mércores, 26 de febreiro de 2020

O POETA E CREGO MATÍAS ESCARIZ MÉNDEZ

  O pasado sábado, 15 de febreiro de 2020, aparecía nas páxinas de La Voz de Galicia (edición Carballo) un excelente artigo do filólogo Xosé María Rei Lema para lembrar o 75 aniversario do pasamento do poeta e crego Matías María Escariz Méndez, home que tivo certa vinculación con Arteixo pois, polas súas veas, corría sangue da Catuxa, o lugar de nacemento de súa nai María Méndez Gundín.

Lugar da Catuxa, na parroquia de Santiago de Arteixo
  Segundo as informacións que nos cedeu o propio Chema Rei Lema, María Méndez Gundín naceu o 9 de xaneiro de 1866 no lugar da Catuxa, na parroquia de Santiago de Arteixo e era a menor de cinco irmáns: Jacobo -ou Santiago, os dous nomes figuran na súa partida de bautismo- (1852-1855); Josefa (1855); Dominga (1867) e Manuel (1863). 

   María, a nai do crego e poeta, era filla de Francisco Méndez Hernández, oriúndo da parroquia de Pastoriza (Arteixo), e de Juana Gundín Rega, de Santiago de Arteixo, e veciños da Catuxa. Seus avós paternos eran Juan Méndez Loureiro, orixinario de Lañas (Arteixo), e María Benita Hernández de Beira, da parroquia de Santa Lucía/San Xurxo da Coruña (na partida de Manuel pon unha e na de María a outra), defuntos e veciños que foron do lugar de Sobrado (Pastoriza-Arteixo). Avós maternos: Domingo Gundín e Josefa Rega Varela, oriúndos e veciños da Pedreira (Santiago de Arteixo). Bisavós paternos: Manuel Méndez e Josepha Loureyro, de Lañas (Arteixo); e Francisco Hernández, de Andalucía, e Benita de Beyra, natural de Pastoriza, de onde eran veciños. Bisavós maternos: María Gundín, solteira, da Pedreira (Arteixo); e Domingo Rega e Juana Varela, tamén de Arteixo. (Libros de Bautizados de Santiago de Arteixo n.º 3-5 e de Santa María de Pastoriza n.º 3).

Con licenza do autor, reproduzo deseguida o artigo de Chema Rei Lema:


"Nos 75 anos da morte do poeta e crego Matías Escariz"

   O pasado 8 de febreiro fixéronse os 75 anos da morte de Matías Escariz, un dos nosos poetas máis prolíficos e tamén dos máis descoñecidos. A pesar de que xa fora reivindicado hai tempo nestas páxinas por Miro Villar ou Modesto Fraga, este crego «fisterrán» continúa no esquecemento e a súa obra espallada por revistas e xornais. Aproveitando esta data significativa dos 75 anos da súa desaparición, imos botar un pouco de luz sobre a súa figura.

Imaxe da Catuxa a principios do século pasado
     Matías María Escariz Méndez naceu o 12 de decembro de 1881 en Buenos Aires, na emigración na que casaran seus pais. El, Francisco Escariz Canosa, natural de Denle, na parroquia fisterrá de San Vicente de Duio, o menor de seis irmáns dunha familia con fondas raíces nesta freguesía. Ela, María Méndez Gundín, orixinaria do lugar da Catuxa, da parroquia de Santiago de Arteixo, tamén a menor dos cinco irmáns desta familia con orixes en varias parroquias arteixás. Con pouco máis de cinco anos, o pequeno Matías vén para Galicia con seus pais: o 10 de abril de 1887 desembarca no porto de Vigo o vapor Graf Bismarck que os trae. Aséntanse na vila de Corcubión, onde a familia Escariz Méndez recibe a chegada de Josefa Francisca o 27 de febreiro de 1890, mais a alegría dura pouco e o 6 de maio dese mesmo ano falece a pequena.

