POLÍGONO DE SABÓN


"Sabón"

María
Pasea furtiva a vaca da fame
Polos arredores da fábrica
Por terras que sempre foran de seu

Caladamente remoe unha vida de traballos
E cobre o rostro co adival das tristuras

María cospe contra o mundo
Blasfema as enrugas dos seus ollos azuis
E maldí entre todos
Ese polígono ladrón de terras
Esa fábrica de matar a froita

PACO SOUTO. Poemario "Das horas de María". Espiral Maior, 2007.




    ¿Como falar dun pobo que xa só existe na lembranza? ¿Como describir a luz das súas rúas cando estas soamente viven xa na mente dos nenos que nelas xogaron? Loitar contra ese esquecemento foi o principal motivo que me levou á elaboración dun libro sobre o 50 aniversario do Polígono (agardo poder presentalo neste 2015) e tamén, á creación deste espazo que estades lendo.

     Pódese decir que o 14 de agosto de 1965 é o nacemento oficial do Polígono Industrial de Sabón. Aquel día, o goberno de Franco autorizaba de maneira definitiva á Deputación Provincial da Coruña para adquirir o solo mediante procedemento expropiatorio de urxencia e polo sistema de prezos máximos e mínimos, así como para ordenar, executar e asumir a xestión total do futuro asentamento industrial. Sabón tiña luz verde, mais aínda tardaría uns anos en ser unha realidade.

     O 25 de xaneiro de 1966 principiábase a súa execución mediante as operacións expropiatorias de adquisición de solo, procedendo sobre os terreos ao levantamento das primeiras Actas Previas de Ocupación correspondentes as leiras situadas dentro da nova delimitación industrial, operación que duraría varios anos e que cambiaría para sempre a fisionomía de lugares como Rañobre, Roxedoiro, Oseiro, Seixedo, A Groufa, Sabón, A Pedreira, Rañal, Figueiroa, O Potro, Caldas ou a vila de Arteixo, lugares donde se expropiarían máis de 1.500 fincas rústicas e unhas 150 vivendas.

     A todas estas familias de expropiados vaille dedicada esta pequena homenaxe...pois todos e cada un deles forman a historia duns lugares fantasma, onde rúas, camiños, leiras e casas xa só habitan nos recunchos máis profundos da memoria colectiva. Nos, os descendentes, non temos ese privilexio e nos seus contos entre liñas tan só podemos imaxinar esos lugares que marcaron as súas vidas a través das fotografías e das historias que herdamos e que nos transmitiron os nosos devanceiros.

     A construcción do Polígono Industrial de Sabón significou, naquel momento, un gran desenvolvemento económico para Arteixo, planeándose nos seus terreos grandes proxectos empresariais que hoxe son coñecidos como primeiras marcas mundiais. Mais non debemos esquecer nunca o sacrificio daquelas expropiacións. O seu recordo debe manterse vivo a través dos anos, para que se medite do que é e foi o progreso...beneficio de moitos e en ocasións amargura e tristura duns poucos. Estas son algunhas das imaxes recompiladas e das  historias acontecidas naquelas terras que, ata antes das expropiacións, eran a despensa da cidade da Coruña:
 

 A Perdiz (Rañal)




















A Perdiz (Rañal):
















A Rañeira (Rañal):
















O Rañal (Camiño da Rañeira)
















A Canteira (A Pedreira)














A Pedreira (actual Avenida da Moda):





 

 

 

 

 

Agra de Arteixo:
















 

Rañal






 

 


 

 

 

 

 

 

 

 

 

Sabón:




















OS TERREOS QUE TIÑAN EN SABÓN OS MARQUESES DE ALGARA DE GRES

     Boa parte dos terreos expropiados para a construcción do Polígono Industrial de Sabón foron, durante séculos, propiedade de familias adiñeiradas e poderosas como os Nava e Ortega, Santos, Suárez de Deza ou os del Río, nalgúns casos descendentes de importantes Señoríos. Mais a necesidade, motivada pola perda de poder adquisitivo das devanditas estirpes, propiciaría que a partir do século XX, moitas destas terras foran vendidas aos labregos da zona, como fora o caso de meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, que en outubro de 1947, cun enorme sacrificio económico, compráballe a don Ramón Pazos Flórez parte dos montes da Perdiz, que contaba cunha superficie de algo máis de cinco ferrados, e do da Canteira,  de catro ferrados e medio.

