domingo, 27 de setembro de 2015

VIRXE DE PASTORIZA

UN OFRECEMENTO

   Calquera dos festivos deste mes terei que ir cumplir o ofrecemento. O meu home houbo morrer no mar media ducia de veces, e eu sei que é a Virxe de Pastoriza a que mira que non lle pase nada. A verdade é que lle debo moito a esta Santiña.

A Virxe de Pastoriza
que si se leva na barca
aló no medio no mar
tódalas augas aparta

     Teño que estarlle agradecida, e o mellor que podo facer é ir á romaría. Hai uns kilómetros que andar, e ben podería ir no coche de liña "a Superiora", pero sería como facer trampa.

Pescador que andas pescando
péscame unha robaliza
pra levarlla de regalo
á Virxe de Pastoriza

     Ofrecida irei; pero ninguén me aparta de ir xantar despois coma unha raíña. No lugar que lle dían As Bordeiras hai un garnacho no que preparan os mellores callos que nunca probei.

A Virxe de Pastoriza
ten un barquiño no mar
¿quen llo dou? ¿Quen llo daría?
Quen llo dou puídullo dar

     Para rematar a festa acercareime ao Salón da Roxa para escoitar á orquesta Patolos, como fixen hai uns anos. Aquí foi onde coñecín ao meu home...é que eu débolle moito a esta Santiña.


Unha veciña de Loureda (Publicado no Boletín Informativo Municipal)

Debuxo do ano 1902 do Santuario de Pastoriza 

venres, 25 de setembro de 2015

CONTOS, LENDAS, MITOS, FESTAS E TRADICIÓNS

OS MELEIROS

O que queira mel 
que cape polo San Miguel,
e o que queira abellas
que cape polas Candeas.

     Este dito popular lémbranos a conveniencia de capar as abellas, e o mes de San Miguel era o escollido polos meleiros que pateaban as parroquias arteixás chegados dende Pontevedra. Disto xa hai cincuenta ou sesenta anos e, naqueles tempos, era ben normal que polo menos houbese un cobo en cada casa. A única preocupación que causaba a colmena (aparte da capalas no seu tempo) era que houbese preto flores que producisen un mel sabedor. Xestas, uces ou breixos producen mel de mala calidade, sendo moi apreciado o mel de abellas pastadas en romeu.
Meleiro extraendo un panal
    
     O traballo de capar era cousa destes meleiros pontevedreses. Extraían os panais espantando as abellas con fumazos. Logo exprimían estos panais enriba dunha caldeira de cobre con pouco lume. Gota a gota, ía xurdindo o mel, gordo como as papas de millo e sabedor como as pedras de azucre.

     Os panais, tras perder o mel, transformábanse en boliñas de cera que se usaban para facer velas, unhas velas que, unha vez apagadas, deixaban nos cuartos da vivenda un agradable aroma de mel.

     Os meleiros non cobraban polo traballo máis que a cera que saía dos panais. Ademais, deixábanlle ao dono da casa unha esmola de dous reais para as ánimas da familia, e co fin de desexar unha boa colleita para o ano seguinte.

(Relato de Víctor Iglesias García publicado no Boletín Informativo Municipal)  

 

domingo, 20 de setembro de 2015

VIRXE DE PASTORIZA

UN CONTO DA VIRXE:
(Víctor Iglesias García)

  Heivos de contar un conto, deses que aínda non se levaron ao papel, pero que de cando en vez escapan das pedras do lar.

     A historia fala dunha rapaza moi fermosa e ben feita que tiña un pretendente namorado perdidamente dela. O rapaz víase continuamente rexeitado, pero o caso deste conto foi que á rapaza déralle un aire porqueiro na pel, e a súa fermosura víase minguada.

     A mociña foi a un médico da Laracha, que lle chamaban Maximino Cacheiro, e recibiu tratamento de xaropes, pomadas e inxeccións. Aínda así, o aire porqueiro non foi a mellor, e a rapaza foi visitar a unha meiga no lugar do Sixto, preto da igrexa parroquial de Arteixo. A meiga doulle o seguinte remedio:

     "Has dar uns  paseíños espida polo medio das canles dunha leira de trigo, procurando que as espigas che rocen a pel nove veces e máis unha sen contar"

     A rapaciña despúxose a facelo, pero cando ía entrar entre o trigo, xa espida, aquel mozo que a pretendía viuna, e foi atrás dela. Pouco a pouco ían apurando o paso ata chegar a andar ás carreiras; ela diante e él atrás. A rapaza, véndose atrapada clamaba ao ceo:

     "¡Virxe de Pastoriza me valla! Heille pagar unha misa se escapo..."