    O noso protagonista xa mozo vai ir para Santiago cursar a carreira eclesiástica. Expedíronlle o título de tonsurado en decembro de 1903, o de subdiácono en xaneiro de 1906 e o de diácono en abril deste ano. O 20 de xuño de 1906 é nomeado ecónomo de San Xoán de Bardullas e unidos. O 26 de outubro toma posesión desta parroquia muxiá, xunto coas de Santiso de Vuiturón e Santa Locadia de Frixe. Aquí vai estar ata que a comezos de 1914 é destinado ao concello da Estrada, en concreto a Santa Cristina de Vea. Sete anos botou nela ata que volve á súa terra, pois en febreiro de 1921 destínano ás parroquias de San Vicente e San Martiño de Duio, onde desenvolvería unha ampla actividade, que mesmo traspasou fronteiras (foi socio das entidades bonaerenses ABC de Corcubión e Finisterre en América), e foi aquí onde comezaría a súa produción literaria.

Guerra civil

   Tivo que abandonar as parroquias fisterrás por supostos «problemas veciñais» e vai ir para Santiago en outubro de 1930, como capelán do Asilo das Oblatas. A pesar de que estivo menos de dous anos na cidade compostelá, a súa actividade foi moi intensa, tanto relixiosamente (foi nomeado Cronista da Orde Terciaria dos Franciscanos) coma no campo literario. En xuño de 1932 envíano para Betanzos, como capelán do Asilo de Ancianos Desamparados García Hermanos, onde estará ata que volve á súa comarca. A Guerra Civil colleuno como ecónomo de San Cibrán de Vilastose, en Muxía, pero en 1940 xa estaba de novo nas Mariñas, pois aparece como capelán das monxas de Meirás (Sada), onde nese mesmo verán oficia unha misa á que asiste Carmencita Franco. Aquí botou polo menos dous anos, ata que nos sorprende a súa presenza como capelán da Comunidad de Hijas de Nuestra Señora de Cangas de Morrazo no momento da súa morte, o 8 de febreiro de 1945.

El Compostelano, 20 de xullo de 1931
  Este percorrido pola súa traxectoria profesional como sacerdote vai ter moita importancia tamén no campo literario, pois boa parte da súa produción reflicte os lugares nos que habitou. Como dixemos foi un autor moi prolífico, pois del temos constancia da publicación de 150 poemas, dos que 104 son en galego e 46 en castelán, ademais de tres contos breves en galego. E todo nun espazo de pouco máis de sete anos, pois as primeiras referencias son de 1928, cando comeza a publicar na revista bonaerense Finisterre, voceiro da asociación de emigrantes fisterráns. Será a mediados de 1929 cando inicie a colaboración na súa publicación de cabeceira, que vai ser o xornal El Compostelano. No desaparecido medio santiagués vai editar un total de 127 poemas (catro deles repetidos), dos cales 86 son en galego e 41 en castelán. Eses 86 poemas en galego convérteno no autor que máis poemas publicou na nosa lingua neste xornal entre 1925 e 1936, segundo os datos que ofrece Xulia Marqués no seu libro A Literatura galega no xornal El Compostelano (1920-1946), no que tamén elabora unha pequena biografía de Matías Escariz. A colaboración con este periódico foi ininterrompida ata marzo de 1935. Con todo, en 1941 aparecería un poema titulado A Galicia (O derradeiro Adiós de Pérez Lugín) coa seguinte anotación: «Optó al premio Pérez Lugín» -galardón creado pola Asociación da Prensa da Coruña para premiar o mellor traballo literario que enxalzase a Galicia-, pero que non era senón unha versión dun anterior titulado O derradeiro adiós de Murguía. En El Compostelano tamén publicaría entre 1931 e 1934 outros escritos en castelán referidos a cuestións relixiosas, moitos deles agrupados baixo os títulos xenéricos de Carta a un Terciario Franciscano ou Carta a un infiel

   Unha segunda publicación de referencia para Escariz era a prestixiosa revista viguesa Vida Gallega, na que deixou entre 1929 e 1934 un total de 81 poemas (61 en galego), moitos deles compartidos co xornal santiagués. A súa produción tamén chegou á Arxentina, pois xunto coa citada revista Finisterre, deixou a súa pegada en publicacións como Céltiga, Boletín Oficial de la Sociedad Nueva Casa de Galicia, Revista Oficial del Centro Gallego de Avellaneda ou Betanzos. Centro Cultural Betanzos. Incluso o atopamos na madrileña España Marítima, así como no ourensán La Zarpa e en La Voz de Galicia.

