RAMÓN VILLAVERDE, O FUTBOLISTA DE OSEIRO QUE XOGOU NOS ANOS 50-60 NO F.C. BARCELONA

   O protagonismo das Crónicas de Arteixo desta semana é para Ramón Alberto Villaverde Vázquez, un dos mellores futbolistas do F.C. Barcelona dos anos 50-60 e que era fillo de pais arteixáns que emigraran ao Uruguai na década dos 20 do século pasado. O proxenitor era da Pedreira de Oseiro e a nai de Rañobre. Esta é a súa historia.

   O noso homenaxeado nace o 16 de marzo de 1930 en Montevideo. De moito cativo xa pateaba o coiro nas rúas da capital charrúa, onde non tarda en amosar que tiña un don especial coa pelota, don que o ía levar a converterse en futbolista profesional e que na súa casa descoñecían. De feito, súa nai Matilde, como recoñecería anos máis tarde nun xornal galego, nunca imaxinara as filigranas que facía o seu fillo para xogar ao fútbol: "Ramón enganábame usando uns zapatos vellos que non sei onde os gardaba, mais sempre chegaba á casa cos de uso diario sen un sinal de darlle patadas a nada" ¹.

   Villaverde empeza a xogar na tempada 1949-50 no Liverpool de Montevideo, equipo no que demostra decontado unha innata capacidade goleadora que o acabarían levando ao fútbol colombiano, daquela o mellor pagado do continente americano. No país cafeteiro defende as cores do Cúcuta Deportivo durante a tempada 50-51 e posteriormente, de 1952 a 1954, do "Ballet Azul" de Millonarios de Bogotá, once no que forma unha dupla máxica co arxentino Alfredo Di Stéfano. O espectacular xogo que ambos os futbolistas desenvolvían xuntos en terras colombianas ía espertar o interese dos grandes do fútbol español, que acabaron botando as redes sobre eles fichando Di Stéfano ficha no Real Madrid e Villaverde no F.C. Barcelona, equipo ao que chega en xullo de 1954 da man do directivo Pedro Salvat e de Josep Samitier. 

Ramón Villaverde na súa etapa no F.C. Barcelona

    O seu debut coa camiseta blaugrana prodúcese en Les Corts fronte ao Sevilla na xornada inaugural da Liga², partido que o Barça gaña 4-2 e no que Ramón marca o primeiro gol batendo de cabeza ao meta sevillista Bustos. Mais se había unha data emotiva para o futbolista de orixes arteixás, esa era a do 20 de marzo de 1955, día no que o R.C. Deportivo da Coruña e o F.C. Barcelona se enfrontaban en Riazor, en partido correspondente á xornada 27ª. Villaverde ía pisar por vez primeira a terra da que tanto lle falaran na súa infancia, a terra que vira nacer a seus pais. Aquel día, familiares e veciños dos seus proxenitores, tiñan o corazón dividido entre o Barça, no que xogaba o fillo daqueles rapaces da Pedreira e de Rañobre que tiveran que facer a maleta da emigración, e o Deportiviño no que xogaba outro arteixán: Arsenio Iglesias. O partido remataría 2-2, anotando Ramón un dos goles do seu equipo.

   Dúas semanas despois daquel enfrontamento, chegaban á cidade herculina Matilde Vázquez e Mario Villaverde, nai e irmán do noso protagonista. Matilde, que naquela hora tiña 62 anos e xa estaba viúva do seu home, a quen coñecera no Uruguai, emigrara do seu Rañobre natal aos 16 anos e había 46 que non pisaba a súa terra.

La Voz de Galicia, 14 de abril de 1955

   Despois de tanto tempo sen ver á familia³, ía botar unha longa temporada en Rañobre na casa dun de seus irmáns. Os seus fillos Mario e Ramón, que chegara en xullo á Coruña para asistir ao casamento do seu compañeiro Dagoberto Moll, coñecerían nese verán de 1955 a toda a familia materna e paterna da Pedreira, de Suevos e de Figueiroa, lugar no que aínda hai xente que se lembra da axitación que causara a visita do futbolista do F.C. Barcelona.