     E o rapaz respondíalle:

     "Pois eu heille dar dúas se te atrapo"

     E a Virxe, sendo santa, foi egoista, que levou as dúas misas.

Romaría de San Miguel a principios do século pasado











                                                                                              









(relato publicado no Boletín Informativo Municipal de Arteixo)


venres, 18 de setembro de 2015

HISTORIA DO CONCELLO

A RELACIÓN DE PORLIER CON ARTEIXO

     Nado no ano 1788 en Cartaxena de Indias (Colombia), o xeneral Juan Díaz Porlier, un dos máis célebres "guerrilleiros" da chamada Guerra da Independencia (1808-1814), garda unha incógnita sobre a súa orixe paterna, xeneralmente atribuída ao tamén Mariscal de Campo Esteban Porlier y Asteguieta, Marques de Bajamar, razón pola cal o protagonista desta historia era coñecido asimesmo polo alcume do "Marquesito" ou "Marquesillo", que tería o seu bautismo de fogo, como garda mariña, aos dezasete anos nunha acción tan importante como a de Trafalgar (21 de outubro de 1805). Non tardaría en pasar ao exército de terra, onde sería destinado como capitán ao reximento de Mallorca, mais ao organizarse o exército de Extremadura por mor do levantamento contra a invasión napoleónica, Porlier ascendería en 1808, aos vinte anos de idade, ao emprego de Coronel, co cal tomaría parte na tamén desgraciada batalla de Gamonal, batalla na que se encargaría de xuntar os dispersos das tropas españolas para organizar partidas que acosaban e inquietaban as retagardas francesas por terras de Palencia, León, Asturias e Cantabria.

     No mes de maio de 1811, en plena guerra contra as tropas francesas, "O Marquesito" casa aos vintetrés anos con Josefa Queipo de Llano y Ruiz de Saravia, irmá do famoso político e historiador Conde de Toreno, casamento que axudaría a encuadralo ante a opinión española da época no bando chamado "liberal".

     Os anos de 1812, no que fora promulgada polas Cortes a Constitución (reunidas extraordinariamente en Cádiz o 19 de marzo, día da promulgación da "Pepa") e 1813 aportarían a Porlier novos e destacados triunfos que acrecentarían a súa popularidade de experto caudillo, entre os cales resulta, ante todo, a conquista de Santander (2 de agosto de 1812), en combinación coa frota do Comodoro inglés Sir Home Pophan, e a victoria de San Marcial (31 de agosto de 1813), que lle valería o ascenso a Mariscal de Campo.
Juan Díaz Porlier
     O ano 1814 principiaría con malos auspicios para este persoeiro. En primeiro lugar, co falecemento o 3 de xaneiro da súa filliña Juana, aos dezaoito meses. Posteriormente, unha vez rematada a Guerra da Independencia, vería incumpridas as súas demandas para a Comandancia da Costa de Cantabria e para a concesión da Orde Militar Nacional de San Fernando, á que se consideraba con sobrados méritos. Por último, ao voltar a España Fernando VII, "el Deseado", e principiar a súa reacción absolutista perseguindo aos liberais e derogando a Constitución, unhas cartas indiscretas motivarían a súa detención o 28 de maio e o seu conseguinte procesamento, en virtude do cal sería condenado á pena de confinamento por catro anos na Coruña, sendo encarcelado no castelo de San Antón.

     O gobernador do castelo trataríao coa maior deferencia e permitiríalle numerosas visitas, entre elas a da súa muller Josefa Queipo de Llano, e pasear polo adarve das murallas. Se cadra tales condescendencias deran lugar a que Porlier entrara en relación con militares e civís descontentos do goberno da "camarilla" que rodeaba a Fernando VII e que lle convidaba a exercer un despotismo severo, que descuidaba as necesidades dun exército que vivía na miseria polo atraso das pagas, chegando algúns oficiais á triste necesidade de mendigar para subsistir. Ante as moitas queixas que chegaban aos seus oidos, Porlier chegaría a concibir a idea de "pronunciarse" en favor do restablecemento da Constitución de 1812, que o monarca Borbón derogara o 4 de maio de 1814.

