sábado, 30 de xullo de 2016

OS VECIÑOS DE ARTEIXO ASASINADOS POLOS FALANXISTAS

       Proseguindo, desde este humilde espacio, coas accións dirixidas a recuperar e dignificar a memoria das vítimas da represión exercida despois do golpe militar de 1936, hoxe imos honrar aos arteixáns "paseados" polos fascistas nos primeiros meses do réxime ditatorial de Francisco Franco.

       Consecuencia deste golpe de estado, unha das primeiras vítimas da tiranía falanxista sería José Mañana Rodriguez, Pepe o Fabeiro, que foi asasinado ás 23:30 horas do 25 de agosto de 1936 a carón do seu propio domicilio, no lugar de Pedras (parroquia de Santiago de Arteixo). A súa partida de defunción do Rexistro Civil do Concello sinala como causa da súa morte "destrucción del cerebro". Pepe tiña 30 anos e deixaba a unha filla de 3 anos, Josefina, e a súa viúva Rosa Suárez Díaz, embarazada de 6 meses dun neno que sería bautizado co nome do seu difunto pai.
Atila en Galiza. Castelao

     Catro días despois, o 29 de agosto de 1936, aparecía no lugar de Marco Grande, parroquia de Lestón (Concello de A Laracha) o cadáver de Eliseo Borrazás Zás, O Rato, veciño do lugar de Piñeiro da parroquia de Larín, de 28 anos, solteiro e canteiro de profesión. Segundo aparece na partida de defunción do Rexistro Civil de A Laracha, Eliseo falecera o día anterior a consecuencia de "conmoción nerviosa". Parece ser que os autores do crime foron, presuntamente, falanxistas da parroquia larachesa de San Román de Cabovilaño.
 
      Natural do lugar de Feáns, Domingo Rodriguez, Perina de Meicende, casara aos 26 anos en Pastoriza no ano 1924 con María Louro Fuentes, matrimonio que tería unha filla (María Consuelo) e que non tardaría en romperse. Trala ruptura matrimonial, Perina xuntaríase con Celia Yáñez, coa que tería unha filla á que puxo o nome de Libertad. De este home conta o cura de Morás Manuel Blanco Rey, na súa obra "Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil", que..."era un revoltoso de mucho cuidado que ya había estado en prisión, por homicidio; además era amigo de lo ajeno; su conducta era, pues, muy dudosa. Nada extraño que terminase mal ya que el qué ¡mal anda!, ¡mal acaba!" (páxina 1113). Ao parecer, Domingo Rodriguez fora denunciado por Antonio Pérez Bello, labrador de Mesoiro, quen declararía aos fascistas que Perina..."había servido de agente de enlace en los días que hubo tiroteo contra la fuerza en las inmediaciones de esta Capital, transportando bombas y facilitándoles medios de subsistencia valiéndose de reses que robaba en el campo y otros hechos que demostraban su confabulación con los rebeldes". Domingo sería detido o 1 de setembro de 1936 e asasinado o mesmo día nun monte do lugar da Furoca (parroquia de Pastoriza)... "por herida de arma de fuego con orificio de entrada por la región auricular derecha y salida por la región parietal izquierda".
Atila en Galiza. Castelao

      Outro dos crimes exercidos en Arteixo polos falanxistas foi o de Jesús Mañana Campelo, O Carballo, veciño do lugar de Souto, solteiro de 27 anos, que aparecería morto no lugar da Choupana (parroquia de Pastoriza) o 18 de setembro de 1936. Polo que consta na correspondente partida do Rexistro Civil de Arteixo, a causa da súa morte foi "a consecuencia de destrucción del cerebro".

       José Sande Loureiro, natural de Suevos e secretario da sociedade "Mas allá de la Aurora", unha das numerosas entidades gandeiras de socorros mútuos que naquel intre había no noso concello, foi secuestrado polos falanxistas, que o levaron detido ata a Baiuca.

     Naqueles días de terror e de “limpieza y castigo bajo órdenes de las autoridades competentes”, segundo nos conta Blanco Rey os membros máis activos da Falange en Arteixo eran Julio Iglesias Rey, o curmán deste Manuel Pardo Rey e os "Serafins", Serafín Santamaría Rey e Serafín Soliño Moreda, O Pepecho, que era un Garda Civil expulsado do Corpo natural de Pontevedra. Soliño estaba casado con Mª Dolores Calvete Hermida, con quen vivía na Baiuca. O outro, Serafín Santamaría, era natural de Doniños (Ferrol) e tiña o seu domicilio no Igrexario de Loureda, donde traballaba de criado na casa dos de Varela. Casaría en 1938 con Elvira Fernández, tamén veciña do Igrexario, e chegaría a ser Sarxento de Cabalería.

