martes, 26 de maio de 2020

PEPE VARELA, O ARTEIXÁN QUE XOGOU CON LUÍS SUÁREZ NO FABRIL DOS 50

        Nunha época marcada total e absolutamente polo nacional-catolicismo, mentres que España gozaba coas retransmisións radiofónicas de Matías Prats e do entrañable Enrique Mariñas, a cidade da Coruña despertaba cada mañá ansiosa por ler as crónicas de “Maratón” ou Bugallal en La Hoja del Lunes, do xenial “Franjilla” en El Ideal Gallego ou o semanario Riazor. En pleno rexime franquista, o fútbol era a distracción por autonomasia e na Coruña de Alfonso Molina (1), o chamado deporte rei convertérase nun auténtico maná para a economía local. Na cidade do “restaurant” Fornos, do cine Avenida e do trole, os bares facían o seu agosto particular cada vez que xogaba o Deportivo, nos días que se disputaba o Trofeo Teresa Herrera e as estrelas do fútbol mundial visitaban a cidade, ou cando algún dos numerosos equipos modestos coruñeses celebraba algún que outro éxito como o que nos narra Luís Rei no capítulo A Coruña. No ano de graza de 1953 do seu libro O señor Lugrís e a negra sombra:

Imaxe do Fabril da tempada 52-53. Varela é o quinto pola esquerda da fila superior
Escribe o señor Lugrís:
Este serán andamos pola rúa Barrera. Ía comigo Avilés Vinagre e a primeira parada foi no Beade, onde a tetilla que nos serviu aquel taberneiro adramán estaba máis salgada ca de costume e turrou dun par de cuncas de Ribeiro “per cápita”. A seguir, paramos a uns pasos de alí, en Casa Andrés, onde uns rapazolos ocupaban unha gran mesa corrida. Era o equipo do Fabril en pleno, titulares e suplentes. Veñen de proclamarse campións galegos de balompé de afeccionados, e celebrábano con tortillas de patacas e empanadas.
Reparou en nós un deles, Manuel Porvén, seica o lateral esquerdo, que lle deu cun cóbado a Gantes, seica o porteiro, que foi en quen, pola súa vez, reparou o amigo Avilés: son os de antes, comentoume.
En efecto, viñamos de velos había un cachiño na rúa dos Olmos. Nós entráramos a tomar algo en La Tacita de Oro, o bar onde se citan os músicos, e acabou de tocar Pepín Béjar (é chelista, e ignoro por que carrexara ata aló o seu instrumento). O caso é que saímos a despedilo á porta, coma sempre, e foi entón cando sorprendemos o ir e vir das promesas do balompé, en peregrinación de langráns, ata o portal de en fronte. A sede social do Fabril está no segundo andar do edificio, e eles soben ata alí por quendas, con cara de iren tratar asuntos vitais coa directiva. Pero soamente o interior esquerdo, Luisito Suárez, o fillo do carniceiro da rúa da Torre, ten en realidade algo importante que negociar. Seica quere fichalo o Deportivo, e a el non lle vale a cantidade que o club estipulou para cando se fai cos servizos dunha promesa. No canto de 125.000 pesetas, este Suárez, escoitarémolo en Casa Andrés, pídelles 175.000, e aínda está a pelota no tellado” (2)
Ficha de Varela co Fabril 
    Efectivamente, como ben describe Luís Rei Núñez na súa narración, aquel Fabril adxudicárase en novembro de 1953 o Campionato Galego de Afeccionados despois de superar ao Turista na final a dobre partido, vencendo por 2-4 en Vigo e perdendo en Riazor por 1-2. O cadro herculino, adestrado por Manuel Neira, ex futbolista do Deportivo, Murcia e Granada, e comandado por Luisito Suárez, que non tardaría en converterse na figura mundial por todos coñecido, facíase deste xeito co título por un resultado global de 5-4, éxito que recollía nas súas páxinas o xornal La Noche informando que... Unos y otros hicieron un gran partido, lleno de emoción, y la alabanza alcanza a todos. El Turista no vino derrotado ni mucho menos y se reforzó con varios jugadores de su equipo de Tercera División, lo que hace más meritorio el título alcanzado por los coruñeses. El Fabril con toda justicia ostenta el título de CAMPEÓN. La alegría por la victoria fue indescritible (nos referimos a la eliminación) y los jugadores sacaron en hombros a su entrenador Neira. Todos los directivos del Fabril y aficionados en los vestuarios se abrazaban con gran efusión. ¡Que gran premio para estos entusiastas! (3)