     Mais ¿quen era Ramón Pazos Flórez? Pois este home era un avogado de Santiago de Compostela que naqueles anos corenta estaba sendo testemuña da decadencia familiar por parte materna, familia que antano tivera un pasado esplendoroso e que era propietaria de numerosos bens nas parroquias de Santiago de Arteixo, Santa María de Pastoriza e San Tirso de Oseiro. Estamos a falar dos Suárez de Deza.

     Ramón Pazos Flórez era fillo de dona Leonor Flórez Suárez de Deza que, naquela hora, tamén residía en Compostela. Os pais desta muller foran don Ildefonso Flórez de Losada e Quiroga, sucesor da Casa de Castro de Valdeorras, e dona Leonor Suárez de Deza e Tineo Ulloa (nada en Vilafranca do Bierzo en 1836), descendente das Casas de Láncara e Mariñán e sucesora da de Noceda.

Dona Leonor Suárez de Deza e Tineo Ulloa era filla de Apolinar Suárez de Deza Eebra e Caamaño (Valladolid, 1802-Bergondo, 1877), Señor das Casas de Bergondo, Láncara, Tebra e Toirán; Senador do Reino por León en 1843; Gentilhombre de Cámara de S.M.; Caballero de la Orden de San Juan e Gran Cruz da Real Orden de Isabel la Católica. A nai de dona Leonor era dona María Josefa Raimunda de Tineo e Vigo, Señora da Casa Torre Noceda.

A escritura de  1947
      Segundo a información que aparece na antiga escritura de compra-venta outorgada en 1947 por dona Leonor Flórez Suárez de Deza a favor de meu avó, Emilio Rodriguez Veira, ante o notario José Antonio Cienfuegos Gonzalez-Coto, escritura que gardo coma un auténtico tesouro no meu domicilio, dona Leonor herdara os montes que Milio do Touciñeiro lle comprara ao seu fillo Ramón Pazos Flórez de súa tía materna, dona Antonia Suárez de Deza e Tineo, nada en Vilafranca do Bierzo en 1834 e casada en Madrid en 1862 con Manuel Calderón de Herce, I Marqués de Algara de Gres. No antigo documento de compra-venta consta que dona Leonor Flórez Suárez de Deza... "las adquirió por habersele adjudicado en la partición de la herencia de su tía, la Excma. Sra. Doña Antonia Suárez de Deza y Tineo, Marquesa Viuda de Algara de Gres, aprobada en escritura de seis de mayo de mil novecientos veinticuatro, ante el Notario de Madrid, Sr. Bugallal".

     Vinte anos despois de facerlle aquela compra a Ramón Pazos Flórez, ao avó Milio convertíase, ao igual que outros moitos arteixáns, nun dos afectados polas expropiacións para a construción do Polígono de Sabón quedando, deste xeito, sen esos dous montes e sen outros terreos da súa propiedade que tiña no que hoxe é o asentamento industrial, terreos polos que tivera que facer, naqueles duros anos corenta da posguerra, un enorme sacrificio económico para mercalos e que agora, coa chegada da industria, recibía dous patacóns por eles. No monte da Perdiz, no que outras familias do Rañal, entre elas "os de Tiso", tamén tiñan propiedades, está ubicada actualmente a empresa Dielectro Galicia. No monte da Canteira, xusto ao carón do que antes das expropiacións era A Cubela, onde tamén tiñan terreos veciños do Rañal como "os de Pichel" e "os de Manolo de Santiago", están a día de hoxe as instalacións de La Voz de Galicia.


