O PAZO DE GONDREO E A LIÑAXE DOS POMBO DE SORRIZO EN COLOMBIA (e IV)

Rafael Pombo

     José Rafael Pombo Rebolledo, fillo de Lino de Pombo O´Donnell, neto de Manuel María Pombo de Ante, e bisneto de Esteban, o arteixán que abandonara o seu Sorrizo natal sobre o ano 1750 para establecerse no Virreinato de Nova Granada, nace en Bogotá o 7 de novembro de 1833, casualmente o mesmo ano no que veu ao mundo o noso ilustre veciño Manuel Murguía.

   Máximo representante do romanticismo en Colombia e unha das principais figuras da lírica romántica en lingua española, a relevancia de Rafael Pombo na historia literaria do continente americano quedou parcialmente escurecida polo éxito das súas fábulas e contos destinados ao público infantil que, a día de hoxe, aínda conservan intactas a súa frescura e popularidade. 

 

  Como era costume na época, Ana Rebolledo, a nai do noso protagonista, ensinoulle as primeiras letras ao pequeno Rafael, quen aos once anos, en 1844, ingresa no seminario. O latín alí estudiado faría del un destro tradutor dos clásicos; o grande Marcelino Menéndez Pelayo comentaría acerca das súas traducións que... "No las hay más valientes y atrevidas en nuestra lengua". Dos poetas grecolatinos Rafael Pombo traduciría a Horacio e o episodio de Laoconte de Virxilio. Tamén verteu ao castelán O poeta moribundo, de Alphonse de Lamartine, e o soliloquio de Hamlet de William Shakerspeare.

   Parece que a inclinación pola poesía naceu en Pombo dende moi cedo. Xa aos dez anos copiara versos e traducións nun pequeno caderno que titulou Panteón literario. En 1846 ingresa no “Colegio Mayor de Nuestra Señora del Rosario”, donde estudou humanidades; en 1848 recibe o grado en matemáticas e enxeñería co colexio militar que fundara uns anos antes  o xeneral Tomás Cipriano de Mosquera.

 

   Malia que nunca exerceu formalmente como enxeñeiro, sábese que este persoeiro de orixen arteixán realizou algúns estudos para o melloramento urbano de Bogotá. Recén graduado, publicou por primeira vez poesías baixo o seudónimo de Firatelio no periódico da Sociedade Filotémica, da cal era membro. Estas temperás obras, cargadas dun tono sentimental, deixan entrever ecos de Ramón de Campoamor, José Zorrilla, Garcilaso de la Vega e do lendario lord Byron.

 

   Posteriormente viaxou a Popayán, onde a súa familia tiña propiedades, escribindo alí dous dos seus poemas máis coñecidos: La copa de vino e Mi amor, asinado co seudónimo de Edda. Durante certo tempo creeuse que tal poema era obra dunha enigmática e brilante poetisa ata que o propio Pombo revelou a súa autoría; a anécdota amosa ata que punto asimilou a psicoloxía feminina e a súa distinta maneira de sentir o amor e de expresalo. Na compaña dos escritores José Eusebio Caro e José María Vergara y Vergara, Rafael Pombo fundou en 1852 La Siesta, órgano literario de marcado tinte romántico.

   En 1855 viaxou a Nova York como secretario da legación colombiana nesta cidade. Permanecería dezasete anos en Estados Unidos, período durante o cal residiu en Washington e en Filadelfia (onde foi cónsul), sendo esta a súa época de plenitude creadora. Se cadra, o contacto cunha cultura e un idioma de sonoridades diferentes, foi o motivo polo que a súa obra deu, naquela altura, un xiro universal. Tamén mantivo contacto con personalidades da intelectualidade como Henry Wadsworth Longfellow e William Cullen Bryant. Ademais, por aquel entón traduciu a poetas ingleses, franceses e alemáns, e os seus Cuentos pintados para niños (1867) publicáronse por primeira vez en Nova York. 

 

    Nun emotivo acto (que casualmente coincidiu coa noite na que finou Diego Fallón, o seu gran compañeiro de xeración), Rafael Pombo foi coroado como poeta nacional o 20 de agosto de 1905, no teatro Colón de Bogotá. Uns anos máis tarde, o 6 de febreiro de 1912 substituiu a Manuel María Mallarino como membro da “Academia Colombiana de la Lengua”, institución da que foi secretario perpetuo. Faleceu en Bogotá o 5 de maio de 1912.