La Voz de Galicia, 19 de xaneiro de 1939
       Desde a Baiuca, José Sande Loureiro sería trasladado nun Peugeot matrícula C-1737 a un lugar descoñecido, probablemente á terrible Costa do Sal, donde os falanxistas terminaron coa súa vida nunha data que está por determinar. A partida de defunción de Sande non consta en ningún dos concellos limítrofes polo que, é posible, que sexa un dos asasinados que están inscritos nos rexistros como "desconocido". Aquel coche, o Peugeot C-1737, era propiedade de José Amenedo Casabella, médico municipal de Arteixo e da Fábrica de tabacos desde 1928. En torno a este crime Blanco Rey escribe que..."Es cierto que prestó su coche a unos falangistas para trasladar a José Sande Loureiro, natural de Suevos y secretario de la sociedad Más allá de la Aurora, desde Arteixo (Bayuca) donde estaba detenido, a un lugar desconocido en el que terminaron con su vida. Sabemos que el médico municipal nada tuvo que ver en esta muerte. Él sólo prestó el coche a unos "camaradas" que se lo pidieron, sin preguntar nada al respecto. También sabemos que el lugar del crimen no debió ser muy lejano, ya que pronto le devolvieron el automóvil. Que nuestro médico municipal pudiese estar afiliado a Falange se intuía ya sea, tanto por las amistades de las que se rodeaba (íntimo amigo del Jefe Local de Falange -Ramón Vázquez Rumbo, alcalde de Arteixo de novembro de 1942 a outubro de 1944-, de Francisco Mosquera Calvete -alcalde de Arteixo desde xullo de 1936 ata marzo de 1939- ...frecuentaba el Café Unión de la Plaza de Pontevedra...), como por el hecho de haber sido movilizado, por el Ejército, con la consideración de Alférez médico. Pero se conoce, sobre todo, porque su nombre, de militante falangista, aparece publicado en La Voz de Galicia, del miércoles 19 de enero de 1938, página dos" (páxinas 114-115).


FONTES:
-Manuel Blanco Rey. Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil.
-Manuel Blanco Rey. Alcaldes de Arteixo (1836-1998). 

domingo, 24 de xullo de 2016

O PARTIDO ENTRE O PEÑAROL DE LAÑAS E O PEÑAROL DE MONTEVIDEO

     Hoxe, aproveitando a coincidencia do encontro que o Peñarol e o R.C. Deportivo xogan en Uruguai, vou a falarvos dun partido que o equipo de Montevideo xogou na Coruña en agosto de 1975...mais un momentiño, non vaiades a pensar que foi contra o Deportivo, non, non, o Peñarol de Montevideo enfrentárase no campo de Elviña a un equipo de Arteixo, o Peñarol de Lañas. Si, si, ledes ben: Peñarol de Lañas-Peñarol de Montevideo, lendario choque do que aínda se fala de cando en vez por estos lares!

     Todo acontecera grazas ao presidente do Peñarol de Montevideo, Washington Cataldi, un home que asumira a presidencia do equipo en 1973 e que con anterioridade, entre 1969 e 1971, fora Subsecretario do Ministerio de Industria de Uruguai. Cataldi, que foi o gran ideólogo da creación da Copa Libertadores, posibilitaría a participación do Peñarol no Trofeo Teresa Herrera nas edicións de 1974, 75, 76 e 83 grazas aos seus estreitos vínculos con Arteixo, concretamente co lugar de Freán, na parroquia de Morás, a donde viña todos os anos coa súa dona Susana a pasar unha semana do verán á casa na que nacera súa sogra Pepa Martínez, que emigrara a Uruguai sendo unha cativa de 14 anos.