Revista Vida Gallega, 30 de setembro de 1929
    A temática que domina nas súas composicións é a relixiosa, tanto na súa vertente de fervorosa fe, como na máis lúdica das celebracións de festas e romarías. Xunto a ela hai que subliñar o seu gusto polo costumismo e a exaltación da paisaxe que o rodea (con predominio das terras fisterrás, compostelás e mariñás). Mais tamén ten varias composicións nas que incide na temática social e mesmo lingüística e política, sobre todo nos tempos da II Repúbica, como ese poema dedicado ás Mocedades Galegas ¡Arriba, Mociños!, ou en ¡¡Meu pobo gallego, esperta!!. Dentro da temática paisaxística, a súa terra fisterrá aparece en poemas como ¿Por quén chamar?, A vila de Cee, O Santo Cristo de Fisterre, ¡Corcubión!, Pregaria á Virxe d’a Xunqueira, como tamén reflicte actividades propias da nosa zona, como o traballo no mar ou O panillo.

En definitiva, unha ampla produción poética, que aínda que non destaque pola súa alta calidade, si é mostra dun eloxiable labor literario dun escritor de noso que non debe quedar perdido no esquecemento.


xoves, 20 de febreiro de 2020

HISTORIA DE TRES BOTELLAS DE PLÁSTICO

   Recoñezo que sempre gustei de andar ás crebas e descubrir os achados que as correntes e a marea deixan nos areais. Xa o facía de cativo con meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, que faleceu cando eu aínda era unha minchiña de tan só 11 anos. Encantábame percorrer a praia de Alba con él e atopar tesouriños xuntos. Mentres que o avó andaba a procura de madeira para quentar a casa no inverno, quen vos escribe ollaba pola area a ver se o mar me agasallaba con algún indio, vaqueiro, soldado ou outros xoguetes de plástico que sabe Deus o tempo que levaban dando voltas e reviravoltas no medio do océano, e a saber tamén o seu lugar de procedencia!

Imaxe das tres botellas de "Lejía Mar"
    Esos xoguetes crebeiros continúan aparecendo nos areais na contorna na que resido. Algúns son modelos dos anos 60 e dos 70 e, a decir verdade, non sei se os gardo por nostalxia ou porque me fan reflexionar sobre a gran problemática medioambiental que temos co plástico.

   O caso é que teño ducias desos pequenos xoguetes que atopei ao longo das últimas décadas nas praias de Arteixo. Mais, a parte dos indios e vaqueiros, no faiado da miña casa tamén conservo algunhas bolsas e botellas de plástico fabricadas en tempos nos que aínda non nacera (en maio cumpro medio século), plásticos que tamén atopei no noso litoral e que nalgúns casos deixan ao descuberto as vergoñas da especie humana.

Algúns dos xoguetes crebeiros que atopei no litoral de Arteixo
     Mirade, a loita global contra os plásticos polos seus duradeiros efectos contaminantes, especialmente no medio mariño, está encontrando un filón de probas nas praias da contorna tralo paso das borrascas dos últimos tempos. Logo de darlle un bo mordisco á nosa costa, de xeito moi especial ás dunas do areal de Barrañán, unha vez superado o temporal as ondas están escupindo o lixo que permanecía nas profundidades do mar ou na area agachadas durante décadas.

   Como exemplos concretos do que atopei recentemente nos areais de Arteixo, son unhas bolsas de “Leche Leyma”, a tapa dun iugur “Larsa” e unha botella da “Central Lechera Asturiana” dos anos 70 que o mar destapou no areal do Reiro, a poucos metros dun coñecido local hostaleiro que xa leva pechado varios anos.