A obra de Rafael Pombo

   Xunto con José Asunción Silva, Rafael Pombo é o máis destacado dos poetas colombianos do século XIX. Favorecido polo seu benestar económico, foi o primeiro que asumiu a labor poética como principal actividade ao longo de todo o seu periplo vital, nunha época na que outros optaron por acatar as ordes da musa só de maneira periférica.

Rafael Pombo

   Con Pombo nace, nun entorno de acento aínda colonial, unha poesía nova no continente americano. A súa lírica funde subxectividade e meditación filosófica, reflexivo sentimento do amor e da natureza, pálpito relixioso e aproveitamento da experiencia. Deus, a natureza e a muller son protagonistas na súa obra, así como a rebeldía, o vigor e a ironía, polo que resulta unha extraña suma de autor entre devoto e demoníaco. A súa inspiración romántica percorrreu os camiños que van de Zorrilla e Víctor Hugo a Byron e Leopardi, pasando polos clásicos gregos e latinos, que se afanou en traducir, así como a moitos ingleses e franceses. 

    A súa obra pódese dividir en tres ciclos que corresponden a tres momentos da vida do poeta: primeira residencia en Bogotá, residencia en Estados Unidos (1855-1872) e segunda estadía en Bogotá. Pombo entende dende moi temperá idade que o seu quefacer é escribir: "De que soy poeta apenas tengo estos datos: Que no sirvo para nada, sino para hacer versos". Os primeiros poemas foron publicados baixo o título Exabruptos poéticos de Rafael Pombo.

   En 1855, o poeta de orixen arteixán escribiu La hora de las tinieblas, ambicioso poema de largo alento composto por sesenta e unha décimas, que abre e reflexa de maneira fidedigna a segunda etapa da súa produción. Considerada unha das súas obras máis representativas, La hora de las tinieblas manifesta un sentimento de escepticismo e desesperanza propio do máis xenuíno espíritu romántico. O poema Noche de diciembre retoma a temática de La hora de las tinieblas: é o escepticismo e a desesperanza, se cadra con maior madurez literaria, mais co mesmo sentimento e espíritu.

    Entre os máis logrados poemas de Pombo escritos en Norteamérica quíxose destacar Al Niágara e Elvira Tracy. No primeiro hai unha constante oposición entre a civilización moderna e a vida bucólica, entre a utilidade e o desinterese, entre o artificial e o natural, onde o segundo sempre trunfa sobre o primeiro; sobresae así mesmo pola portentosa forza expresiva das imaxes con que describe as cataratas. Elvira Tracy é unha elexía dedicada á moza do título, falecida aos quince anos. Trátase dun canto ao amor verdadeiro, á pureza feminina e á inocencia. Nos versos deste poema, Pombo cumpre o ideal romántico de morrer na plenitude da beleza e no inicio da vida.

    Case toda a súa produción está impregnada do aroma dun amor nunca satisfeito. Máis que un poeta do amor, Pombo canta á amada, e máis aínda á compañía da amada. En efecto, a muller amada é, para o vate bogotano, a suma e interpretación de toda a creación. Ao carón do Pombo sentimental encontramos, por momentos, un poeta preocupado e angustiado polos grandes problemas metafísicos. Nese campo, a relixiosidade do persoeiro de orixen arteixán tórnase a veces en misticismo. Outro dos temas recurrentes na súa obra é a historia e as manifestacións da cultura local. Nese ámbito sobresaen os seus poemas á patria, ao folclore e aos heroes nacionais, como La tumba de Ricaurte. 

   Finalmente, cabe destacar a inclinación de Pombo pola literatura infantil, onde da renda solta á súa fascinación polo fabuloso e o máxico. Xa na súa etapa norteamericana deu a coñecer dúas recopilacións de relatos breves en verso: Cuentos pintados para niños (1867) e Cuentos morales para niños formales (1869). Ao primeiro pertencen poemas tan celebrados como El renacuajo paseador, El gato bandido, La pobre viejecita e Simón el Bobito; do segundo son Mirringa y Mirronga e Fuño y Furaño. A graza e frescura destos poemas alimentou a fantasía de incontables xeracións de nenos, e aínda hoxe son enormemente populares; tanto é así que Rafael Pombo é actualmente máis coñecido por esta vertente da súa produción que pola súa lírica romántica.

 

    A obra completa de Pombo publicouse por vez primeira en 1916, en catro volumes. O primeiro e o segundo conteñen a súa obra poética; o terceiro tomo constitúeno as súas traducións, e o último engloba as súas Fábulas y verdades, Cuentos pintados e Cuentos morales para niños formales. Pombo deixou tamén numerosos artigos de crítica literaria. En colaboración co músico José María Ponce de León, escribiu incluso o libreto da ópera Florinda o la Eva del reino godo español.