   A posición de Villaverde no campo tanto podía ser a de interior como a de extremo, mais neste caso tiña tendencia a bascular cara ao centro do campo, onde explotaba mellor a súa extraordinaria visión da xogada. Digno representante da escola suramericana, o seu binomio no Barça co galego Luís Suárez abofé que ía ser recoñecido pola súa maxia e facilidade de poñer en pé, co espectacular xogo combinativo dos dous, á bancada blaugrana. Adiantado ao seu tempo polo feito de non permanecer fixo na banda, senón que tiña tendencia a romper polo centro buscando outras alternativas de ataque, Ramón tiña un remate portentoso e un gran dominio do balón, ata o punto que sabía recortar ao contrario sen chegar a tocar o esférico.

   Nun tempo de poucos encontros internacionais e de certas facilidades para que os futbolistas chamados oriúndos vestisen a camiseta de España, o seu bo facer no Barça tamén o levaría a xogar un partido coa selección española, encontro disputado en Barcelona o 31 de maio de 1956 e que España perdeu por 2-5 ante Alemaña.

   O futbolista uruguaio-arteixán tería o seu cénit no F.C. Barcelona baixo a dirección de Helenio Herrera, nunha eliminatoria dos cuartos de final da Copa de Europa de 1960 fronte aos temibles Wolves, o alcume co que se coñecía ao Wolverhampton inglés. Na noite do 10 de febreiro de 1960, na ida no Camp Nou, o club catalán vence ao británico por un contundente 4-0 con dous goles de Villaverde, un de Kubala e outro de Evaristo. Na volta, o 2 de marzo do mesmo ano, a exhibición é total e o público inglés ovaciona ao equipo blaugrana ao remate do partido: 2-5 con gol de Villaverde e catro de Kocsis. Aquel Barça sería eliminado nas semifinais polo Real Madrid, que se ía proclamar campión daquela edición da Copa de Europa de 1960.

   Villaverde non xoga a célebre final dos paus cadrados de Berna, o 31 de maio de 1961, final da Copa de Europa que o Barcelona perde por 3-2 ante o Benfica de Lisboa. Instalado xa nun suave declive, o futbolista fillo de arteixáns, ía permanecer na entidade blaugrana ata o 27 de outubro 1963, que foi o día no que lle dicía adeus á afección nun partido amigable ante o Racing de París no que esgotou a súa retirada ata o minuto 12 do segundo tempo, como resistíndose a deixar unha camiseta pola que sentía verdadeira devoción e que tantas alegrías lle dera. Cando deixou o campo fíxoo acompañado por unha ovación enxordecedora. "La emoción que he sentido esta tarde al recibir los aplausos y los cumplidos que me han sido dedicados sólo se puede explicar con el corazón. No hay palabras", confesaba aquel día.

   Durante a súa etapa no vestiario barcelonista, a afección e os seus compañeiros apreciárano moito polo seu carácter sinxelo e franco, que acabaría demostrando na tempada 1963-64 ao aceptar xogar cedido o último ano de contrato no Racing de Santander con estas palabras: "Aún no soy viejo para el fútbol, pero ya lo estoy para jugar en el Barça".

   No F.C. Barcelona xogou un total de 322 partidos oficiais, marcando 136 goles e obtendo dúas Ligas⁴, tres “Copas del Generalísimo”⁵ e dúas Copas de Feiras⁶, rexistros que a día de hoxe aínda o sitúan entre os mellores futbolistas da historia do club catalán.

   Ramón Alberto Villaverde Vázquez faleceu en Barcelona, aos 56 anos de idade, o 15 de setembro de 1986 por mor dunha afección cardíaca.

___________________

1 Vid. La Voz de Galicia, 14 de abril de 1955, páx.5.

2 O día 12 de setembro de 1954.

3 Os pais de Matilde xa morreran.

4 1958-59 e 1959-60.

