venres, 29 de outubro de 2021

LOLO HERMIDA, A ESTRELA DE MEICENDE

   Manuel Hermida foi outro dos grandes futbolistas da nosa contorna daqueles anos 50-60 dos que xa falamos nesta bitácora en máis dunha ocasión. Nado en Meicende en febreiro de 1939, é o terceiro dos catro fillos que tiveron Eduardo Hermida Mosquera e Enriqueta Rodríguez Barba: Eduardo, que era coñecido polo alcume de Diño e que faleceu aos 14 anos; Fernando; o propio Manuel; e José Luís, máis coñecido polo apelativo de Moncho e que traballou durante décadas no xornal El Ideal Gallego.

Riazor, 4 de xuño de 1961. Formación do Deportivo que venceu por 4-1 ao Ourense no partido de homenaxe ao lendario porteiro Juan Acuña. Arriba, de esquerda a dereita: Emery, Botanita, Lariño, Manín, Salvadores, Dominguez e Loira. Abaixo, na mesma orde: Canario, Villa, Hermida, Amancio e Veloso (Cortesía de Juan R. Salvadores Canedo)

   Os tres maiores virían ao mundo en Meicende nunha casa antiga de pedra hoxe inexistente que estaba situada na marxe esquerda da estrada a Pastoriza, un pouco máis adiante da que actualmente vai a Nostián, case en fronte da popular tenda de Lino. Moncho, o máis cativo, naceu na Silva, lugar ao que se mudaría a familia a finais dos corenta.

   Eduardo e Enriqueta1, el da Coruña e ela de Nostián, filla de Enrique “O Leiteiro” e familiar dos Barba de Pastoriza que rexentaban o estanco na praza do Santuario, gañaban a vida traballando, respectivamente, como carpinteiro ebanista2 e como costureira da xastrería Pérez, negocio que estaba naquela hora na Avenida de Fisterra. Os Abeleiras, a familia de Eduardo, tiñan unha tenda en Meicende, lugar no que Manuel, Lolo para os seus amigos, empezou a darlle as primeiras patadas a un balón.

    O noso protagonista inicia a súa carreira futbolística no equipo xuvenil do Imperátor, club ao que chega da man de seu irmán Fernando, que era o porteiro dos modestos. Unha vez rematada a súa formación nas categorías inferiores deste popular club do barrio herculino da Sagrada Familia, na tempada 1958/59 Lolo debuta co primeiro equipo formando unha liña media inesquecible con Morado, futbolista que andando no tempo xogaría na Segunda División co Ourense.

    As actuacións co Imperátor íano levar a formar parte da lendaria selección da Coruña da época, unha selección imbatible integrada por estrelas que non ían tardar en fichar no Deportivo, casos de Aneiros, Guillermo, Jaime Blanco, Amancio Amaro e, por suposto, do xogador máis desequilibrante que había no fútbol modesto coruñés naquel intre, Lolo Hermida, figura que despois do seu bo facer no Imperátor, asinaría co cadro deportivista ao remate de aquela fantástica campaña 58/59.

    Mais curiosamente, segundo o testemuño de seu irmán Moncho, a fichaxe do dianteiro de Meicende coa entidade da Praza de Pontevedra fora un tanto inesperada, pois, ata aquel momento, o equipo que amosara máis interese por contratalo fora o Real Oviedo, club punteiro naqueles tempos da Primeira División que presidira dende 1954 ata 1961 Francisco Silvela, familiar dos de “Casa Canosa” da Moura. Lolo Hermida decantárase polo Deportivo porque seu pai estaba enfermo e non quería deixar sós a súa nai Enriqueta e a Moncho, o irmán máis novo, en momentos tan difíciles.

 

Imaxe do Deportivo B no campo de Santa Isabel de Compostela na tempada 1960/61. Arriba, de esquerda a dereita: Giráldez, Domingo, Vázquez, Hermida, Luís, Rojo, Botana e o masaxista Búa. Abaixo, na mesma orde: Beci, Antonio, Loureda, Villar 'Ahueca' e Bellón (Cortesía de Moncho Hermida)

    Dada a insistencia realizada á directiva do Deportivo de seu pai Eduardo, que era presidente do Silva por aqueles anos, Lolo xoga cedido polo cadro deportivista durante a tempada 1959/60 no club que presidía o seu proxenitor. Eduardo estaba convencido de que, co seu fillo formando parte do equipo, o Silva sería quen de gañar a liga de Primeira División de modestos da Coruña, campionato polo que loitaron ata a última xornada co Santa Margarita, que contaba cun once de luxo integrado por futbolistas que, nalgúns casos, ficharían pouco despois no Fabril. Finalmente, o Silva ía quedar subcampión do torneo.

