nun apartado da taberna a varias xeracións de mozos e mozas de Loureda e, mentres que ela daba as clases particulares, contaba coa axuda na tenda do seu home Ángel e do seu fillo Miguel.

     E así, coma quen non quere o conto, chegamos ao 2017. A pesar de que os sentimentos pesan moito á hora de manter un negocio que foi, e continúa a ser, un auténtico referente no Foxo e nas aldeas próximas, Pili sopesa a posibilidade de manterse ou non ao fronte del. A cercana xubilación, os poucos ingresos que xa case non dan para cubrir os gastos da economía doméstica, xunto á loita dos pequenos comerciantes rurais por sobrevivir fronte ao atropelo ao que son sometidos polo empuxe das grandes superficies comerciais, que fai que sexa moi difícil, case que misión imposible, manter aberto o establecemento cos poucos habitantes que ten o Foxo, son os fortes argumentos que inclinan a balanza cara o peche. No outro lado, o único positivo, está a satisfación que produce o contacto diario cos seus veciños e amigos, a clientela de toda a vida.

Interior da "Casa Trigo"

     Así que xa sabedes, se aínda queredes comprar        unhas mazás ou tomar unha cervexa na única taberna das de antes que queda no concello de Arteixo, só tedes que facer unha curta viaxe polo interior da parroquia de Loureda percorrendo a Avenida de Culleredo ata o centro social do Foxo. Alí, a poucos metros, empezades a subir a chamada costa de Comiñas e, á man esquerda, tedes a Casa Trigo. Antes de que Pili bote o peche, aproveitade a ocasión para voltar por uns instantes ao pasado, aínda que namais sexa para levar a cabo ese costume tan perdido nos tempos que corren de sentar ao faladoiro.

O "BODEGÓN NÚÑEZ"
     

A vida de Emilio Núñez e de Gloria Rodríguez é o reflexo dunha época, dun tempo no que miles e miles de galegos e galegas víronse na obriga de facer a maleta da emigración na procura das oportunidades que non tiñan na súa terra. 

Gloria e Emilio o día do seu casamento

  A súa historia principia nos anos cincuenta do século pasado na comarca de Valdeorras, terra da que eran naturais. Emilio, veciño da pequena aldea de Vilar de Xeos, pertencente á parroquia de Quereño (Concello de Rubiá), e Gloria, que nacera en Valencia do Sil, na parroquia do Concello de Vilamartín de Valdeorras, casarían naquela altura, tempos nos que nacería Manolo, o seu único fillo, que viría ao mundo en novembro de 1955.

    As dificultades económicas para manter á súa familia, conducirían a Emilio, que ata aquel entón traballara nunha fábrica de carburos e na Renfe facendo raís para os trens, a emigrar en 1960 a unha Alemaña moi necesitada de man de obra, e alí, en Munich, empezaría a gañarse a vida sendo operario do mantemento da rede ferroviaria. Un ano máis tarde, en 1961, despois que que o seu home lle atopara emprego, Gloria tamén emigraría ao país teutón para traballar na lavandería dun hospital da cidade alemá, deixando ao seu fillo Manolo no Barco de Valdeorras con Amparo, a nai de Emilio.

Inicio das obras do edificio que o matrimonio construiu en Arteixo

O matrimonio botaría en Munich ata principios de 1966, que foi cando dicidiron que xa aforraran dabondo para empezar unha nova vida en España. Emilio, ao principio, tiña idea de comprar un piso en Madrid e buscar traballo alí, mais a súa muller non estaba pola labor, xa que non quería ir de criada de ninguén!

   Despois de desbotar a posibilidade madrileña, pensaron en varios lugares da provincia da Coruña para establecerse, onde catro irmáns de Gloria tiñan adega en Arzúa, Cecebre, Cambre e Paiosaco. Mais eles optarían finalmente por Arteixo. Sabían que no municipio arteixán non tardaría en construirse o Polígono Industrial de Sabón e, por tal motivo, pensaban que non lles había de faltar clientela para o “Bodegón Núñez”, o negocio que tiñan en mente montar no baixo do edificio que, cos aforros de Alemaña e cun préstamo da recén inaugurada sucursal da Caixa de Aforros da Avenida do Balneario, empezarían a contruír na actual rúa Ría de Foz.

Gloria na entrada do negocio

    No tempo que duraron as obras o matrimonio e o seu fillo Manolo, que naquela hora xa era un rapazote de 12 anos, viven de aluguer en Meicende ata que ao fin, o Día das Flores de 1967, abren ao público o “Bodegón Núñez”, un negocio que pola semana facía boa caixa grazas aos obreiros que traballaban no Polígono e co viño que Emilio repartía polas casas, reparto que ao principio facía nunha carretilla. Os sábados e domingos, os que lles daban un peso a gañar era a xuventude que naquela hora paraba na sala de festas Eva e tamén no Cine Real, ao que tamén acudía Manolo mais, nos descansos, entre proxección e proxección, o rapaz tiña que ir á adega de seus pais a botar unha man facendo bocadillos.