     Con tal fin, "o Marquesito" solicitaría do Rei autorización para trasladarse ao Balneario de Arteixo para atender a súa saúde e a da súa muller. O 18 de agosto de 1815 recibíase na Coruña a autorización solicitada, e o Capitán Xeral Felipe de Saint Marcq designa ao Capitán Castañera do reximento de Lugo para que, ao mando dun sarxento, tres cabos e doce soldados do seu Corpo custodie a Porlier durante a súa viaxe e estadía en Arteixo, que se emprende o día 20.

     Finalmente, tras un novo permiso, o matrimonio Porlier Queipo e a servidume instalaríanse en Pastoriza, na casa de campo do seu amigo Andrés Rojo del Cañizal, casa que actualmente é o Restaurante Vilariza e na que permanecerían aproximadamente un mes.
Casa de Andrés Rojo del Cañizal, hoxe Restaurante Vilariza
     En Pastoriza, recibe Porlier numerosas visitas de xefes e oficiais que han de cooperar ao seu intento de rebelión, que se inicia na noite do 18 ao 19 de setembro, na que "o Marquesito" entra na Coruña pola Torre de Abaixo, ponse en relación coa súa xente e consegue sublevar ás tropas da guarnición, detendo ao Capitán Xeral e ao Gobernador Militar, proclamándose Comandante interino do Reino de Galiza.

     Na madrugada do 19 comezan a aparecer persoaxes da trama que permanecían ocultos traballando polo restablecemento da Constitución. Entre eles destaca como principal Manuel de Santurio García-Sala, o que máis influirá no desenvolvemento do Pronunciamento como elaborador das proclamas que Porlier dirixe ao Concello da Coruña, á Audiencia Territorial, á Nación Española, aos soldados do exército do reino de Galiza, ao Correxidor da Coruña, e o Bando aos habitantes de esta poboación, etc...

     Mais o Pronunciamento non atoparía eco nin entre os habitantes da cidade herculina, que o recibirían con indiferencia, nin entre as demais guarnicións de Galiza, excepto na de Ferrol, que se sumaría o día 20. Por riba, a de Compostela, onde se xuntaran perto de 4.000 homes de tropas regulares, financiadas polo clero e ao mando do Mariscal de Campo José Imaz, o Brigadier José Pescy e os Coroneis Antonio Alonso Ortega e José Miranda, púxose en contra do Pronunciamento de Porlier e das súas ideas liberais.

     En vista disto, o noso persoeiro determinaría saír da Coruña, para someter a Santiago, ao fronte dunha columna composta por varios batallóns de infantería e algunhas pezas de artillería. Tal columna partiría na madrugada do día 22, baixo o mando do Capitán Castañera, incorporándose a ela "o Marquesito" nas cercanías de Carral, desde donde todos proseguiron a marcha ata a alcanzar Ordes ás cinco da tarde do mesmo día.

     Deixando acampadas as súas tropas, Porlier retírase a descansar con algúns oficiais a un mesón (o actual Mesón de Deus) situado a poucos metros, desde donde redactaría varios escritos, un deles dirixido a súa muller Josefa.
Aforcamento de Porlier
     Cando o Mariscal Imaz tomaba posición coas tropas da guarnición de Compostela, unha inesperada visita que se presentou nas súas liñas na medianoite do 22 ao 23 de setembro faría cambiar o rumbo da historia: era un sarxento chamado Antonio Chacón de Granadeiros de Mariña, quen lle manifestou a Imaz que él e outros dos seus compañeiros que formaban parte da columna de Porlier, subleváranse
contra éste e tíñano apresado xunto á maioría dos oficiais que o acompañaban, no mesón no que ían pasar a noite.

     Unha vez comprobada a noticia, Imaz enviaría ao Coronel Miranda con dúas compañías para facerse cargo dos presos, que serían encerrados previamente na cárcere da Inquisición de Compostela e trasladados posteriormente ao castelo de San Antón e Cárcere Real da Coruña, donde Porlier sería sometido a un xuízo sumarísimo que o condenaría á pena de "degradación y muerte en la horca", que se efectuaría o 3 de outubro de 1815 no Campo da Leña.