O COMEDOR DE INDITEX E A HORTA DA PEDREIRA DO AVÓ MILIO

     Como moit@s de vós sabedes, en outubro do 2015 o bo amigo Xosé Antón Bocixa e o que escribe principiamos un proxecto audiovisual sobre as expropiacións do Polígono Industrial de Sabón, proxecto que pretendemos que vexa a luz neste 2017 e que vai levar por título "12 Leiras ".

A leira da Pedreira é a da esquerda, a que ten catro palleiros de millo
   Doce foron as leiras que lle expropiaron aos meus avós Milio e Carme para a construcción do Polígono: unha no lugar do Sereo, unha nos Vilares, unha na Perdiz, unha nos Terreos, dúas no Monte do Crego, unha na Agra de Arteixo, unha nos Muíños do Rañal, unha en Barcia, unha na Rañeira e dúas na Pedreira, que era o lugar que estaba na zona que hoxe ocupa a Avenida da Moda. Nunha destas leiras da Pedreira, a que lindaba coa casa de Amelia das Creghas, pasei moitas horas da miña infancia xunto a meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, o heroe dos primeiros anos da miña vida.
O avó Milio
      A Pedreira era un dos topónimos que mais se utilizaban na miña casa. Era un topónimo de patrimonio familiar. Alí, naquel lugar, o avó Milio ensinaríame a cazar grilos; amosaríame a beleza das bolboretas e falaríame das avispas excavadoras de terra, esas que construen os avispeiros en terra seca e infértil. O avó dicía, coa súa retranca tan persoal, que aquelas avispas eran do Peñarol, mais eu non entendía o significado das súas palabras. Co tempo descubriría que se refería ás cores da camiseta do equipo de fútbol de Montevideo, as mesmas que a das avispas. Falábame tamén dos tempos nos que había abundancia de troitas e anguías no Bolaños e de como se agochaban as londras nese río cando él tiña a miña idade; explicaríame para que se utilizan as miñocas; porqué as anduriñas pasan aquí o verán e logo emigran cara o sur e, sobre todo, advertiríame da peligrosidade das denosiñas. Lembro que estaba obsesionado con este pequeno mamífero carnívoro. Se cadra levara algún susto de cativo, que nunca chegara a confesar. O certo é que cada dous por tres, o avó contaba que as denosiñas ían ás cortes do gando para mamar nas ubres das vacas, morder as patas dos cabalos para chucharlles o sangue e outras trasnadas semellantes. Dicía que mataban por pracer e que nalgún galiñeiro da aldea provocara verdadeiras masacres, á altura das que facía o raposo, só para beber a sangue das galiñas.

     O avó Milio, que seguramente sería un bo guionista para “El hombre y la tierra”, a exitosa serie documental de Félix Rodriguez de la Fuente que se empezara a emitir por aqueles anos 70 e que nós, avó e neto, seguiamos coa máxima expectación, tamén me contaría na leira da Pedreira un feixe de historias que a el lle transmitiran seus pais, Francisco e Dolores, e os vellos do Rañal cando era neno, historias como a do “Tío Fuco”, morto dunha enchenta de touciño e que provocara unha sanguenta liorta entre os mozos que se disputaban o premio dun traxe prometido a quenes levaran a ombreiros o cadáver ata o cemiterio; ou a de “Xacintiño”, comprometido, por unha aposta, a ir unha noite ao camposanto e que tolearía da cabeza porque creía que os difuntos o agarraban cando, en realidade, lle quedara presa a chaqueta na reixa dunha sepultura.

Vista da Avenida da Moda e, á esquerda, o comedor de Inditex
      Pois ben, nesa leira da Pedreira na que pasei tantos momentos da miña infancia, momentos que empezan a fuxir da memoria, de aí "A horta esquecida" que forma parte do título do audiovisual, está asentado hoxe o novo comedor de Inditex, inaugurado recentemente, un lugar no que sempre que paso ao seu carón lémbrome do heroe da miña infancia, meu avó Milio, Milio do Touciñeiro!