5 1957, 1959 e 1963.

6 1958 e 1960.

UN PASEO POLO ONTE E HOXE DA TRAVESÍA DE ARTEIXO

Nas Crónicas de Arteixo desta semana realizamos unha viaxe no tempo na que podemos ver varios puntos da Travesía de Arteixo e da Baiuca en épocas distintas. O noso agradecemento a todas as persoas que nos cededes estos tesouriños do Arteixo de antano!

 

O CUARTEL VELLO DA GARDA CIVIL

  Se nacestes no Arteixo de antes de 1990 seguramente que lembrades o vello cuartel da Garda Civil, sobre o cal agardamos que nos contedes algunha historia. Se viñestes ao mundo posteriormente, ou en todo caso se levades pouco tempo vivindo na capital municipal, é probable que nunca oísedes falar daquel vetusto edificio ao que lle dedicamos as Crónicas de Arteixo desta semana. Esta é a súa historia.

Imaxe dos anos 50 do cuartel vello (Cortesía de Manuela González Cadórniga)

 

  As primeiras informacións que temos do cuartel da Garda Civil de Arteixo datan do 10 de xuño de 1890, día no que aparece publicada a seguinte carta:

Sr. Director de La Voz de Galicia.

Mi apreciable amigo: En varios números de su distinguido periódico, he visto que se ocupa de la imprescindible necesidad de aumentar en Galicia la fuerza del benemérito Cuerpo de la Guardia civil, que si se quiere, en cada parroquia de aldea debiera haber una pareja, con lo que se evitaría el cúmulo de daños y delitos, tan frecuentes y comunes, que apenas las autoridades necesitan otra ocupación sinó la de formar causas a reos de delitos de todas clases.

Dicho queda que en obsequio a la tranquilidad de los honrados habitantes, sería conveniente una pareja en cada parroquia, en aldeas tan diseminadas; pero siquiera un cuartel de cuatro o cinco individuos del Cuerpo en cada capital de distrito, y no puestos que distan de seis a diez leguas de circunferencia, como el que existe en la villa de Carballo, que con las órdenes del Ayuntamiento y del Juzgado del partido, que tienen que cumplir, mientras esto hacen, en que ocupan lo más del tiempo, los distritos del partido, como Coristanco, Puenteceso, Cabana, villa de Lage y villa de Malpica, están en sus extensas parroquias sin resguardo alguno; sólo en el distrito de Laracha hay otro puesto, que de paso quizá viene por aquí cuando conduce presos, que no es contínuo, y mientras este distrito de Arteijo se halla sin un puesto, motivo por el cual y por puro miedo, están más de treinta y tantas casas en el balneario de este pueblo inhabitadas durante nueve meses del año, que solo se abren cuando el concurso de bañistas, por dos o tres meses de verano, quedando cerradas por los nueve meses de invierno restantes, temiéndose a los rateros y aun a los criminales, en perjuicio de los propietarios que pagan la contribución al Estado, sin percibir como debieran los alquileres.

La necesidad de un cuartel y puesto de Guardia civil en este pueblo de Arteijo es absoluta, y también lo es un puesto en cada capital de distrito para resguardo de las mismas cosechas de los pobres labradores, que al fin si esto sigue en abandono tan completo, con robos y crímenes tan graves, sin algún auxilio de las autoridades, llegará tiempo que no han de poder pagar contribuciones e impuestos estos labradores ni haya quien viva en este país para la familia ni para el trabajo.

Dígnese disponer la inserción de estas breves líneas y le quedará agradecido su seguro servidor

EL CORRESPONSAL

Fotografía dos anos 50 na que vemos á esquerda o cuartel e, á dereita, o Balneario

   Ata aquel entón, na xeografía galega só había, segundo as crónicas da época, cinco gardas civís de posto por cada partido xudicial de 40.000 habitantes, 500 parroquias e 1.000 aldeas, que eran practicamente as mesmas cifras que había medio século antes cando, a iniciativa e baixo control do ministro da Guerra, Manuel de Mazarredo, se constituíra o corpo da Garda Civil mediante Real Decreto de 28 de marzo de 1844.