Manolo, anos 70-80

    Van pasando os anos e o negocio segue funcionando ben. Mentres que Gloria atende á numerosa clientela, o seu home Emilio dedícase a andar na ruta comercial, percorrendo na súa furgoneta as malas estradas dos setenta, facendo novos clientes e servindo os pedidos do viño que traballaban: tinto de Valdeorras e da Rúa de Petín, ribeiro blanco de Ourense e clarete de Cacabelos. Aqueles son tempos nos que o seu fillo Manolo, a parte de axudar no “bodegón”, tamén empezaría a traballar nunha das empresas do Polígono de Sabón, en Oxigalicia, donde estaría empregado desde 1974 ata 1978.

   Dous anos máis tarde, en 1980, Emilio sufriría un grave accidente de circulación na súa furgoneta cando se dirixía a Ourense a buscar viño, un Emilio que sería hospitalizado en Ponferrada e posteriormente trasladado á cidade sanitaria da Coruña, onde estaría ingresado certo tempo. Unhas semanas despois de recibir a alta, cando xa comezaba a recuperarse no seu domicilio das feridas e do gran sobresalto sufrido no accidente, o pobre empezouse a encontrar mal e, horas despois, falecía no Modelo con tan só 49 anos por mor dalgunhas secuelas que lle quedaran do sinistro.

   Superar a súa perda non foi doado, mais a Gloria e ao seu fillo Manolo non lles quedara outra que tomar as rendas do negocio e, entre os dous, serían quen de sacar adiante o “Bodegón Núñez” que, ao longo dos oitenta, seguiría contando con numerosa clientela, a pesar de que naquela hora xa levaban algún tempo pechados tanto o cine Real como a sala de festas Eva.

Emilio (dereita), xogando ao tute no bodegón cun cliente

   En 1988 Manolo casa con Mari Luz Ares, unha muller loitadora nai de dous fillos de relacións anteriores: Toni e Arantxa, irmá de quen escribe. Dous anos máis tarde, en 1990, Gloria xubílase e, a partir de aí, Manolo, que aínda hoxe é coñecido como “Manolo o do Bodegón”, dedicaríase a andar no reparto mentres que Mari Luz atendía a adega coa axuda, de cando en vez, dos seus fillos.

   A finais, dos noventa, en 1999, deciden trasladar o “Bodegón” para o local que tiñan ao lado, tamén da súa propiedade e que, ata aquel entón, era o lugar no que estaban os depósitos do viño e onde se limpaban. O motivo do cambio foi que o local orixinal, o que abriran Emilio e Gloria ao pouco de vir da emigración, sería reformado para o aluguer da Carnicería Agustín e Santiago, actualmente Carnicería Pepe.

Imaxe antiga do "Bodegón Núñez"

   Estamos xa no século XXI. No 2002 Mari Luz enferma de gravidade, polo que Manolo decide pechar o “Bodegón” xa que os fillos da súa muller naquel intre tiñan traballo e non se animaron a entrar no mundo da hostalería. A adega alugaríase un par de veces, mais xa nunca chegaría a ser o “Bodegón Núñez” de antano, o “Bodegón Núñez” que fora testemuña do crecemento da vila de Arteixo e que así, como quen non quere a cousa, permanecera aberto case catro décadas e, finalmente, decidiron alugarlle o baixo a Jose Rozamontes, o fillo de Rozas, quen non tardaría en abrir alí a pastelería APTC.

   A Manolo quedaríalle unha espiña clavada, unha pena moi grande de non continuar co negocio, aínda que iso si, nunca perdería a esperanza de volver a abrir en Arteixo unha adega.

Mais un momentiño!

Atención!

Redobles de tambor, por favor!

  O soño de Manolo vaise cumprir pois, nos vindeiros meses, abrirá con Arantxa, a filla da súa defunta muller Mari Luz, nun baixo que da á parte posterior do primeiro “Bodegón Núñez”, na rúa Ría de Betanzos, a adega “A Cova”, nome co que Manolo quixo homenaxear a súa terra de nacemento, lembrando as covas, un dos elementos etnográficos máis representativos da comarca de Valdeorras.

   Estos lugares, excavados baixo a terra, no pasado utilizábanse para gardar o viño das altas temperaturas do verán. Na actualidade, algunhas covas de Valdeorras seguen tendo este cometido e, á vez, convertéronse en lugares nos que os seus propietarios celebran festas cos seus familiares e amigos. Nós en Arteixo, non tardaremos en ter a nosa “Cova” particular!

  Arantxa, Manolo; Manolo, Arantxa: agardamos data de inauguración!