Botella e bolsa de leite no areal do Reiro

    Mais, chegados a este punto, quérovos contar a historia de tres botellas de lixivia, que é unha boa escusa para reflexionar sobre o impacto ambiental dos plásticos grandes e pequenos. A nosa historia empezou hai certo tempo en Vigo e rematou recentemente en Arteixo, concretamente nos areais de Barrañán e de Alba, lugares onde atopei as tristes protagonistas das Crónicas de Arteixo de hoxe: tres botellas pequenas de cor azul e co seu contido gravado no propio plástico: “Lejía Mar”, da lendaria fábrica Pedramol de Vigo. As dúas que atopei en Alba estaban en perfecto estado. A de Barrañán non se conservaba tan ben. O aspecto vintage das tres botellas de lixivia chamáronme a atención e, picados pola curiosidade, buscamos documentación ao respecto. E encontrámola grazas a Antón Lois, membro da Asociación Amigas e Amigos da Terra de Vigo, concretamente no BOE que nola describía así:

Esta dirección general, en virtud de la autorización concedida en dicha orden ministerial, ha resuelto: Primero. Autorizar a la Empresa Pedramol S.A, de Vigo, para utilizar en el envasado de la lejía Mar, fabricada por la misma, envases según el prototipo descrito en la documentación presentada ante este centro directivo, y que reúne las siguientes características: Envase en polietileno, no recuperable, baja densidad, color azul, forma botellín de 280 centímetros cúbicos de capacidad, 54 milímetros de diámetro por 152 milímetros de altura total y espesor mínimo de 0,5 milímetros de pared y fondos. Su cierre consiste en tapón roscado y anillo interior de estanqueidad. Los rótulos comerciales y reglamentarios, así como el dibujo comercial aprobado están impresos. Este envase se destinará a contener lejías en extracto de 145 gramos de cloro activo por litro”.

    A descrición encaixaba perfectamente con dúas das botellas que localizamos en Alba e en Barrañán e tamén, aquí chega o detalle relevante, coa data: 1 de agosto de 1968 e 15 de marzo de 1968 (na terceira botella non aparece ningunha data), polo que as nosas tristes protagonistas teñen apenas 52 anos. Parecería unha idade respetable mais, segundo os apuntamentos de Antón Lois, ás tres botellas aínda lles faltan uns 350 anos antes de converterse formalmente en microplástico a base da acción combinada da salinidade, raios ultravioleta e a erosión que as irán fragmentando pouco a pouco en anacos cada vez máis pequenos ata que deixarán de verse a simple vista, mas seguirán aí.

Imaxe de unha das botellas de "Lejia Mar" na que se ve a data de fabricación
   Iso en teoría, porque na práctica, no caso destas botellas concretas, xa foron retiradas da circulación vía faiado dun servidor. Gárdoas porque agora dispo de probas físicas que teñen un enorme valor e que poderei usar para denunciar o problema medioambiental que representa a contaminación nos mares, en concreto dos plásticos.

   As tres botellas son apenas unha mínima mostra dos 200 quilos de plásticos que se verten ao mar cada segundo. Unha pequena parte do contido total de plásticos nos océanos que, segundo as informacións de Antón Lois, no ano 2050 superará en peso á totalidade da biomasa mariña, ou o que é o mesmo, que no mar teremos máis plástico que peixes. Uns grandes fragmentos que se van facendo máis pequeniños ata converterse en microscópicos e cubrirán a columna de auga e o fondo, no que por cada quilómetro cadrado de sedimentos xa podemos encontrar, anaquiño arriba anaquiño abaixo, uns 4.000 millóns de restos microscópicos.

    Cada vez que nos cepillemos os dentes ou poñamos a lavar unha prenda sintética, unhas 70.000 microesferas e microfibras de plásticos sairán ao mar. Neste momento soamente non encontramos microplásticos donde non os buscamos; donde os buscamos apareceron. Na columna de auga e sedimentos de todos os mares, en terra, no aire, nos estómagos dos peixes, dos mamíferos e, lémbrovos un pequeno detalle: somos mamíferos! Tamén xa os encontramos nos nosos corpos. Non existe neste momento, nin se espera que exista, ningunha tecnoloxía que nos permita sacar do noso planeta os microplásticos, aos que a comunidade científica se refire como a ameaza invisible. Só podemos intentar evitar que continúen aumentando.

   As tres botellas de lexivia son só unha parte deste inmenso problema. Como anécdota, comentarvos que os envases teñen un certo valor no mercado de coleccionismo donde se cotiza a bo prezo.