   Pouco tempo despois de que o corresponsal de La Voz de Galicia publicara aquela denuncia no xornal no que colaboraba queixándose da falla de seguridade en Arteixo, as cousas empezarían a mudar algo na capital do municipio, aínda que, iso si, non o suficiente como así o facía saber nas súas páxinas La Correspondencia Gallega, xornal que na súa edición do 17 de xullo de 1897 publicaba o seguinte:

“El primer teniente de la Guardia civil D. Luís Gómez Fernández estuvo en Arteijo con objeto de reconocer las dos casas ofrecidas para cuartel de la benemérita de aquel puesto. Una de ellas no reune condiciones. La otra es buena, pero solo tiene capacidad para cuatro hombres. Actualmente están allí de servicio tres guardias y un cabo, pero es menester añadir un guardia más, completando la fuerza que debe tener el puesto.”

   Aínda terían que pasar vintedous anos para que a Garda Civil instalara na vila do Bolaños a casa cuartel, un edifico que sería inaugurado en 1919 durante o segundo mandato (11 de xaneiro de 1916 a 7 de maio de 1920) do leonés Toribio Salvadores Puente, alcalde que pertencía ao Partido Liberal e que xa fora o máximo mandatario do noso municipio anteriormente, dende o 1 de maio de 1911 ata o 4 de xaneiro de 1914. 

Moza de Arteixo nos anos 60 co cuartel da Garda Civil ao fondo (Cortesía de Celia Varela)

 

  Salvadores, que hoxe ten rúa dedicada na Baiuca, ao carón da Casa do Concello, tamén ía conseguir naquel segundo mandato que se instalara unha estación telefónica municipal na que se empregaran 239 piñeiros para os respectivos postes da liña Arteixo-A Coruña, unha estación pola que loitara denodadamente durante moito tempo “O Maragato”, alcume polo que era coñecido en toda a bisbarra este alcalde.

“Verde que te quiero verde. Verde viento. Verdes ramas”. Así principiaba o Romance Sonámbulo de Federico García Lorca o 2 de agosto de 1924. Uns meses despois, no ano 1925, casualidades da vida, a Gardia Civil cambia un uniforme vistoso e incómodo por un novo e máis funcional. Tamén cambia a súa cor. ¿Adiviñades cal? Poi si, o mítico verde oliva que chegou ata os nosos días.

 Aquel Arteixo de antano, que xiraba en torno ao Balneario, daría paso ao Arteixo que empezou a medrar coas industrias que iniciaron a súa actividade no Polígono de Sabón a finais dos sesenta e principios dos setenta, unha época na que, curiosamente, o subteniente da Garda Civil Víctor García Villaronga sería nomeado alcalde do municipio polo Ministro da Gobernación, cargo que ocuparía entre o 3 de marzo de 1971 e o 28 de xuño de 1974.

 

Imaxe actual do lugar aproximado no que estaba o cuartel

 

  ¡Ai!, aqueles anos setenta... "Curro Jiménez", Félix Rodríguez de la Fuente, Jaques Custeau, "1, 2, 3, responda otra vez", o colexio Carrero Blanco, o Muiñeiro, o Moisés, o Batán, o Gallo de Oro, o Real Cine, a Sala Eva, a libraría Amalucha, o médico don Manolo, o Balneario e un longo etcétera no que tamén temos que meter no saco dos recordos o cuartel da Garda Civil. Precisamente, o que escribe e outros rapaces arteixáns dos setenta, íamos á pasantía que daba unha filla dun garda civil (non lembro o seu nome) no piso superior daquel vello edificio que se ía derrubar nos noventa.