Monumento de Porlier no Campo da Leña
¡De xeito tan despreciable quitábase a vida ao que fora un dos heroes máis notables da loita antinapoleónica e a un dos mártires da liberdade: Juan Díaz Porlier!













FONTES:
-Juan Priego López, Coronel de Estado Mayor
-"El Marquesito Juan Díaz Porlier (1788-18159". Rodolfo G. de Barthèlemy (seudónimo)



martes, 15 de setembro de 2015

CONTOS, LENDAS, MITOS, FESTAS E TRADICIÓNS

A SANTA EUFEMIA:

  O 16 de setembro as crenzas e a tradición danse cita na romaría da Santa Eufemia de Arteixo. Os que padecen a cotío de xaquecas ou migrañas saberán seguramente que fai cen anos inventábase a aspirina, mais só algúns coñecerán que en Arteixo celébrase esta romaría da Santa Eufemia, avogosa dos que sufren "males extraños" dentro da súa cabeza.
Artigo do xornal El Heraldo do 25 de setembro de 1845
     Quen acude a lle rezar á Santa faino normalmente para se sandar de pequenos ou grandes dores, mais ata
non fai moito tempo chegaban romeiros dende Ferrol e toda a comarca para librarse do demo que dicían levar dentro. Foron coñecidos coma "choríns" e sometíanse a curiosos rituais de exorcismo por parte do sacristán de turno. A operación consistía en facer tragar o "chorín", un amuleto que saía despois xunto co suposto "inimigo". A cura completábase saíndo en procesión debaixo da imaxe da Santa.

     Crentes e escépticos danse cita en Arteixo nesta celebración, que non debe rematar sen buscar un trevo de catro follas no atrio da igrexa, o que garantirá a boa sorte para todo o ano.

     E, se der ser un bo romeiro se trata, non podemos esquecer levar unha cesta de comida que poderemos baleirar en calquera campo de Arteixo ou nalgunha das praias do noso termo municipal se o tempo acompaña.

(Relato publicado no Boletín Informativo Municipal por Luz López Viñán)


...a este relato de Luz López quérolle engadir un apuntamento: coñecemos xa amplamente a popularidade de que gozou e aínda goza a Santa Eufemia, non só en Arteixo e na Coruña, mais tamén nas bisbarras de Ferrol, das Mariñas e de Bergantiños. No entanto, pouco se sabe das consecuencias terribles que sufrirían algúns dos seus devotos nun sinistro marítimo ocorrido o 17 de setembro de 1865, sinistro sobre o que o xornal "La Esperanza" de Madrid publicaba a seguinte información:

     "Ferrol.- Ayer tarde ha ocurrido un desastre lamentable. Una lancha procedente de la Coruña, que volvía llena de personas que habían pasado el día en la  feria de Pastoriza y Santa Eufemia, por efecto de la densa niebla chocó contra una roca en Peña Moa y quedó destrozada, pereciendo cuarenta personas y salvándose cinco. Fue imposible auxiliarlos".

luns, 14 de setembro de 2015

TOPONIMIA DO LITORAL DE ARTEIXO

O PAIOLO (RAÑAL):

  Fernando Cabeza Quiles, auténtico erudito sobre a toponimia galega di, nun dos seus traballos, o seguinte sobre o que pode ser a orixe do nomo Paiolo:

     "...Paio ou Pei, foi nun principio Pelagio, nome persoal derivado da voz grega pélagos, "mar", polo que o antropónimo Pelagio tería nun principio o significado de "mariñeiro, mariño, home de mar". Este oficio tería sido exercido polos primeiros individuos chamados Pelagio, nome de persoa abundantísimo na época medieval, que se espallou a partir do martirio do neno tudense Pelagio, ocorrido a comezos do século X, cando o tal Pelagio, logo de sufrir suplicio, converteuse en San Paio (en castelán San Pelayo) e o seu nome, poloa difusión do seu culto, fíxose moi común na 
A Punta do Paiolo
onomástica persoal galega, sobre todo no medio rural, impulsado polos párrocos eclesiásticos, que eran os que decidían a maioría das veces o nome dos seus bautizados. De aí que durante os séculos XI, XII e XIII fose o de Paio, coas súas diferentes variantes como as de Pai e Pei, un dos nomes máis frecuentes de Galiza. Este antropónimo entra en decadencia a partir dos séculos XIV e XV, sobre todo no medio urbano, onde o fermoso nome Paio -moi abundante no medio rural- derivou nos vocábulos despectivos paifoco, peifoco, pailaroco, pailán, paiolo, etc., os cales, aínda hoxe se empregan para referirse a calquera persoa de modais pouco refinados. Para os primeiros urbanitas equivalían, pola abundancia do nome Paio no medio rural, a "aldeán, rústico, ignorante", cando en realidade os ignorantes e cheos de prexuízos eran os gárrulos habitantes das cidades, que non sabían que do medio rural, ou o que é o mesmo, da terra, sae e regresa todo, incluídos os mortais".