    Grande atracción dos trofeos de verán cando reforzaba ao Sporting Meicende ou ao Nostián, o equipo da aldea de súa nai, ao finalizar a campaña 59/60 Hermida incorpórase ao Deportivo, onde disputa varios partidos amigables con Amancio, Jaime Blanco, Veloso e compañía antes de lesionarse. Lolo iniciara a súa carreira futbolística xogando no centro do campo, mais a súa gran capacidade goleadora levaríao a reconverter a posición no terreo de xogo pasando á liña de ataque. Futbolista desequilibrante cun caneo letal e cun remate de cabeza espectacular, tiña todas as condicións para destacar no primeiro equipo deportivista, mais unha inoportuna lesión de menisco e unha osteopatía de pube ían impedir o seu debut en partido oficial co Deportivo.

   Para recuperarse da lesión e ir collendo pouco a pouco o ritmo necesario para competir na elite, Hermida xoga na Serie A Rexional co Deportivo B a tempada 1960/61 e, de alí pasou cedido ao Ordes que naquela altura presidía o Dr. Concheiro, bo amigo de Cebrián, o presidente do Deportivo. Tras un ano no cadro ordense, o de Meicende xoga a tempada seguinte no C.D. Lugo, onde coincide con Morado, o futbolista co que formara, uns anos antes, aquela formidable liña media no Imperátor. Con Hermida de figura estelar, malia a continuar cos problemas de pube e de menisco que o obrigaban a xogar infiltrado de xeito habitual, o once das murallas obtén o subcampionato do Grupo I de Terceira na campaña 1962/63 e, unha vez rematado o torneo ligueiro, queda ás portas da Segunda División ao ser eliminado na fase de ascenso.

 

Imaxe do C.D. Lugo da tempada 1962/63. Hermida é o que está no centro da fila inferior e Morado é o terceiro pola dereita de fila superior (Cortesía de Moncho Hermida)

    Desvinculado do C.D. Lugo, o noso protagonista defende nas campañas seguintes as cores do Foz, equipo da Terceira División no que, entre outros, comparte vestiario co arteixán Jose María Mancebo e cos coruñeses Tomás, Benigno, Villamor ou Ricardo Aneiros -ex futbolista do Deportivo da Coruña- compañeiros cos que adestraba na Coruña pola semana e desprazábase en taxi o día dos partidos do Foz.

   Finalizada a súa etapa co cadro da Mariña lucense, Hermida ficha na tempada 66/67 no Santa Margarita, club co que gaña a Copa da Coruña nesa mesma campaña e, no ano seguinte, o campionato de Primeira División da liga de modestos da Capital. O futbolista de Meicende puxo fin á súa carreira deportiva na tempada 1969/70.

    Por se é do voso interese, a biografía de Lola Hermida e a de outros futbolistas da bisbarra forman parte do libro 100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha.

 

Portada do libro 100 anos de fútbol en Arteixo e A Laracha
_____
1 Eduardo e Enriqueta eran coñecidos en Meicende como os Abeleira, que era o segundo apelido de Eduardo Hermida Abeleira, avó paterno de Lolo Hermida.
2 Eduardo, prestixioso carpinteiro ebanista moi codiciado naquel tempo para facer obras importantes en edificios da Coruña pola súa mestría en pasamanaría e bastidores, tiña o seu taller no baixo dun chalé do barrio coruñés de Ciudad Jardín.

venres, 15 de outubro de 2021

A PARROQUIA DE CHAMÍN NA XEOGRAFÍA XERAL DO REINO PUBLICADA POR CARRÉ ALDAO EN 1928

    Nado na Coruña en 1859, Eugenio Carré Aldao foi un libreiro e escritor en lingua galega e castelá. No ano 1891 faise cargo da libraría de Andrés Martínez Salazar e da imprenta de Domingo Puga, onde tiña lugar unha terturlia galeguista, coñecida como A Cova Céltica, da que Carré era o principal animador.

   Na súa imprenta ían aparecer gran parte dos libros dos autores galegos da época. Foi membro da Liga Galega (1897) e de Solidaridade Galega (1907), ademais de ser un dos fundadores da Real Academia Galega, así como membro da Real Academia da Historia.