   Posteriormente a Garda Civil tivo as súas dependencias nun edificio que estaba situado na Travesía de Arteixo, cerca da Avenida de Fisterra. Alí permaneceron ata o 26 de maio de 1999, día no que o Delegado do Goberno, Juan Miguel Diz Guedes, inauguraba o novo cuartel no Polígono de Sabón, entre O Seixedo e A Groufa, no que anos antes foran as instalacións da fábrica Monkrel.

 

FONTES:

 

BLANCO REY, MANUEL. Alcaldes de Arteixo (1836-1998). Concello de Arteixo, 1998.

 

O SEÑORÍO DE CANDAME E OUTROS CONTOS DO LUGAR

  Estos días lemos na prensa e nas RR SS do concello que se vai iniciar a construción dunha nova rúa en Candame, unha vía que comunicará as rúas Torrente Ballester e República Arxentina. Pois ben, ao fío deste asunto, nas Crónicas de Arteixo desta semana aproveitamos a ocasión para falar precisamente de Candame e da historia deste lugar.

Como podedes imaxinar, a vila de Arteixo actual pouco ou nada ten que ver coa de antano, con aquel Arteixo dos tempos mozos dos nosos avós no que A Baiuca e Candame eran os lugares máis poboados da capital do municipio, que ía modificar a súa fisionomía, e de que xeito, a principios dos 60 a raíz da creación do Polígono Industrial de Sabón. 

Hai unha fotografía aérea, pertencente ao chamado voo americano, na que se aprecia perfectamente como eran estos dous lugares nos anos 50, pouco antes do inicio do boom da construción e da chegada do cemento. Dous lugares que tamén tiñan a súa rivalidade futboleira: o Penouqueira era o equipo da Baiuca e o Atlético de Arteixo de Candame.  

   Da Baiuca de antano aínda queda algún edificio da época da que estamos a falar. Pola contra, do vello Candame o único que queda son os recordos dos nosos maiores e acaso unha rúa, a chamada Camiño de Candame, que actualmente nos conduce dende a avenida de Fisterra ata a rúa Paio Gómez. 

 

Camiño de Candame

   Segundo o mestre Fernando Cabeza Quiles, é moi probable que a procedencia do topónimo Candame sexa un superlativo referido a un lugar outrora abundante en froumas de castiñeiros ou polas pequenas secas e abrancazadas caídas doutras árbores, que se empregaban nas casas como combustible vexetal ou para alumear. “O toponimo -apuntounos Fernando- parece paralelo ao de Lousame, superlativo de lousa, por un lugar abundante nelas, mentres que Candame, que parece ter o mesmo sufixo superlativo -ame, poderíao ser de candeas ou froumas secas de castiñeiro ou en poliñas secas”. Da mesma opinión é a admirada María Rozamontes Vázquez, que ademais, no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe, tamén indica que “pode conter un xenitivo dun nome persoal CANDAMIUS, de orixe prelatina".

 

   Curiosamente, o topónimo Candame tamén se empregaba no pasado para nomear a un dos areais do noso litoral que, polas informacións que aparecen na obra Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña que Pedro Riudavets publicou en 1867, intuímos que se trata do actual Combouzas:  

 

   “En la punta ALTIÑA, que dista una milla escasa al SE. ¼ E. de la punta Este de Cayón, da principio el arenal de SORRIZO, nombre de una aldea allí inmediata. El arenal termina en la punta de SAN AMEDE, distante de la Altiña 6 cables, al rumbo del E. ¼ SE. Esta playa, aunque en limpia en la orilla, es sucia por fuera. Desde la punta de SAN AMEDE, va remontándose la costa para el NE. hasta las Cambosas, distante 1,5 milla escasa. Este trayecto es un compuesto de dos arenales, separados por la punta pedregosa llamada CANDAME. El arenal más occidental es el mayor, y se denomina de CHAMIN, nombre de una aldea que está tierra adentro: el otro es el de CANDAME. Uno más pequeño, nombrado de Gafa, está por la parte O. de la punta de Cambosas.”  