     Pois ben, en 1974, na primeira vez que o Peñarol veu á Coruña a disputar o decano dos trofeos veraniegos, xurde a idea de organizar un partido amigable entre os homónimos de Montevideo e de Lañas. A iniciativa fora cousa de Rosendo Rumbo, sobriño político da sogra de Cataldi, e de Moncho de Pedro, o panadeiro de Lañas que, ao repartir no seu Land Rover o pan por Freán, sabía da estadía do presidente do Peñarol de Montevideo na casa de Rumbo. Os dous, Rosendo e Moncho, que naquel intre era o Pelé do equipo de Lañas, pensaban que sería ben fermoso que se enfrontaran os dous "Peñaroles", idea que a Washington Cataldi, sorprendido por saber que había un Peñarol en Arteixo, tamén lle entusiasmara. O presidente da entidade charrúa aceptaría disputar ese partido de confraternidade co modesto clube arteixán unha vez que o seu equipo se proclamou campeón do Teresa Herrera (vencera na final ao Borussia Mönchengladbach por 3-2) pois, naquela hora, o gañador do prestixioso trofeo estaba convidado á edición do seguinte ano.

     E así chegamos a agosto de 1975. O Peñarol chega ao aeroporto de Alvedro o día 5 para disputar, xunto ao Atlético de Madrid, Stoke City e Cruzeiro de Belo Horizonte o trofeo Teresa Herrera por segundo ano consecutivo. Mais antes había que cumprir as promesas. Había que xogar o partido que idearan un ano antes Cataldi, Rosendo Rumbo e Moncho, o panadeiro de Lañas, partido que se xogaría no campo de Elviña o día 6 e do que La Voz de Galicia facía a seguinte crónica na súa edición do xoves, 7 de agosto de 1975, coa sinatura de Moskowich:
La Voz de Galicia, 7 de agosto de 1975
     "Ayer tarde, en el campo de Elviña, se celebró un encuentro amistoso entre el Peñarol de Montevideo y el Peñarol de Lañas (Arteijo). El gesto de los campeones uruguayos fue muy favorablemente comentado al haber accedido a enfrentarse a su homónimo de tan inferior catalogación balompédica. El recinto de juego de la Federación Gallega de Fútbol ofrecía un estupendo aspecto, con bastantes aficionados presenciando el partido. El terreno de juego estaba mejor que otras veces, ya que los directivos gallegos tuvieron la precaución de pasarle un pisón de 5.000 kilos y regarlo a continuación, con lo que se evitó el polvo. El Peñarol de Montevideo presentó su equipo de gala, y actuó en plan de entrenamiento y exhibición, pese a que por la mañana ya había realizado otro entrenamiento en el Estadio de Riazor. Sus jugadores y directivos actuaron con una delicadeza y atención totales, metiéndose a los aficionados prácticamente en el bolsillo. El resultado final fue de 8-1 a favor, como es natural, de los uruguayos.
PEÑAROL DE MONTEVIDEO: Walter Corbo; Perurena, Olivera, Mario González; Nelson Acosta, Pedro Custodio; Quevedo, Unanue, Morena, Silva y Pizzani. Para relevos contaron con Fosatti, Garisto, Walter García y Barbosa.
PEÑAROL DE LAÑAS: Vilas; Collazo, Sánchez, Caamaño; López, García; Moncho, Sande, Dopico, Hermida y J. Manuel García. Para cambios contaron con Paz, Sánchez, Ferro y Alvarez además del apuntado ya de Walter Corbo como portero en el segundo tiempo".

     O mesmo día El Ideal Gallego escribía, con sinatura de L.G., a seguinte crónica:

     "Ambiente de expectación en el campo de Elviña ayer por la tarde, con numeroso público en las gradas. Se enfrentaban el Peñarol de Montevideo y el Peñarol de Lañas-Arteijo, en homenaje de los uruguayos a su homónimo coruñés. Un homenaje simpático, emocionado y cargado de escenas bonitas, con abundancia de autógrafos, poses para los fotógrafos y obsequios de unos a otros. Los equipos, bajo la dirección del señor Cruz, que pitó bien, formaron así:
PEÑAROL DE MONTEVIDEO: Corbo (Fosatti); Peruena, Olivera, Mario González; Acosta, Pedro Custodio; Quevedo, Unanue, Fernando Morena, Ramón Silva y Pizzani. También jugaron Garisto, García y Barbosa.
PEÑAROL DE LAÑAS: Vicas (Corbo); Collazo, Sánchez I, Caamaño; López, García; Moncho, Sande, Dopico, Hermida y José Manuel. Además de la actuación del meta uruguayo Corbo, en el segundo tiempo, también jugaron Sánchez II, Ferro y Alvarez.
Fue fácil la victoria de los uruguayos, que ganaron por 8-1, empleándose más a fondo en el primer tiempo que en el segundo. El público lo pasó muy bien, porque se vieron jugadas muy bonitas, goles de todas las marcas y sobre todo una hermandad estupenda, en la que han puesto la primera piedra los uruguayos al saber que aquí había un club que tenía su mismo nombre. Al descanso se llegó con ventaja del cuadro sudamericano por 5-0. Marcaron por el Peñarol de allá, Fernando Morena (3), Ramón Silva (2), Mario González, Quevedo y Unanue. El tanto del conjunto de Lañas fue obra de Fosatti en propia meta" .
El Ideal Gallego, 7 de agosto de 1975
   