   Carré casou con Purificación Alvarellos Pena, con quen tivo 11 fillos, aos que lles inculcou as súas inclinacións literarias. Algún deles, Uxío, Leandro e Lois Carré Alvarellos foron escritores, así como as súas netas May Carré e María del Pilar Carré, que se dedicaron á novela rosa.
 
   Algunha das súas obras foron Brétemas (1896); Raiolas (1898); Apuntes para la historia de la imprenta y el periodismo (1901); La literatura gallega en el siglo XIX (1903); Influencia de los catalanes en el progreso de la industria pesquera en Galicia (1904); Idioma y literatura de Galicia (1908); Guerra de la Independencia en Galicia. El Alzamiento contra los franceses (1908); Influencias de la literatura gallega en la castellana (1915); Contos de forxa (1919) ou, A terra chama (1925).

     En 1928, catro anos antes da súa morte, publica Geografía General del Reino de Galicia, unha auténtica xoia, unha obra sublime na que Carré dá un paseo polo máis profundo de cada un dos concellos galegos debullando a súa xeografía, historia, lendas, etnografía... Con relación á parroquia de Chamín, isto foi o que publicou na devandita obra:
 
Gando no lugar do Igrexario. Ao fondo, Santaia de Arriba
 
Parroquia de Santaya (Eulalia) de Chamín (anejo de Sorrizo).- Está a 16 kilómetros de la capital de la provincia y situada a la falda de los montes que la rodean, llamados Ribeira, Vila y Cartas, que son poco poblados. Su suelo es de mediana calidad, pero productivo y abundante en aguas.

     Tiene las aldeas de Chamín de Enriba, de Abaixo e do Medio, Iglesario, Santaya de Abaixo y de Enriba, y los grupos menores de Brea y Vioño, que pueblan 376 habitantes de hecho y 420 de derecho, ocupando 137 edificios, 40 de un piso, 65 de dos y 32 chozas y albergues.

     Parroquia costeña, de sus dos arenales uno toma el nombre de una de las aldeas de Chamín y es el mayor sitio en la parte oriental.

     La iglesia conserva restos románicos del siglo XII. Entre ellos una ventana. Fué anejo de Monteagudo y perteneció a la vicaría de la Colegiata de la Coruña, por cambio de su iglesia principal por sus poseedores, los benedictinos de Santiago, por Santa María de Cambre.
 

venres, 8 de outubro de 2021

A PARROQUIA DE CHAMÍN NO DICIONARIO DE PASCUAL MADOZ (1845-1850)

    O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar é unha magna obra publicada por Pascual Madoz entre 1845 e 1850. Composta por dezaseis volumes, describe todas as poboacións de España, así como termos da historia española. Supuxo na época unha mellora importante respecto ao Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, que Sebastián Miñano acabara de publicar en 1829. 

  Estas son as referencias á parroquia de Chamín no dicionario de Madoz:

 

CHAMÍN (STA. EULALIA DE):

Muíño do lugar da Margarida

   Feligresía en la provincia y partido judicial de la Coruña (2 1/2 leg.), diócesis de Santiago (8), y ayuntamiento de Arteijo. SIT. á la falda de un monte que la circunda, con buena ventilación y CLIMA templado y sano; comprende los lugares de Berea, Bioño, Chamín de Abajo, Chamin de Arriba, Chamín del Medio, Iglesario, Margarita, Santaya de Abajo y Santaya de Arriba que reúnen 81 CASAS de pocas comodidades; tiene una escuela de primera educación indotada , á la cual asisten unos 30 niños. La iglesia parroquial (Sta. Eulalia) es anejo de Santo Tomé de Monteagudo, y es vicaria de la real colegiata de la Coruña. El TÉRMINO confina con su matriz, estendiéndose por donde más 1/4 de legua; hay varias fuentes de buen agua. El TERRENO es de mediana calidad, y los montes Ribera, Villa y Cartas poco poblados. LOS CAMIMOS vecinales y mal cuidados, y el CORREO se recibe por la cap. del partido. PRODUCE trigo, maíz, habas, cebada, centeno, avena, patatas, lino y pastos; cria ganado vacuno, caballar, lanar y de cerda; hay alguna caza. INDUSTRIA la agrícola, varios molinos harineros y telares, POBLACIÓN 81 vecinos, 406 almas. CONTRIBUYE con su ayuntamiento.