FONTES:

LOIS, ANTÓN. Una botella de plástico de 52 años en estado impecable. La Voz de Galicia, 28 de xaneiro de 2019.

xoves, 13 de febreiro de 2020

OS ÓSOS DE BALEA DE VALCOVO E O PASADO BALEEIRO DE ARTEIXO

   As persoas que me coñecedes dende hai tempo, sabedes da miña paixón polo mundo das baleas e sí, seino, se cadra ás veces son pesado demais con quen teño a suficiente confianza para selo!

  Esa paixón polos grandes mamíferos oceánicos coido que vén dende a infancia, dende os tempos nos que vía (en branco e negro) con meu avó materno Milio, Milio do Touciñeiro, o programa da RTVEEl mundo submarino de Jacques Cousteau”, o inesquecible mariño francés que, nas súas viaxes a bordo do mítico Calypso, levou os misterios das profundidades a todos os fogares do mundo, defendendo a importancia de cuidar mares e océanos.

   Co avó Milio, que de cando en vez contaba algunha historia de cando Caión era porto baleeiro (de seguro que sabía algúns contos porque moceara certo tempo por alí), tamén souben de Moby Dick, xa sabedes, a novela do escritor Herman Melville publicada en 1851 que narra a travesía do barco baleeiro “Pequod”, comandado polo capitán Ahab, xunto a Ismael e o arpoeiro Quiqueg.

   Houbo varias adaptacións cinematográficas desta novela, mais todas e todos temos gravada a imaxe do capitán Ahab interpretado polo actor estadounidense Gregory Peck na obsesiva e autodestructiva persecución do popular gran cachalote branco, unha longametraxe que eu vin por primeira vez na compaña do heroe da miña infancia, o avó Milio, e que é unha perfecta metáfora da loita do home contra sí mesmo e contra a natureza.

Maxilar de balea atopado en Valcovo
   Todos estos recordos dos primeiros anos da miña vida viñéronme a mente o luns da semana pasada, o día 3 de febreiro, cando paseaba co meu fillo Brais polo areal de Valcovo e segundos despois de que o cativo me dixera:

-Papá, mira!
-Ostras! Creo que é un óso de balea, Brais!
-Mira, Brais... e alí hai outro! É unha costela!

   Ao ver os dous ósos, e logo de que o avó Milio, Cousteau e o capitán Ahab petaran na porta da miña memoria, dada a súa erudición na materia, non tardei en enviarlle un WhatsApp coas fotografías do achado ao meu amigo mariñeiro Xosé Iglesias, o poeta do mar, quen me recomendou que me puxera en contacto co biólogo Alfredo López, a voz máis coñecida da Coordinadora para o Estudo dos Mamíferos Mariños de Galicia (CEMMA) e un dos maiores especialistas nas distintas especies de cetáceos da costa galega.

    Cumprida a recomendación de Xosé, Alfredo respostou aos poucos minutos e, tras advertirme que os tiña que ver en persoa, comentoume que os ósos eran… “unha costela e un maxilar (ou anaco de maxilar ou das primeiras costelas, que son máis anchas) dunha balea grande. Pode ser que saian máis ósos, Xabier, pois leva aí moitísimo tempo porque están moi gastados”.

Costela de balea atopada en Valcovo
   Ao decirme que “leva aí moitísimo tempo”, tan preto das vilas de Malpica e Caión, onde os seus mariñeiros se dedicaron á pesca de cetáceos durante séculos, eses ósos que atopamos en Valcovo Brais e un servidor semellaban unha cousa simbólica, como se se quixesen remomerar tempos pasados, tempos nos que os mariñeiros destas dúas vilas, cunha audacia extraordinaria, eran admirados en media Europa.

     Os de Malpica tiñan abraiado xa, no século XVII, a Cosme de Médici pola súa pericia no manexo do arpón nas súas pequenas embarcacións. O ilustre viaxante, herdeiro do gran ducado de Florencia, empeñouse en coñecer en persoa en 1669 o “máis famoso porto de pesca de baleas ao que chegan dos afastados mares norteños de Noruega e de Groenlandia”.