     Dous días despois do partido co equipo de Lañas, o Peñarol de Montevideo, naquel intre comandado pola súa estrela Fernando Morena, dianteiro que non tardaría en fichar no Rayo Vallecano, debutaba no Teresa Herrera vencendo nunha das semifinais ao Atlético de Madrid e, posteriormente, vencería na final ao equipo brasileño do Cruzeiro.

     Pola contra, o Peñarol de Lañas poñía fin ao remate da tempada 1975/76, só uns meses despois do lendario enfrontamento co seu homónimo de Montevideo, a 12 anos consecutivos de equipo federado. Atrás quedaban os tempos do campo da Azureira que tanto nomea na súa obra o escritor Antón Castro (Lañas, 1959) e daqueles partidos heroicos do Peñarol dos Groufo, Gorecho, Dubra, Moncho de Pedro, Paxín ou o grande Boedo, que ten deixado medio noqueado a algún que outro adversario co seu gran trallazo...tempos dos que xa vos falarei noutra ocasión!

luns, 18 de xullo de 2016

O FASCISMO EN ARTEIXO E A APARICIÓN EN PASTORIZA DO CORPO DE LUÍS HUICI, UN DOS PRIMEIROS "PASEADOS" NA CORUÑA

    Tal día coma hoxe, o 18 de xullo de 1936, daba comezo o golpe de estado militar que daría orixe a 3 anos de Guerra Cívil e a 40 anos de ditadura fascista. Ao se cumpriren 80 anos do inicio da barbarie, da longa noite de pedra, que chegou á nosa comarca 48 horas despois, é de xustiza honrar a memoria de todos os veciños e veciñas de Arteixo que foron víctimas do fascismo polo que, desde este humilde espacio, convidamos á corporación municipal, a que impulse unha serie de actividades en memoria da represión e que realice unha homenaxe as súas víctimas. 

     Naquel 18 de xullo do 36, a resistencia á sublevación fascista na Coruña tivo un especial valor xa que, a pesar de non ser unha urbe conservadora, o importantísimo continxente militar hospedado no mesmo centro da cidade facía da capital herculina unha presa doada da barbarie. Aínda así, moitas coruñesas e moitos coruñeses decidiron xogarse a vida polos ideais de liberdade e democracia ameazados polos golpistas, recibindo, iso si, a colaboración entusiasta de xentes chegadas de zonas rurais da contorna coruñesa, coma os mineiros de Lousame, que baixaron á Coruña con cargas de dinamita para plantarlle cara aos militares conspiradores. 

     Mais vaiamos uns meses antes daquel infausto día. ¿Qué era o fascismo coruñés ata aquel entón? Non era nada; absolutamente nada. Alí non había máis que un amigo persoal de Primo de Rivera, un tal Juan Canalejo, que fracasara no seu empeño de constituir un pequeno centro de Falange Española na cidade. Naquel intre os afiliados a Falange nas provincias galegas non eran, en termos comparativos, un número moi importante, incluso na provincia de Ourense, que era a que maior índice rexistraba desde a fundación do partido. Mais, a partir do golpe de estado dos militares rebeldes, non tardarían en aparecer os primeiros falanxistas, o primeiro deles un xastre chamado Casteleiro. Como falanxista destacado apareceu tamén desde a primeira hora un tal Fernández, xefe do taller municipal. E pouco máis. Estos tipos illados, algúns membros das antigas xuventudes mauristas e varios elementos turbios que aparecen sempre que se remove a organización social, foron pouco a pouco o núcleo inicial da Falange, que se apoderarían avidamente das armas que repartían os militares entre quenes se amosaban adictos á rebelión.
Atila en Galiza. Castelao
      Estos individuos frecuentaban habitualmente o Café Unión da Praza de Pontevedra, bar rexentado por José Castro García, natural da parroquia de Santiago de Arteixo, e pola súa muller María Naya Santos, que era de Oseiro. No Unión, según nos conta Carlos Fernández Santander no seu libro "Alzamiento y Guerra Civil en Galicia"..."Los paseos, cual si se tratase de una actividad industrial, acabarían siendo programados. La oficina técnica o macabra, se hallaba instalada en el hoy desaparecido Café Unión de la Plaza de Pontevedra y la sucursal, aparte el cuartel general de la Falange en la calle de Juana de Vega, en una céntrica peluquería del Cantón Grande. Así, entre tazas de café y buenos afeitados, fue incubándose la tragedia".  