venres, 1 de outubro de 2021

AS TORRES VIXÍA DE SORRIZO E SUEVOS

  Desde tempos inmemoriais fronte ao litoral galego, un dos máis transitados do planeta, navegaron o comercio marítimo romano e as súas guarnicións invasoras; os saqueadores normandos e viquingos; piratas turcos e berberiscos; corsarios ingleses; os baleeiros franceses e vascos cando abundaban nas nosas augas os grandes mamíferos oceánicos; os navíos que se dirixían cara o novo mundo; os primeiros vapores de ferro…

  Dada a intensidade deste tráfico mariño que navegaba (e navega) pola costa galega, o control e a defensa do litoral foi unha constante ao longo da historia. Por iso, para paliar as catastróficas consecuencias dos sucesivos ataques dos saqueadores nas nosas vilas, os gobernos da coroa puxeron en marcha un sistema de alerta ás poboacións mediante a construción de fachos, atalaias, vixías ou torres en lugares elevados situados en puntos estratéxicos ao longo do litoral para vixiar a costa.

  O obxectivo destas construcións edificadas sobre un punto eminente non era outro que o de estar en comunicación coas outras vixías para, deste xeito, poder transmitir coa máxima rapidez, de día por medio de fume queimando toxo e de noite facendo cacharelas, a nova do avistamento de calquera embarcación sospeitosa á Coruña, sede do Gobernador e do Capitán Xeral.

  Para servir nestas torres de vixianza organizábanse quendas de vintecatro horas, concentrándose rápidamente en momentos de alarma. Naquela altura tamén se realizaba a vela, que era o servizo de vixianza nocturna que na época señorial prestaban algúns vasalos, de condición inferior, nos castelos, campamentos e mesnadas.

  Curiosamente, algúns dos ataques sufridos na nosa contorna aparecen conmemorados en varios exvotos, lenzos pintados en gratitude á axuda divina da Virxe de Pastoriza que aínda se poden ver no Santuario desta parroquia. Un destos exvotos (hoxe desaparecido) é o que mencionaba o ataque do corsario inglés Sir Francis Drake o 4 de maio de 1589, ataque do que se dera aviso dende a vixía de Cabo Prior, en Cobas.

   Case un século despois, en 1670, o peregrino borgoñés Domenico Laffi describía polo miúdo o facho de Fisterra no seu “Viaggio in Ponente a San Giacomo di Galitia e Finisterre”:

No Monte Facho de Fisterra hai unha torre e está feita para prender lume na súa parte alta. Está aquí porque, de todas as nacións que navegan polo Océano, todos pasan a coñecer este Cabo e moitas veces desembarcan na Vila provocando moitos danos. Co lume da devandita torre fánse sinais ás vilas veciñas, as cales se pasan sucesivamente dunhas a outras o aviso de perigo polo que nunha hora todo o Reino de Galicia está sobre aviso e acuden armados cara aquel cabo para defendelo”.

   Xa no ano 1726, o Goberno nomea a Ferrol capital dun dos tres Departamentos Marítimos nos que se dividira o litoral peninsular e anos máis tarde, a comezos do século XIX, segundo o comandante artilleiro José López Hermida, as vixías pasan a depender da Mariña, que destina pilotos a estas edificacións.

  A primeira vixía da que temos constancia no municipio de Arteixo é o punto de observación que había en Sorrizo e que menciona José Cornide en 1764 no capítulo Partido de La Coruña. Desde la ría de Sada hasta la de Corme. Sus Costas, Ríos, puertos y defensa, capítulo que forma parte da súa obra manuscrita Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato Reino de Portugal:

Los fachos o atalayas -no está la Atalaya de señales en la Torre de Hércules y si en una altura próxima junto a un almacén de pólvora- de este partido empiezan en la torre de Hércules de La Coruña que descubre desde el cabo de Prioiro, toda la costa del Ferrol y las rías que siguen y mucha mar. El segundo está en el monte de San Pedro distante de este tres cuartos de legua. El tercero se comunica con este y se llama Sorrizo. El cuarto es el de Cayón distante del antecedente más de media legua. El quinto está cinco cuartos de legua de este, y está situado en el puerto de Razo. El sexto está en el puerto de Malpica. El séptimo es el de Nariga. Estos fachos se comunican mútuamente sus ahumadas desde La Coruña al puerto de Corme. Cada uno tiene su hachero perpetuo, y para hacer la centinela contribuyen los lugares comarcanos con gente que turna. Las garitas de esta costa están en mediano estado. Las ahumadas las hacen con tojo que enciende, y este lo contribuyen los lugares inmediatos”.