   “Esta villa (deixou escrito o cardeal Jerónimo del Hoyo tamén no século XVII) es el puerto de mar donde se pescan más ballenas. Hay grandes matanzas cada invierno y es pesca de gran provecho, porque de un ballenato, por pequeño que sea, se sacan doscientas arrobas o cántaras de aceite, que se utiliza lo mismo que el de olivas, salvo para comer. Se saca este aceite haciendo pedazos de ellas y puestas a cocer en unas grandes calderas, se derriten, y queda casi todo en grasa. Péscanse cada año siete u ocho ballenas, dos más o menos, arriendan los vizcaínos, que son los que las pescan y deben pagar por este comercio cada año siete mil maravedíes al arzobispo de renta fija”.

    Naqueles tempos nos que as baleas que viñan do crepúsculo do mundo, e que asiduamente pasaban por diante dos areais de Arteixo para quentar o sangue nas costas africanas, os mariñeiros galegos aprenderon o oficio de baleeiro ao carón dos vascos, que xunto cos normandos e após esgotaren o Golfo de Biscaia, na súa persecución dos grandes cetáceos, derramáronse pola costa galega e monopolizaron a actividade en boa parte do século XVI.

    Nesta época, centenas de mariñeiros de Mutriku, Zarautz, Orio ou Deba acudían nas súas fráxiles chalupas ata o noso litoral, onde ficaban os catro ou cinco meses de inverno. Son anos nos que o noso comercio co País Vasco, ata daquela baseado no troco de ferro biscaíño por sardiñas das rías e viño de Ribadavia, intensifícase notablemente grazas a balea que, unha vez licuada, proporcionaba o saín dos candís que constituía o principal produto das exportacións galegas a Euskadi.

    Os bascos tíñanse apoderado do monopolio de caza da balea en augas galegas, e defendíano con uñas e dentes perante os competidores estranxeiros (que principalmente eran franceses), o que daría pé a numerosos conflictos entre eles, chegando mesmo as súas queixas, a seren atendidas polo emperador Carlos V, que mediante real cédula dada en Worms en maio de 1521, prohibe aos estranxeiros pescar baleas nas augas galegas: “so pena que el que lo contrario hiciere pierde e aya perdido las fustas e pinazas e bateles”. Outro documento da época indica: “E ahora Jácome Rua escribano en nombre de los procuradores generales de la ciudad de A Coruña y de los vicarios y mayordomos de la Cofradía de Santo Andrés de los Mareantes de dicha ciudad fizieron Relación por una su petición diziendo que de tres o quatro annos a esta parte ciertas naos y galeones de Françia venyan a las villas de Malpica y Cayón y otros puertos de la dicha ciudad y trayan mas de seiscientas personas y hazían armadas de diez y doze naos para matar vallenas y estaban allí ocho y diez meses matando las dichas vallenas y demás que encaresçían los bastimentos”.

Caza de unha balea no século XVII
   Estes datos móstrannos a importancia inmensa da pesca da balea nesta altura nas nosas augas, e revélannos outro gran problema porque explicaban que “la sangre y huesos de las dichas vallenas causaban tan gran hedor que ynficcionaba toda la costa del dicho Reyno de manera que los dichos mareantes no hallaban que pescar y lo que hallaban hera muy poco e sin sabor y hera aberiguado que se yba a otras partes lo qual hera en dapno universal de todos los dichos mareantes en tal manera quel trato de ello cesaría y más Rentas reales”.

     O monopolio quebra a partir de 1615, cando todas as compañías foráneas (e non só as estranxeiras) son expulsadas da costa galega, polo que os baleeiros vascos vanse para Terranova e a partir de aquí, e unha vez aprendido o oficio, os nosos devanceiros toman a remuda no litoral galego. Un veciño de Seaia (Malpica) describía en 1636 o proceso, ao declarar “que oyó decir que los primeros armadores del dicho oficio de ballenas que abían benido al dicho puerto de Malpica a matallas abían sido franceses y después de ellos biscaynos y agora los beçinos y naturales de dicha billa”.