     Tralas primeiras horas do golpe fascista, habería un aluvión de afiliacións á Falange Española de mozos novos por motivacións e intereses moi variados e tamén, de voluntarios que se alistaron nas unidades falanxistas para colaborar nas tarefas de “limpieza y castigo bajo órdenes de las autoridades competentes”  que recibían un aporte económico de 5 pesetas ao día. O nº 4 da revista "Facetas de Actualidade Española", publicado na Habana en agosto de 1938 cóntanos que, unha semana despois do golpe, Falange Española estaba instalada na antiga casa do Pobo e que pouco máis tarde, grazas a devandita choiva de novas adhesións, estaba creado o aparato de terror que os militares necesitaban para gobernar. Nos primeiros días de agosto principiaba a funcionar no local herculino da Falange un tribunal encargado de dirixir a represión, tribunal que durante as primeiras semanas farían de xuíces e de executores. Según as informacións de "Facetas de Actualidade Española", a Falange non tiña verdugos suficientes e por iso, naqueles primeiros días do golpe, os que ían ás casas a practicar rexistros e detencións eran xentes ás que fixeron vir expresamente de Valladolid.
Atila en Galiza. Castelao

     Non pasou moito tempo sen que aparecesen os primeiros cadávares dos asasinados polos falanxistas. Os catro primeiros atopáronse perto de Pastoriza, na estrada vella de Arteixo. Todos eles eran persoas que foran detidas pola Falange dous ou tres días antes. Unha das víctimas foi o pintor, debuxante e gravador Luís Huici Fernández. Fillo dun farmacéutico galego e de nai asturiana Huici, cando morreu seu pai fora vivir con súa nai a Oviedo, donde aprendeu o oficio de xastre e instalaríase cara o ano 1920 na Coruña, fundando ao pouco o primeiro cineclub da cidade. Militante de Izquierda Republicana, foi presidente do grupo Amigos de las Artes Nuevas (ADLAN) e pertenceu ao Centro de Estudios Sociales Germinal e, ademais, foi redactor de El Noroeste. Na súa xastrería (non esquecer que un dos  primeiros falanxistas herculinos era tamén un xastre, Casteleiro) celebrábase un parladoiro no que, entre outros,  participaban Álvaro Cebreiro, Manuel Crestar, Francisco Miguel Fernández Moratinos, Luís Seoane e José Villaverde Velo. Este último, de quen vos hei falar outro día, era coñecido por Pepe Papeles e foi asasinado en Oseiro o 24 de setembro de 1936. Os falanxistas foran a buscar a Huici ao seu taller e levárono detido ao local de Juana de Vega, donde sería torturado. Ao día seguinte da súa detención a súa muller foi ao local da Falange para levarlle o almorzo. Dixéronlle que xa non estaba alí. O seu cadáver apareceu aquela mesma mañá en Pastoriza xunto aos outros tres presos, foi recollido por un furgón de Intendencia e trasladado ao cemiterio. Dos catro cadáveres recollidos aquel día os soldados do furgón deron conta aos seus xefes nun parte que dicía escuetamente: "Bajas recogidas, cuatro". Na liña seguinte aparecían os nomes e apelidos das catro víctimas que foron identificadas fácilmente e, nun prego aparte, o  inventario das sús pertenzas. Segundo facía constar o parte, de Huici recolléronse unha sortella, un chisqueiro, unhas chaves, un moedeiro e unha nota asinada pola súa muller na que lle dicía que tivera serenidade e confianza en Deus. Nada disto puido recuperarse. No xulgado dixéronlle á viuva que fixera a reclamación na delegación de orden público. Sen máis trámite, diúselle sepultura ao cadáver facéndose constar no rexistro civil que o falecemento fora a causa dunha "hemorragia interna". Do achado destos cadáveres en Pastoriza non se publicou nin unha soa noticia na prensa. A viúva de Huici intentou enviar a uns familiares seus de América un cable dicindo escuetamente: "Luis ha muerto" e non se lle consentiu. Quixo logo cobrar as deudas que co seu marido tiñan non poucas familias distinguidas da Coruña e non conseguiu senón recibir inxurias e reproches. "No pagamos deudas a rebeldes", contestábanlle invariablemente aqueles señoritos tramposos, moi contentos de que asasinaran ao xastre. A viúva, arruinada e sóa, despois de grandes dificultades, conseguiu que lle concederan permiso para xuntarse coa familia que tiña en Nova York e, grazas a esta circunstancia, puido contar a súa traxedia.
    