 

A Punta de Candame na carta náutica da Costa Septentrional de España. Folla III de J. Riudavets y Monjo (1896). Instituto Xeográfico Nacional

 

   ¿Tería este topónimo marítimo algunha relación co lugar arteixán de Candame? ¿A procedencia desta punta e areal de Candame sería outro xenitivo? ¿Adoptou algún fidalgo de tempos pretéritos este nome como apelido? Obter respostas vai ser tarefa ardua -por non dicir imposible- mais, con todo, queremos deixar enriba da mesa os nomes de Nuño Gómez de Candame (Nuño Gómez era nome de pila; na provincia de Toledo hai un municipio con esa denominación) e de Estevo Rodríguez de Candame.  

 

    Hai datos de que Fernando Vermúdez de Castro, encomendeiro perpetuo de Antealtares e de Cambre, en atención a que o abade Lopo Fernández e o prior Alonso Yanes e os seus monxes aforaron e deron a censo perpetuo a Nuño Gómez de Candame, xurado da Coruña, segundo consta por escritura de 17 de xuño de 1399, os cotos de Morás e de Arteixo, e que eles levaran en foro durante 85 anos, máis ou menos, despois de narrar as vicisitudes do foro, confírmano e aforan pola mesma cuantía e condicións a Estevo Rodríguez de Candame, descendente lexítimo do primeiro foreiro. 

 

   Fóra de todo tipo de conxecturas, o que si sabemos con certeza é que en Candame houbo unha importante casa señorial pertencente á estirpe dos Torreiro na que naceu en 1621 Pedro Vázquez Torreiro y Lugo, vedor e Contador Xeral do Exército e Reino de Galicia e, señor das casas de Freufe e Candame.

 

Imaxe do Candame actual

    Conta Carlos Martínez Barbeito na súa magna obra Torres, pazos y linajes de la provincia de A Coruña, que unha das casas señoriais da parroquia cambresa de San Paio de Brexo, tan poboada de pazos, é a chamada do Corgo, considerada como residencia secular da liñaxe dos Torreiro. Pois ben, segundo consta no expediente de ingreso na Orde Militar de Santiago correspondente a don Pedro Vázquez Torreiro, algunhas veces chamado Torrero por mor dunha non infrecuente castelanización de apelidos galegos, e que foi incoado en 1672, ponse en coñecemento que a rama troncal da liñaxe arranca de don Sancho Vázquez Varela, da casa de San Mamede do Salto e da súa muller dona Aldonza Torreiro.  

 

   Froito deste matrimonio foi don Juan Vázquez Torreiro, que naceu na casa de Freufe e casou con dona María de Loño, filla de don Jácome de Loño, e natural da casa de San Xoán de Lázaro. 

 

   Continúa a liña o seu primoxénito don Pedro Vázquez Torreiro, nado en 1590 coma seu pai na casa de Freufe, sita na comarca de Monterroso. Don Pedro, Señor das casas de Candame e de Freufe, contrae nupcias con dona Inés Pérez de Lugo y Somorrostro, que era filla de don Alonso Rodríguez de Lugo, morto a mans dos ingleses de Francis Drake e John Norris en 1589 durante o asalto e conseguinte defensa da Porta da Torre, na cidade da Coruña. Este don Alonso, que casara con Catalina de Berdeal y Loriga, (filla de don Sancho de Somorrostro, rico comerciante que testou na Coruña o 21 de marzo de 1584), era fillo de don Martín Alonso de Lugo e neto de don Pedro Fernández de Lugo, Rexedor Perpetuo da cidade das murallas da cal adoptara o seu apelido.  

 

  Do matrimonio de don Pedro e dona Inés foi froito outro don Pedro Vázquez Torreiro y Lugo, nado en Candame en 1621; don Antonio Vázquez de Somorrostro, que andando no tempo ía ser cura da parroquia de Sorrizo; don Santiago Pedro, Vedor da Armada de Flandes e Mar Océano; dona Manuela e dona Jacinta Pérez de Loriga.  