Imaxe do ano 2018 de Pepe Varela e Xabier Maceiras
       Un dos integrantes da plantilla daquel Fabril que se adxudicou o Campionato Galego de Afeccionados era José Varela Varela, futbolista de orixe arteixán nado na Coruña en decembro de 1933. Fillo de José, natural de Lugo, e de Jesusa, veciña da aldea da Catuxa, na parroquia de Santiago de Arteixo, Varela xogou os seus primeiros partidos en 1949 no recén fundado Atlético Arteixo e, posteriormente, defendería como xuvenil as cores do Huracán e do Fabril antes de dar o salto ao primeiro equipo do Ciudad Jardín. Rematada a súa etapa neste equipo, ficha noutro club da liga de modestos da Coruña, o Santa Margarita, onde xoga unha tempada antes de asinar co Fabril na campaña 1952-53. Co once fabrilista desputa a Serie A Rexional, o equivalente á Terceira División actual, e comparte vestiario con futbolistas da talla de Porvén, o porteiro Gantes, Ricoy, Otero e, entre outros, do mismísimo Luís Suárez, compañeiros cos que se adxudicaría o Campionato Galego de Afeccionados de 1953 mencionado anteriormente. Finalizada a súa vinculación co Fabril, Varela pasaría posteriormente polas filas do Orzán, do Español e do Santa Margarita, club no que colgou as botas ao remate da tempada 1960/61.

      Non sabemos se por aqueles días era máis doado que na actualidade chegar a formar parte da disciplina do Deportivo, mais o certo é que para cumprir ese soño, a parte das condicións físicas e tecnicas necesarias, había que estar tocado en certa medida pola man de Deus. Ata aquel intre só un dos nosos veciños, Arsenio Iglesias, fora quen de debutar no primeiro equipo deportivista. Outros quedaron ás portas xogando nos clubs asociados ou filiais do conxunto da Praza de Pontevedra (no Fabril S.D., no C.D. Juvenil ou no Deportivo B ), cousa que non era moco de pavo e que foi algo que estivo ao alcance de moi poucos arteixáns, entre eles Pepe Varela, o protagonista das Crónicas de Arteixo de hoxe.


     Andando no tempo, o fillo de Jesusa da Catuxa convertiríase nun dos adestradores máis prestixiosos da bisbarra ao dirixir a equipos como o Catuxa, Santa Margarita, Selección Galega Xuvenil, Selección Galega de Afeccionados, Club do Mar de Caión, Atlético Arteixo, Montañeros, Campanal de Loureda, Brigantium e Paiosaco.

(1)Alfonso Molina foi alcalde da Coruña dende 1947 ata o día da súa morte, acaecida en Río de Janeiro o 25 de novembro de 1958.
(2)REI NÚÑEZ, LUÍS (2007): O señor Lugrís e a negra sombra, Edicións Xerais de Galicia, Vigo, pp. 58.
(3)La Noche, 23 de novembro de 1953, pp.2.

mércores, 13 de maio de 2020

A ROMARÍA DOS REMEDIOS DE ANZOBRE DO ANO 1902

(Artigo publicado no xornal El Noroeste o 5 de novembro de 1902)


-ROMERÍAS GALLEGAS-
LA VIRGEN DE LOS REMEDIOS EN ANZOBRE

     Va tocando á su término la serie de las romerías que durante el verano y el otoño, cuando está transitable el país, alegran el hermoso y melancólico campo gallego con el estampido de los cohetes, el repique de las campanas y los estridentes sonidos del cornetín y del clarinete; porque los cantos que son obligados en nuestra tierra cuando hay fiesta y cuando no la hay, no son alegres; tienen un sello de profunda melancolía; lo más que hay en ellos es sátira aguda propia del carácter gallego, pero nunca alegría franca y loca como la de los países en que el sol abrasa.