     Nos séculos XVI e XVII a abundancia dos grandes mamíferos nesta parte do Atlántico era tal (segundo Cornide a especie que máis se podía ver na nosa costa era a “misticeta”), que orixinou a construción de numerosas torres vixía para localizalas dende terra e saír na súa procura. Sábese que cando circulaban pola nosa zona, os vixías de Malpica facían o seguimento da súa pasaxe dende a parte máis alta da Illa Malante das Sisargas, coñecida como O Talieiro; os de Caión facíano dende a Atalaia e, ademais, hai informacións dunha torre vixía en Langosteira, Suevos. Tamén hai rexistro de que cando as baleas eran perseguidas polas proximidades da Coruña, introducíanse pola Ría do Burgo ata o Temple, onde había instalacións baleeiras.

Litografía Perigos da caza da balea de Francis Allyn Omsted (1841), na que se ve como afunde unha chalupa

    Falar da caza da balea en Caión, é meterse na cociña do meu amigo Marcos Amado, impulsor do Museo do Mar da Confraría, lugar que vos recomendo visitar para que fagades un percorrido pola historia da vila a través da súa actividade piscatoria. Co teu permiso Marcos, e segundo as túas informacións, só quero apuntar que por volta do ano 1530 foron cazadas as primeiras baleas en Caión e desde ese momento ata 1700, ano da ultima captura, desenvolveríase unha importante actividade de pesca e transformacións dos grandes cetáceos, unha actividade que, como no caso de Malpica, estivera comandada no inicio por armadores de Guipúscoa e Biscaia e que, co tempo, pasaría á mans dos mariñeiros locais. Na súa “Descripción del Reino de Galicia”, o Licenciado Molina facíase eco, na metade do XVI, da importancia de Caión como porto baleeiro nun verso:

Y luego Cayón, do bien se trabaja.
Matar sus ballenas, que no es chica alhaja.
Pues sacan aceite y en gran muchedumbre,
el cual no se come, mas para la lumbre.
Le hace la oliva muy poca ventaja.

    A caza dos grandes mamíferos oceánicos nas augas galegas decaería notablemente na segunda metade do XVII e esfumaríase definitivamente no século seguinte. O Padre Sarmiento, facendo alusión da ría de Pontevedra, onde as baleas entraban en procesión todos os invernos, escribía: “donde era constante su aparición todos los años en época fija, pero que por no haber harponeros ni disposición para esta pesca, nadie las ofendía”.

    Se cadra por mor da persecución masiva de que foron obxecto, coas constantes batidas organizadas para a súa captura, ou tamén, como opinan algúns especialistas, por causa do quecemento das augas, que pudo provocar unha mudanza da ruta emigrando cara a rexións glaciais, o certo é que as baleas fóronse afastando do noso litoral, orixinando unha considerable diminución delas. O negocio deixaba de ser rentable, máis aínda cando en 1708 se autorizaban as importacións de graxa e saín procedentes de Terranova e que, comercializado por holandeses, británicos e vascos, inunda o mercado nacional. Xa no ano 1788, José Cornide informaba que a captura das baleas estaba practicamente abandonada, e iso que aínda frecuentaban a costa galega. A caza artesanal dos grandes mamíferos dende as rudimentarias embarcacións chegaba así ao seu final.

    A actividade resucitaría xa en pleno século XX, creándose as factorías de Caneliñas (Cee), Punta Balea (Cangas) e Morás (Lugo), mais cunhas pautas radicalmente distintas, e extinguiríase definitivamente, sen pena nen gloria, nos anos oitenta como unha das peaxes que tivo que pagar España ao entrar na Unión Europea. A última captura dun barco baleeiro galego producíase no ano 1985, e ese navío, que pertencía a IBSA (Industria Ballenera S. A., liquidada en 1994 cando estaba controlada pola familia Massó), é hoxe un museo flotante en Noruega onde, a diferenza de España, “si se preocuparon de salvalo do desmantelamento para recuperar, rehabilitar e difundir a singular e rica historia dunha industria de vital importancia económica e social para o litoral atlántico do norte do Estado. Aquí pecamos de non valorizarnos e esquecer un oficio tradicional durante séculos”, lamentaba o historiador Felipe Valdés Hansen, autor de “Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX)”, nunha entrevista publicada no xornal El País, na que tamén manifestaba o seu anhelo de que se recuperara, como acontece noutros lugares do mundo, o patrimonio industrial das vellas factorías baleeiras da Costa da Morte ou do Morrazo que aínda resisten, con moitas dificultades, ao paso do tempo.