 

Imaxe do Candame actual

  Como xa dixemos anteriormente, este don Pedro Vázquez Torreiro y Lugo (1621-1679), foi señor das casas de Freufe e Candame e vedor e contador xeral do Exército e Reino de Galicia, emprego que lle debía reportar moi suculentos froitos, e do que se cadra saiu, sen prexuízo doutras achegas herdadas dos opulentos Somorrostros y Lorigas, a principal fonte de prosperidade da familia. 

 

   Don Pedro, o noso persoeiro de Candame, casou con dona Catalina de Lamas y Sotomayor e foron os seus fillos don Ignacio, dona Antonia, dona Catalina e don Ignacio Vázquez Torreiro y Sotomayor, que foi Sarxento Maior de Infantería e que casou con dona María Antonia Pardo Montenegro.  

 

   Fillo deste matrimonio foi Antonio Torreiro y Pardo Montenegro, Rexedor Perpetuo da cidade da Coruña, na cal tiñan os Torreiro sepultura propia adornada cun escudo que contiña unha espada, na capela maior da parroquia de San Nicolás, sepultura herdada dos seus ascendentes, os Doriga. Os Torreiro tiñan a súa casa na herculina rúa Real, esquina coa popular vía que aínda hoxe se chama rúa Torreiro, en recordo da significada familia de tal apelido. Así que xa sabedes, cando vaides de viños por esta zona non esquezades a relación que esta popular rúa coruñesa ten con Candame, lugar ao que retornamos da man de Antonio Torreiro y Pardo Montenegro, que supoñemos que é o mesmo que aparece no Catastro do Marqués de Ensenada de 1752 como propietario dun dos muíños que naquela altura había en Candame:  

 

  "(…) Otro de Manuel García y consortes al sitio de Candame muele seis meses al año, regulan su producto en cuarenta y cuatro reales: Otro de D. Antonio Torreiro al mismo sitio, regulan su producto en cuarenta y cuatro reales: Otros cinco en el mismo sitio: El uno de Euxenio de Boedo y consortes: Otro de Jacobo López Muñíz y los suyos: Otro de Francisco Rodríguez de Ulloa y consortes: Otro de la fábrica de Santa María del Campo de esta Ciudad: Otro del convento de Santo Domingo de la misma (...)"

 

   É probable que algúns destos muíños fosen os do Pedregal, os mesmos que foron inmortalizados nunha preciosa imaxe dos anos 50 por F. Álvarez. 

   Antonio Torreiro y Pardo Montenegro casou con dona Josefa Jacinta Caamaño e ambos os dous foron pais de don Pedro Ignacio Torreiro, Rexedor Perpetuo da Coruña e Capitán de Milicias da praza herculina e, esposo de dona Josefa Verea de Aguiar y Fandiño.  

 

   De don Pedro Ignacio e de dona Josefa naceu don Ramón Pelayo Torreiro y Verea de Aguiar que ía casar con dona Rita Josefa Varela y Varela de Caamaño. Segundo as informacións de Carlos Martínez Barbeito, de don Ramón Pelayo descende tamén Salvador Parga Torreiro (1838-1901), senador, catedrático de Dereito da Universidade de Santiago e un dos primeiros en reclamar o sufraxio feminino en España e Europa en 1870. De Salvador Parga descenden os Parga Pondal e os Puga Parga do pazo de Anzobre, os uns e os outros emparentados, por conseguinte, cos antigos donos de casa de Candame.  

 

FONTES:

ÁLVAREZ, MANUEL LUCAS (1999): El Archivo del Monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Compostela, Ediciós do Castro.

MARTÍNEZ BARBEITO, CARLOS (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest.

RIUDAVETS Y TUDURY, PEDRO (1867): Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña.

ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (2003): Arteixo de onte a hoxe, Volume II, Concello de Arteixo.

ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (coord.) (2010): Catastro de Ensenada. Interrogatorio. Transcrición, Departamento de Turismo e Normalización Lingüística do Concello de Arteixo.