     Una de las fiestas más famosas de estos contornos es la romería de los Remedios que se celebra en la capilla de la casa de Anzobre, por fundación, Dios sabe de quien, porque es antiquísima y tradicional. En este día, aquella casa y aquella capilla que durante todo el año son de la familia Puga, se convierten en bienes de uso público; y aquella lindísima iglesia, mejor que muchas parroquiales, y aquel parque, que es grande y amplio como el paseo de cualquier capital, se ven inválidos por una enorme multitud mezcla de devota y profana, que va de romería como se va á Pastoriza, á la Barca ó á San Andrés de Teixido: este á cumplir un voto, aquel á llevar una vela ó una mano de cera, el otro simplemente a divertirse y echar una cana al aire, que de todo hay en la viña del Señor y entre salve y credo se puede muy bien trasegar al interior un par de vasos del nuevo del Rivero ó una copa de anís escarchado.

Imaxe antiga da capela do pazo de Anzobre
     Este año la fiesta revistió una solemnidad grande. Estaba en Anzobre el propietario, nuestro Manolo Puga, y el tiempo, el clero,  y los devotos parece que se pusieron de acuerdo para que la fiesta resultase espléndida y vistosa.

     Concurrió una muchedumbre imponente: peregrinos con hábito, devotas que recorren dos kilómetros andando sobre las rodillas; mozos de aguillada en mano y revólver al cinto, carros cargados con pellejos de vino, labradores acomodados montando briosas yeguas, mendigos profesionales luciendos sus lacras más o menos legítimas, chiquillos vestidos con todos los trajes imaginados, por la forma y color; músicos, cantores, vendedores, panaderos de Vilaboa... todo lo necesario, en fin, para constituir la clásica romería regional con lujo de conjunto por el número y de detalles por la calidad.

     Durante toda la mañana se dicen misas por los sacerdotes, conforme van concurriendo.

     Aunque la capilla es amplia no basta para contener á la multitud ansiosa de oírlas, y todo el parque se convierte en templo. Es uno de los espectáculos más originales y grandiosos de la fiesta, el momento de alzar en una de estas misas: millares de personas hincadas de rodillas en un enorme campo de castaños, con actitud mística y con las manos en cruz, ofrecen un conjunto de belleza, de unción y de algo que no se vé jamás en las poblaciones; de una fe primitiva y de una sencillez encantadora. 

     Después, la función solemne. Este año la flauta y el acordeón cedieron el puesto á un piano casi afinado que acompañó los cantos del numeroso clero que ocupaba el coro, entonando la clásica música de canto llano adornado al estilo del país.

     A la misa cantada sucede la procesión, sencilla pero grandiosa en medio de su rusticidad. El pendón y el estandarte rompen la marcha y sigue la preciosa imagen, llevada en hombros por muchos mozos que se disputan el honor de conducirla sucesivamente, sin perjuicio de romperse después del bautismo, apesar de su religiosa unción, por una sonrisa de Carmela del Coto ó de Marica del Castro.

     Y después... lo de siempre; muiñeira, jota (en el país le llaman maneio) y tal ó cual conato de habanera ó polka, que con la chaqueta de astrakán y el pantalón largo van reemplazando al contrapaso y la montera, cosas clásicas de aquellos campos.

     Las gentes que cantan misa, usan camisa planchada ó llevan Mauser, van a xantar al interior de la casa.

     Y como dicen los romances de ciego "aquí la pluma se para". ¿Que vamos á decir de una comida en casa de Picadillo?

     Como fin de fiesta, fuegos y globos, unos cuantos tiros al aire para demostrar que en Bergantiños hay valor acreditado, y hasta el año que viene, si Dios quiere.

X.

mércores, 6 de maio de 2020

O CASTRO DE CANZOBRE

    Canzobre é o nucleo de poboación que está situado máis ao sur da parroquia de Morás, nunha valgada que se estende ao longo do regato de Morás e que está rodeado polos Montes dos Guizos, de Bouzarillo, Os Fechoncos, A Pedra Rubia, O Coto do Lobo e O Coto dos Corvos. A aldea conta cun dos numerosos asentamentos castrexos que hai en Arteixo, o castro de Canzobre, coñecido tamén pola denominación de “O Torreo” ou “O Castro”.