    Noutro capítulo da súa obra Felipe Valdés dinos que, unha vez que os galegos desprazaron aos vascos como protagonistas do negocio, desde finais do século XVI e principios do seguinte, pódese distinguir o desenvolvemento de varios modelos organizativos nos diferentes portos da costa galega. Non entran neste esquema os portos de menor importancia que, como Camelle, Langosteira (Suevos) ou Portecelo, non contaban con persoal suficiente nin o financiamento necesario para formar unha armada de baleas. Por iso, continuaron a depender doutros portos ou dos foráneos.

Portos baleeiros galegos no século XVII (Felipe Valdés Hansen)
   Outro dato de interese deste traballo é o que se reflicte no relacionamento que dá o autor entre baleeiros asturianos, vascos e franceses nas augas galegas, aparecendo no ano 1631 un capitán ou arpoeiro de Guipúscoa, de nome Miguel de Lapazarán e como porto baleeiro de orixe o de Langosteira.

   Xa por último e noutra referencia a Arteixo, Felipe Valdés Hansen escribe que… “En la costera de 1613-14 el mercader Jácome Vidal, el arponero Bartolomé Fernández y el mercader coruñés Pedro de Arnilla unieron los puertos de Caión y Langosteira, armando cinco chalupas, tres de las cuales serían por cuenta de Pedro de Arnilla que, presumiblemente, las haría traer del País Vasco, disponiendo dos en Langosteira y la restante en Caión para ayudar a los citados vecinos. De igual modo, en la chalupa que Arnilla enviaba a Caión iría a bordo un “motila” o mozo, como ayudante, y un arponero más para la chalupa del mercader Jácome Vidal. Como tres de las cinco chalupas eran del coruñés, a él correspondían las 3/5 partes de los beneficios. Por su parte, los de Caión se comprometían a entregar dos cargas de trigo para la gente de Arnilla apostada en Langosteira. En cuanto al arrendamiento del puerto de Caión, lo repartirían en tercias partes por las tres chalupas que allí tenía cada uno, mientras que Arnilla costearía por su cuenta el de Langosteira que, como ya se dijo, pertenecía al conde de Lemos”.

En primeiro plano As Baleas, lugar do litoral do Rañal
   A lectura de “Los balleneros en Galicia” de Felipe Valdés Hansen é unha obriga, como tamén o é a de “Golpes de Mar” e “Vida e morte das Baleas”, onde o noso veciño Antón Castro (Lañas, 1959) dálle protagonismo ás baleas en varios dos seus relatos, como fixera co pincel o célebre pintor coruñes Urbano Lugrís, mestre do surrealismo que adoraba incluír os grandes mamíferos oceánicos nas súas innumerables e fantásticas paisaxes mariñas.

    A pegada galega da balea quedou reflectida en numerosos topónimos do país tan evidentes como Balea; Baleato; Cedeira, derivado de cetaria, lugar de grandes cetáceos; Balieiros; Balieiras ou As Baleas, lugar do litoral arteixán do Rañal próximo á praia da Area da Salsa. Apuntar tamén que en toda a xeografía galega só o Concello da Laracha, homenaxeando a vila de Caión, ten no seu escudo heráldico, nunha decisión plenamente xustificada, unha balea.


FONTES:

HOYO, JERÓNIMO DEL (1950): Memorias del arzobispado de Santiago (1607), Santiago de Compostela.
MOLINA, BARTOLOMÉ SAGRARIO DE (1550): Descripción del Reyno de Galizia y de las cosas notables del, Mondoñedo.
QUIÑONES, FERNANDO (1968): Las crónicas de mar y tierra, Editorial Ciencia Nueva, Madrid.
VALDÉS HANSEN, FELIPE (2010): Los balleneros en Galicia (siglos XIII al XX), Fundación Barrié, A Coruña.