O AVÓ MILIO, O TÍO MANOLO E AMANCIO ORTEGA 
      Hoxe vou a contarvos unha historia que escoitei ducias de veces na miña casa e que ten que ver con meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, meu tío Manolo e Amancio Ortega, unha historia que transcorreu a mediados dos anos setenta e que xa vos adianto que tamén terá protagonismo en “12 Leiras”, o documental sobre os 50 anos das expropiacións para a construcción do Polígono Industrial no que estou a traballar con Xosé Antón Bocixa.

Imaxe dos anos 70 do tío Manolo con seus pais, meus avós Milio e Carme
     Lembro que naquela altura, despois do verán de 1975, empezara a ir de novo ao parvulario da Groufa, do que xa vos teño falado algunha vez neste espazo. Todo o mundo coñecía aquel lugar co nome da chilena, xa que esa era a nacionalidade de Paulina, a muller que levaba as rendas da gardería na que ía pasar outro ano máis, o último antes de ser escolarizado no colexio público Carrero Blanco.

      Ir alí, impedíame estar co heroe da miña infancia, o avó Milio. Ir alí significaba que xa non tiña alas para voar. Ir alí facíame pensar no mal que o pasara antes das vacacións de verán e, por riba, Manolito Boquete e Juan Capelán, dous dos cativos do Rañal que foran compañeiros de batallas durante o ano anterior, xa non me ían acompañar neste curso, pois empezaran a E.X.B. no colexio de Arteixo. O único veciño que seguía indo comigo á da chilena era Javi Villaverde, que tiña a mesma idade que min e que Josiño Sanjurjo, os tres nados en 1970, o ano no que Pelé gañara o seu terceiro Mundial con Brasil, mais Jose non viña con nós, ía ao parvulario do señor Barbada.

      Non quedaba outra. Principiaba de novo o meu calvario particular, principiaba o meu viacrucis... mais polo medio, estaba a promesa que lle fixera á tía Pura, para min unha auténtica Mary Poppins á que lle dera a miña palabra de que me portaría ben no parvulario. As promesas había que cumprilas!

      Por aqueles días o avó Milio, que aínda lle faltaban uns meses para a xubilación, pasaba moito tempo na Coruña, no taller de escaiola do seu fillo Manolo, que estaba na rúa Noia, moi preto onde vivía a tía Pura e ao carón dun sombrío taller téxtil, propiedade dun tal Amancio Ortega, o mesmo home que uns meses despois empezaría a levantar o seu imperio nalgunhas leiras da Pedreira de Oseiro que lle foran expropiadas aos avós. 

Publicidade do negocio do Tío Manolo. El Ideal Gallego, 12 de abril de 1979
     Para desprazarse ata a cidade herculina, o avó collía o trolebús da empresa Finisterre na parada da Groufa despois de deixarme a min no parvulario da chilena. Lembro que, naquela altura, na que todo o mundo falaba da morte do home que saía nas moedas coas que mercaba os cromos de fútbol, un tal Franco, cando facíamos a pé o quilómetro e pico que había dende O Rañal ata o parvulario, xa andaban por alí as máquinas excavadoras achanzando os terreos onde se construirían Samlor e Goa, as primeiras fábricas de Ortega no Polígono Industrial de Sabón. Tamén lembro que durante o traxecto, era raro o día que non zoupara con forza o vento na Pedreira. Quen o diría, anos máis tarde, Inditex aproveitaría esa enerxía da natureza para instalar alí o muiño eólico que hoxe podemos ver na Avenida da Moda de Sabón.

      A medida que o percorrido ía chegando ao seu fin, xa preto da Groufa, o cheiro a cebolas das empanadas da Panadería Rozas facía a súa aparición día sí e día tamén. O meu olfato non tardaría en habituarse a aquel cheiro diario, o mesmo que ao delicioso aroma das bolas de chicles de múltiples cores coas que o avó Milio me agasallaba ao recollerme na gardería ao mediodía, cando viña de volta da Coruña, cidade na que uns meses antes Amancio Ortega abrira, na rúa Juan Flórez, a súa primeira tenda baixo a denominación de Zara na que, por certo, a decoración da escaiola fora cousa do tío Manolo.