Atila en Galiza. Castelao
   Casos como este houbos a centenares durante os primeiros días do golpe, mais moitos deles nunca chegarían a ser relatados porque as víctimas non serían quen de librarse da tiranía falanxista. Dos poucos asasinatos, se cadra o único, cometidos pola Falange do cal deixou constancia a prensa coruñesa foi o de Horacio Cárcamo. O seu cadáver apareceu case desnudo perto de Oleiros. Os xornais contaban simplemente que o morto estivera no Goberno Civil disparando unha ametralladora o día da sublevación fascista. Non dicían que fora detido no seu domicilio por un grupo de falanxistas que o arrincou do seu leito e, en panos menores, levouno para matalo na estrada.  
     A partir de entón apareceron cadáveres nas estradas da comarca diariamente. Ao principio o xulgado de instrucción abría sumarios por morte violenta e incluso publicaba edictos no Boletín Oficial para que, quenes se considerasen con dereito, se personasen no sumario. Mais isto foi só ao principio. Cando se intensificou o terror, o xulgado deixou de intervir e os enterramentos dos asasinados facíanse nos cemiterios parroquiais máis próximos ao lugar donde os cadáveres aparecían, sen preocuparse da identificación destos e sen que a veces nin sequera se fixeran asientos nos libros parroquiais. Polo xeral os falanxistas mataban ás súas víctimas nas proximidades dos cemiterios. No de Abegondo fixéronse moitos enterramentos dos que nin sequiera se pasaba nota ao xulgado, chegando a recibir sepultura nun só día catorce! Tamén no cemiterio de Arteixo foron sepultadas moitas víctimas dos falanxistas. Chegou un momento no que nin sequera as familias das víctimas interviñan. Era tal o terror, que certo día o coche de liña que facía o servicio de viaxeiros entre Aranga e A Coruña, ao chegar á Costa da Sal, tivo que deterse porque había tres cadáveres atravesados na estrada. Os viaxeiros, horrorizados, viron que un daqueles corpos daba aínda señais de vida, mais era tanto o medo que se tiña á Falange que ninguén se atreveu a prestarlle auxilio ao moribundo. Esa era a España daquel intre, a España que semella que algúns e algunhas esqueceron

Atila en Galiza. Castelao
     Félix Gordón Ordás (León,1885-México D.F, 1973), que durante a Guerra Civil foi embaixador ante México e anos máis tarde desempeñaría a Presidencia do Goberno da República española no exilio, escribiría en 1939 "Crímenes en la retaguardia rebelde" donde, na súa páxina 204, conta que...  "En Arteijo, Ayuntamiento de la provincia de La Coruña, entraron una noche los fascistas en el domicilio de Manuel Soutelo, quien estaba en la cama con su mujer. Le hicieron levantar, y allí, a persencia suya, uno tras otro, violaron a su esposa". 
     José Mañana Rodriguez, Jesús Mañana Campelo, Domingo Rodriguez, José Sande Loureiro ou Eliseo Borrazás Zás son algúns dos arteixáns "paseados" que levou por diante o fascismo hai agora 80 anos no noso concello, nomes que non poden caer no esquecemento, porque aínda a día de hoxe non chegou definitivamente o recoñecemento para as víctimas e a censura para os culpables. Falareivos deles nos vindeiros días, ao igual que doutros "paseados" que, sen ser naturais de Arteixo, coma no caso de Luís Huici, os seus corpos apareceron nas nosas parroquias.





FONTES:
 -Colección Atila en Galiza. Castelao
-Fondo A.L.G., p. 18. HISTORGA
-Félix Gordón Ordás. "Crímenes en la retaguardia rebelde"
-Carlos Fernández Santander. "Alzamiento y Guerra Civil en Galicia"
-"Facetas de Actualidade Española", publicado na Habana en agosto de 1938
-Manuel Blanco Rey. Arteixo durante la II República y la Guerra Civil.

xoves, 14 de xullo de 2016

A SEGA DO VERÁN



Sei cantare e sei bailare
todo se me da na man,
senón a sacha do millo
amais a sega do vran.