Castro de Canzobre (patrimoniogalego.net)
    Trátase, xunto con Anzobre, Laxobre, Rañobre e un perdido Lañobre recollido por Moralejo, dun dos topónimos do municipio que levan o sufixo -OBRE na súa denominación, unha terminación sobre a que o arqueólogo Luís Monteagudo apunta a idea de que se cadra procede do indoeuropeo -VERIS (altura) ao constatar que case todos os primeiros elementos destos topónimos son xentilicios ou cognomina romanos. O popular arqueólogo tamén nos di que… " en consecuencia, y descartando por varias causas la interpretación como "altura fortificada" (=castro), creemos posible que esta "altura" de los topónimos en -bre signifique outeiro (altar) que en general aprovechaba los peñascos de las alturas, y además constituía el núcleo de una institución socio-religiosa que, evolucionando, llegó casi hasta nuestros días”.

    Outros autores consideran que o sufixo -BRE derivaría de -BRIX e indicaría en orixe un poboamento en altura. Simplemente observando o modelo de elevacións da nosa bisbarra compróbase que, efectivamente, os topónimos en BRE e afíns atópanse en xeral (aínda que non en todos os casos) en zonas relativamente elevadas, non moi pronunciadas xa que o noso relevo é relativamente suave, mais si ocupan lugares altos con boa visibilidade.

    A hipótese de poboados en altura do erudito coruñés Menéndez Pidal non foi aínda refutada nin demostrada, mais si que ten o mérito indiscutible de chamar a atención destes topónimos concentrados en territorio do Portus Magnus Artabrorum, ou Golfo Ártabro, como sinal de territorialidade ou de indentidade do pobo dos ártabros. Esta tese poderíase demostrar cunha axeitada investigación arqueolóxica sistemática sobre una selección de castros da comarca onde Arteixo, segundo sostén a miña prezada amiga e arqueóloga Puri Soto, xoga un papel preponderante!

Castro de Canzobre (patrimoniogalego.net)
   Tamén resulta de notable interese a información do historiador José Carlos Sánchez Pardo quen, na súa tese de doutoramento, dinos que… “el análisis de la potencialidad productiva del entorno de estos lugares con toponimia en “bre” indica que se ubican en zonas con buena capacidad agrícola, si bien se trata de valores similares a los obtenidos por otro tipo de entidades de poblamiento histórico, pues ya hemos señalado que el territorio de Nendos se caracteriza por una óptima capacidad productiva media del terreno. De todos modos, al estudiar más detalladamente la productividad del entorno de estos topónimos y compararla con la obtenida para la generalidad de los castros de Nendos, observamos un fenómeno similar al mostrado por los castros cuyo emplazamiento presenta continuidad ocupacional entre los siglos I y XIII. Las aldeas con topónimos en “bre” se sitúan en zonas con un índice ligeramente mayor de tierras de alta capacidad productiva (prime land) que la media de los castros, aunque en cambio pierden accesibilidad a tierras de uso extensivo”.

    O xacemento está emprazado na parte baixa da ladeira do monte que polo norte domina Canzobre, a uns 163 metros sobre o nivel do mar. Presenta un recinto de forma ovalada, cunhas medidas de Norte-Sur de 130 metros de lonxitude por 95 metros de Leste-Oeste que acadarían unha superficie duns 9800 metros cadrados. A simple vista xa non se perciben restos de edificacións. Conserva foxo e dobre parapeto no Oeste/NO, no que poderíamos definir como o “collado” ou o acceso dende o Oeste, moi clariño se non hai árbores. 

Castro de Canzobre
    As construccións realizadas nos terreos do castro levarían por diante, ao longo dos anos, boa parte da zona sur do sistema defensivo por mor das edificacións para o gando e labores agrícolas que alí se levantaron. Tamén foi alterado o cume, onde se construiu unha pequena edificación de bloques de cemento con tellado de uralita cara ó Oeste e, unha pequena instalación para soporte dunha antena de televisión na parte Leste.








FONTES:

-MONTEAGUDO, LUÍS. La religiosidad callaica: estela funeraria romana de
Mazarelas (Oza dos Rios, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros.
Anuario Brigantino 1996, número 19.
-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.
-ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA. Arteixo de onte a hoxe II. Concello de Arteixo, 2003.
-SÁNCHEZ PARDO, JOSÉ CARLOS. Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y la Plena Edad Media”. Tesis Doctoral. Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2008.
-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net