     Así pois, Cabeza Quiles di que o que agora é Paiolo antes era "Pelagio", que supostamente tería nun principio o significado de "mariñeiro, mariño ou home de mar"...e un home de mar, Xosé Iglesias, deleitounos no Paiolo coa súa poesía chea de salitre durante o transcurso do roteiro  poético-literario polo litoral de Arteixo, celebrado o pasado 9 de agosto e que organizaron conxuntamente a Asociación Cultural Monte da Estrela e o Colectivo Literario In NaveCivitas.

O poeta do
mar, Xosé Iglesias, recitando un dos seus poemas no Paiolo no roteiro
poético literario pola costa de Arteixo, celebrado o pasado 9 de agosto




















FONTES:
-Fernando Cabeza Quiles

mércores, 9 de setembro de 2015

ARTEIXO NA XEOGRAFIA XERAL DO REINO DE GALIZA. EUG...

Parroquia de San Xián (Julián) de Barrañán (anejo de Lañas).- A 16 kilómetros de la capital de la provincia y a las faldas de los montes Angra y el alto pico do Galo, que separan Barrañán de Arteixo. Es
terreno mediano y lo riega el Castro, que viene de Monteagudo y Armentón a perderse en la playa de Barrañán o de Branquenza, por el grupo así llamado que está próximo a él.

     Comprende las aldeas de Esfarrapa, Galo, Iglesario y Sar, y los grupos de Branquenza, Campo, Outeiro, Pata, Seara y Sisalde, con 319 habitantes de hecho y 348 de derecho, que viven en 98 edificios, 35 de planta baja y 55 de dos y 8 chozas o albergues. Tiene escuela de sostenimiento voluntario del ayuntamiento. Hállase a unos 3 kilómetros de la cabeza del ayuntamiento.

     La iglesia parroquial es notable y fué iglesia propia. Perteneció al priorato de Cambre.

     Confina con el Océano al N., Suevos al E., Oseiro al S. y Chamín al O.



xoves, 3 de setembro de 2015

EMBARCACIÓN PESQUEIRA AFUNDIDA EN SUEVOS EN NOVEMBRO DE 1898

     En novembro de 1898, moitas familias galegas agardaban con incerteza a chegada dos repatriados do Caribe. España perdera a Guerra de Cuba cos Estados Unidos e o Tratado de París, apenas pendente de sinatura (realizaríase o 10 de decembro), obrigabaa a renunciar aos seus dereitos en Cuba, Porto Rico e nas Filipinas. Terratenentes, administrativos, exército e clero deixaban as últimas colonias do Estado español en ultramar e embarcábanse cara a Península. Durante as viaxes de retorno, as travesías polo Atlántico nos vapores "Alicante", "Conde Wifredo", "Covadonga", "Isla de Luzón", "Isla de Penay", "Montserrat", etc., foron aterradoras, xa que houbo numerosas defuncións a bordo, e os que chegaban, facíano nun estado de saúde lamentable, envellecidos polas doenzas, a fatiga e a fame ou, mutilados pola metralla. Antes e durante a guerra, estes navíos que chegaban de Cuba e de Porto Rico, coa finalidade de evitar a propagación do vómito negro e da febre amarela, tiñan que someterse ao rexime de cuarentena que, na Coruña, se cumpría no lazareto de Oza.