    
Sega do trigo (namemoria.ribadeo.org)
     Segundo o refrán, desde mediados de xullo os cereais, principalmente o trigo e o centeo, estaban en sazón e era o momento de chamar rogas de xente para facer a seitura, corta ou sega, un traballo tradicional do agro galego que consistía en segar as plantas destos cereais para posteriormente, na malla, separar o gran da palla e almacenalo despois nas huchas ou tullas para consumilo durante todo o ano, utilizandoo para facer pan, darlle de comer aos animais e para sementar á volta do ano.

     No día que se facía a sega, veciñanza e familiares presentábanse na casa do dono das leiras nada máis saír o sol, provistos dos apeiros necesarios para o labor que ían realizar. Mais un momentiño, antes do traballo duro había que ir co bandullo cheo, polo que era costume que os propietarios dos terreos lles ofreceran o almorzo, que moitas veces era caldo requente, torresmos con pan ou leite mazado.

Facendo os monllos (gl.wikipedia.org)
     Antes de comenzar a sega afiábanse os fouciños na moa da casa e despois cada segador ía provisto dunha pequena pedriña que utilizaba para afiar o apeiro se este se cegaba. Xa na leira os homes ían en ringleiras segando a palla e poñéndoa en feixes. Aínda que había algunha que o facía, era raro ver ás mulleres segando, xa que o traballo reservado para elas era coller os feixes de palla, sacudirlle os fentos ou outras herbas malas que levase, e atalos en monllos cunhas presas da mesma palla, as chamadas ódegas. Os nenos que ían ás leiras recollían, tras das mulleres, as espigas que ían quedando, uns cativos que tamén eran os encargados de ir á fonte máis próxima por auga fresca nuns porróns de barro para @s xornaleir@s, que poñían á sombra para que no se quentara. 

Xantar despois da sega (tinoetome.blogspot.com)
     Cando a calor apertaba, o normal era retirarse, ben para comer nunha carballeira ou na casa do dono, que tiña a obriga de ofrecerlles a comida, que era o único pago para moitos deles. Unha vez segada unha leira, se non estaba moi lonxe e había tempo dabondo no mesmo día, trasladábanse a outra do mesmo propietario para seguir co labor.

     O último traballo era amorear os monllos en montóns perfectamente construídos que protexían o gran dos paxaros e posibles inclemencias do tempo (a espiga escondíase no interior do montón e cara a fóra só quedaba a palla) ata que se trasladaran a eira para facer a meda unha vez remataba a seitura. Normalmente na construción dos medeiros participaban os máis vellos do lugar, que dirixían este labor ou a facían eles mesmos, namentres os rapaces lles traían os monllos espallados pola leira. Era costume que as mulleres fosen provistas de medias gordas ou ben de pantalóns para evitar as feridas das canas que quedaban unha vez cortado o cereal, precaución que tamén tiñan que adoptar os nenos.

Facendo as medas (aquamlatan.blogspot.com)
     Este xeito de facer a sega resistiu inalterable durante séculos, ata que a finais da década de 1960 e principios de 1970 apareceron as segadoras mecánicas, as clásicas "Bartollini", que substituíron aos fouciños, se ben as ódegas, os monllos e os medeiros seguíronse facendo igual. E xa a mediados da década de 1980 chegaron as colleitadoras que facían a un tempo a sega e a malla.





FONTES:
-Galipedia
-Carme, a de "Cóntame un conto".


sábado, 9 de xullo de 2016

A FÁBRICA DE CHOCOLATES DE ARTEIXO


      Pois sí, en Arteixo tamén tivemos a nosa fábrica de chocolate. Non vaiades a pensar que foi a do famoso libro infantil de Roald Dahl, levado ao cine en 2005 nunha película dirixida por Tim Burton e protagonizada por Johnny Depp. Non, a de Arteixo era Fábrica de Chocolates Callejo, mais estaba chea de encanto e de historia e, entre as súas máquinas, un podíase sentir un pouco como Charlie se debía sentir nesa fábrica de chocolate do conto do escritor británico Roald Dahl.