      Amancio iniciara a súa vida laboral na coruñesa Praza de Galicia como repartidor da camisería Gala, da que non tardaría moito en cambiar de aires rumbo a outro próspero negocio da cidade herculina dos anos cincuenta, a Mercería La Maja, onde seus irmáns xa levaban traballando algún tempo. Alí, naquel comercio, xestaríase a idea do que hoxe é Inditex. No novo traballo, Amancio empezaría como mozo dos recados e pronto sería ascendido a vendedor, ascenso que coincide coa entrada na tenda que a mercería tiña na rúa San Andrés, dunha rapaza chamada Rosalía Mera, que máis tarde convertiríase na súa muller. Uns anos de experiencia nesta pequena empresa serían dabondo para saber cal sería o seu futuro e, deste xeito, cando corría o ano 1963, decide abandonar La Maja.

      Tiña grandes ideas na cabeza, mais iso sí, o peto estaba baleiro. Amancio non marcharía só. Rosalía Mera, os seus irmáns Antonio e Pepita, José Caramelo, posteriormente fundador da firma Caramelo, e Primitiva Renedo, a muller de Antonio, tamén abandonan La Maja e embárcanse con él nunha arriscada aventura abrindo, grazas a un pequeno préstamo, un taller que se puxo en marcha na casa de Primitiva, negocio ao que denominan GOA Confecciones e que se pode considerar como o primeiro embrión da que, andando no tempo, se convertiría na primeira multinacional do mundo. A pequena empresa non tardaría en mudarse a un baixo da zona dos Mallos sito na rúa San Rosendo e, posteriormente, a outro do mesmo barrio, na rúa Noia, que viña sendo o taller téxtil que estaba ao carón do negocio de meu tío Manolo no que avó Milio pasaba, naqueles mediados anos setenta, moitas mañáns dando clases gratuitas da súa particular retranca aos empregados e á clientela do tío Manolo.


     Eche ben curioso o conto. Case que ao mesmo tempo que o avó agardaba pola súa merecida xubilación no negocio do seu fillo escaiolista ao carón do taller de Amancio Ortega no que, naquela hora, cosían batas de boatiné que vendían a 98 pesetas, o empresario téxtil empezaba unha nova andaina nalgunhas leiras do que hoxe é o Polígono Industrial de Sabón que o levaría a converterse nun dos homes máis poderosos do planeta...leiras nas que, antes das expropiacións, o avó Milio pasara moitas, moitas horas da súa vida co lombo dobrado enriba do legón. 

Casamento de Manela e Kiko
     Naqueles dous negocios, no téxtil o no de decoración, tamén nacería unha bonita historia de amor. Miña curmá Manela, a filla maior do tío Manolo, ía de cando en vez á oficina do taller de seu pai a atender as chamadas de teléfono, a preparar presupostos e facturas e, ata incluso chegaría a vender cadros alí. En GOA, que veñen sendo as iniciais de Amancio Ortega Gaona en sentido inverso, traballaba Kiko Piñeiro, un mozote da Sagrada Familia de boa percha que tivera a fortuna de atopar traballo ao carón do seu barrio. A frecha de Cupido atravesaría os muros dos dous talleres e, catro anos máis tarde, Manela e Kiko dábanse o “sí quero”.

      Meses despois daquel casamento, en abril de 1981, o avó Milio, Milio do Touciñeiro, o heroe da miña infancia, falecía no seu docimilio do Rañal por mor dun tumor cerebral. O tío Manolo, curiosamente nado no mesmo ano que Amancio, en 1936, seguiría traballando como escaiolista ata a súa xubilación. A posterior historia de Ortega sabémola todas e todos!



 

3 comentarios:

  1. A verdade e que axudou o crecemento de Arteixo, pero que o financiaron unhos poucos veciños.Bo artigo, Xabier!!

    ResponderEliminar
    Respostas
    1. Moita da información que teño sobre o polígono conseguina nesas escrituras antigas de propiedade que todos temos na casa. De seguro que ti (como eu, neto de expropiados) terás algúns deses tesouriños no faiado da túa casa. Xa me contarás. Saúdos!

      Eliminar