     Os lazaretos eran hospitais ou instalacións similares, máis ou menos isoladas, que estaban situados a carón dos portos das cidades costeiras, onde se trataban doenzas infecciosas e se tiña en observación ás embarcacións, mercadorías e pasaxeiros procedentes doutros países contaminados ou sospeitosos de contaxio. O de Pedrosa en Santander, o de San Simón en Vigo e o de Oza, foron os de maior importancia na Península durante esta época, mais pouco despois de finalizar a guerra e coa perda das colonias, desaparece o rexime de cuarentena e en consecuencia, cesarían de funcións estes hospitais.

     O "Conde Wifredo", un dos vapores que chegou á Península ateigado de repatriados, pasaba á altura da Punta Lagosteira pouco antes das seis da mañá do día 12 de novembro de 1898. Viña de facer singradura por Nova Orleans, A Habana e o Porto Rico e, comandado polo capitán Adraca, dirixíase cara a Coruña despois de catorce días de navegación. Levaba a bordo 282 pasaxeiros, moitos deles militares de alta graduación que chegaban acompañados das súas familias, e 120 viñan destinados ao porto herculino. Na patente da Habana, expedida o 25 de outubro, maniféstase que o estado de saúde pública do porto é satisfactorio mais que acontecen, porén, casos de febre amarela, polo que o barco, ao chegar á Coruña, non é admitido a libre prática, tendo que ficar dez días en cuarentena no Lazareto de Oza.
La Voz de Galicia, 15 de novembro de 1898

     Pouco despois de que o "Conde Wifredo" pasase á altura de Punta Lagosteira, as inclemencias metereolóxicas ("...continúa
desapacible y desigual, lo mismo que los aspirantes á regenerar el país en medio del caos político en que nos hallamos"
, informaba ese día sobre o tempo un xornal coruñés) e o mal estado do mar, dificultaban o traballo aos mariñeiros das pequenas embarcacións pesqueiras que faenaban nese punto. Unha delas convertiríase na triste protagonista, nas edicións do domingo 13 de novembro, dos principais xornais da época, despois de que estes se fixesen eco do infortunio que sufriran os seus tripulantes:

     "Ayer a las ocho de la mañana se hallaban pescando percebes cinco hombres tripulando una pequeña  embarcación en el punto denominado Cabo Langosteira, situado a cinco  millas al O. (legua y media) de la torre de Hércules). Un golpe de mar hizo zozobrar la embarcación y todos los tripulantes cayeron al mar. El  patrón fue quien consiguió ganar a nado la orilla, y medio desnudo subió a un monte próximo y comenzó a demandar auxilio. Se lo prestó una  embarcación que se hallaba algo distante tripulada por cuatro hombres, acudiendo al lugar del suceso. Allí pudieron salvar a dos de los tripulantes del bote náufrago que se mantenían asidos a la quilla del  mismo. Manifestaron los dos infelices que los otros dos compañeros habían ya desaparecido entre las olas. Los tripulantes de la embarcación naufragada son del lugar de Suevos, inmediato a Arteixo. Los salvados se restituyeron inmediatamente a sus casas en el mismo bote que los recogió. Se llama este el "San José", lo patroneaba José Sánchez Sánchez, y es de Riazor. Por la Comandancia de Marina se pidieron detalles del naufragio y nombres de los perecidos y salvados".
Pequena embarcación pesqueira a finais do século XIX

     O martes 15, os xornais daban máis información do sinistro de Punta Lagosteira e informaban tamén, da morte dunha pasaxeira do "Conde Wifredo":

     "Los dos infelices marineros naturales de Suevos que perecieron
ahogados uno de estos últimos días en las inmediaciones de la Torre de  Hércules, llamábanse Benito Patiño Vázquez y Matías Lorenzo Martínez.  Eran casados, y tenían 40 y 37 años, respectivamente. Deja cada uno de ellos cinco hijos de corta edad. Los marineros que lograron salvarse llámanse Antonio Villaverde, Domingo Villaverde y Rosendo Martínez Vázquez".


     "En el lazareto de Oza falleció uno de los pasajeros que allí desembarcaron del vapor "Conde Wifredo". Fué una mujer la fallecida; llamábase María Cuberto y Casanova. Estaba casada, pero no se conoce el nombre de su esposo ni el de sus padres. Tenía la finada 28 años. Falleció de hepatitis. Recibió sepultura en el cementerio del lazareto". 

Lazareto de Oza