Publicidade dos anos 70
    O propietario de Chocolates Callejo era Benjamín García Borrazás, natural de Armentón que abriría o seu negocio en Arteixo arredor do ano 1969, décadas despois dos tempos de escaseza da posguerra, cando o chocolate estaba racionado, e o proceso de fabricación e de comercialización atopábase totalmente intervido. Dende o goberno franquista estipulábase canto fabricar e a quen distribuílo. A veces, o chocolate mesmo se humedecía esperando que o viñesen buscar os funcionarios do Estado. Era unha verdadeira mágoa que nunha época de necesidade extrema como aquela da posguerra o chocolate tivera que chegar á xente en malas condicións, tempos en que, ante a falta deste producto, a xente conformábase con cascarilla. De feito, as persoas nativas da Coruña, aquelas que son da Coruña de toda a vida, chámanse a si mesmas cascarilleiras...paradoxas da vida, a cascarilla volve ser un produto demandado e moi buscado para preparar infusións. 

     Chocolates Callejo principiaba a súa andaina no nº 209 da Avenida de Fisterra, no mesmo edificio no que posteriormente se establecería no primeiro piso Foto-Rodri, e donde a dona de Benjamín, Mari Luz Ramos, levaba un ultramarinos que o matrimonio tiña no baixo do mesmo. Neste ultramarinos tamén traballaba María Jesús García, a simpática carniceira que vos atende cando ides facer a compra ao Eroski, unha muller que hoxe está a piques de disfrutar da súa xubilación e que traballaría na tenda de Mari Luz ata 1986, ano no que pasaría a ser a propietaria. Catro anos máis tarde, en 1990, a cadena de supermercados Comprebén faríase co seu negocio... e seguro que aínda hai quen lembra a inauguración do mesmo, xa que fora mítica a presencia de Carlos Mata, o popular actor venezolano protagonista de numerosas telenovelas daqueles anos 80-90.

      Mais sigamos coa chocolatería, na que aparte do seu propietario Benjamín García, tamén traballaban o home de María Jesús García, Antonio Iglesias (pais de Víctor Iglesias García, o director da Escola Municipal de Música de Arteixo) que fixo de repartidor unha tempada, a señora Dorinda, que facía de moza de almacen e de “multiusos” do negocio e Ceferino, que era o comercial da empresa, o "viaxante" que percorría o asfalto para colocar os Chocolates Callejo nas tendas do país e facerlle a competencia a Chocolates Mariño, fábrica fundada en 1927 en Carballo e que aínda segue funcionando a día de hoxe e é un dos poucos lugares, en todo o Estado español, que conserva o proceso de elaboración artesanal, proceso que tamén se levaba a cabo na Fábrica de Chocolates de Arteixo, donde se traballaba con producto de gran calidade.

Benjamín García traballando na súa fábrica
  As máquinas de Callejo trituraban, refinaban e amasaban o chocolate, transformando o froito do cacao en cacao en polvo, ou nun auténtico chocolate que só se facía con fariña e azucre, ou azucre só no caso do chocolate negro. O proceso era tan minucioso que mesmo a cascarilla terminábase de separar do chocolate a man, para que non quedara ningún resto, algo impensable nos procesos de fabricación industrial. Chocolates Callejo era unha tenda peculiar, única na súa especie, con personalidade. Era imposible non reparar nela cando pasabas ao seu carón. Aínda que levaras a cabeza noutra cousa, chamábache a atención e o ruído das máquinas víase suavizado polo ulido a chocolate auténtico que se percibía nos arredores, principalmente os venres, que era o día que se moía. Unha vez moído o chocolate, amasábase con fariña e azucre, ou só con azucre, no caso do chocolate negro. Introducíase o chocolate xa amasado nunhas estufas a unha temperatura constante de ao redor de sesenta graos durante máis de 48 horas. Tabletéabase e introducíase na neveira. Gardábanse as tabletas durante un mínimo de oito días en armarios de madeira e logo empaquetábase para distribuilas posteriormente.
 
Imaxe do exterior da fábrica
     Chocolates Callejo vendía principalmente a nivel provincial, sobre todo na zona de Ordes, Costa da Morte e Muros, donde tiña bastante clientela. Surtía ademáis aos cuarteis da cidade da Coruña. A “fábrica", como popularmente se coñecía en Arteixo, permanecería aberta ata preto do ano 2.000. Hoxe se pasades pola zona de Foto Rodri e o Rocha 7 hai un edificio que lembra os tempos desta chocolatería: o edificio Callejo.