   Non podemos afirmar con rotundidade cal era o lugar do litoral de Sorrizo no que se construíra a vixía que nomea Cornide na súa obra manuscrita, mais todo parece indicar que estaba situada nas proximidades da Enseada de Lourido xa que alí hai un par de topónimos que parecen confirmar as nosas sospeitas: o Monte da Torre e a Punta da Torre, lugares estratéxicos dende os que podemos contemplar a inmensidade oceánica do Golfo Ártabro.

 

Panorámica dende a Punta da Torre (Fran Naveira)

    Consultadas outras fontes escritas con datas de publicación posteriores á descripción de Cornide, non hai información algunha da vixía de Sorrizo. É probable que dentro dos diferentes postos de vixianza houbera varias categorías por importancia estratéxica ou que, incluso, o posto de vixianza de Sorrizo desaparecera por mor da súa situación xeográfica, aberta ao mar pero situada nunha zona que non lle permitía ter conexión visual coa vixía de Caión. Mais isto son simples conxecturas de quen escribe.

  O que si é certo é que no Estado general de la Armada do ano 1803, ano no que se crean as Comandancias de Marina da que pasan a depender estos postos de vixianza, no cadro de vixías existentes naqueles días na nosa bisbarra aparecen o Monte de San Pedro, Suevos, Caión, Razo e Monte de Beo, en Malpica, o que nos leva a pensar que a raíz da construción da vixía de Suevos, que estaba situada en Langosteira, a de Sorrizo puido ser abandonada.

  A partir de mediados do século XIX, os adiantos tecnolóxicos ían relevar este sistema de vixías establecidos séculos antes, abandonándose as estruturas arquitectónicas de épocas anteriores, uns edificios que en moitos casos acabaron desaparecendo. Da relación de fachos e vixías que publicara en 1764 o ilustrado coruñés José Cornide, que chegara a enumerar máis de 40 torres e garitas de vixilancia entre Ribadeo e A Guarda, na actualidade só hai catro perfectamente conservados e restaurados: a Garita do Monte do Facho, en Donón, Cangas; a Garita de Herbeira, en Cedeira; a Garita da Vela de Espasante; e a do Facho de Maeda, en Estaca de Bares.

  Polo que nos contou o comandante José López Hermida, co nacemento do telégrafo en 1855 íase revolucionar o concepto de observación e, a partir desa altura, moitas das torres vixías da costa galega desaparecerían paulatinamente, caso da de Suevos que, a dicir verdade, xa había certo tempo que non se utilizaba, como así o indicaba, varias décadas antes de que se inventara o telégrafo -o Internet da época victoriana-, Sebastián de Miñano y Bedolla no seu Diccionario geográfico estadístico de España y Portugal escrito entre 1826 e 1828:

En el punto denominado de la Insua, y en su altura a la orilla del mar, y a la parte del O., está situada la Vigia, aunque en la actualidad sin servicio; no tiene mas caminos que los del servicio de la parroquia. 

  Pascual Madoz cóntanos o mesmo no seu Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de ultramar, editado entre 1845 e 1850:

Suebos (San Martín de): felig. en la prov. y part. jud. de la Coruña (4 ¼ leg.), dióc. de Santiago (9) y ayunt. de arteijo ( 4 ½). SIT. sobre la costa del Océano, sobresaliendo al N. la punta en que se encuentra una vigía, aunque sin uso. 
Mapa de Domingo Fontán do ano 1845 no que aparece a vixía de Suevos

  Tres décadas máis tarde, o capitán de navío Pedro Riudavets y Tudury realiza a seguinte descrición sobre Suevos na súa obra Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña:

Todo su contorno es escarpado, y por su parte del O. tiene la playa de Langosteira. Otra pequeña playa llamada de Suevos, está por el lado del E. Sobre la parte más avanzada y alta del promontorio, existen las ruinas de la vigía de Suevos.

  Máis recentemente, na Descripción histórico-geográfica de sus feligresías realizada polo Arzobispado de Santiago, na referente á parroquia de Suevos, publicada en El Ideal Gallego en marzo de 1930, aparece o seguinte:

Al E. hállase la playa de Suevos y al O. la de Langosteira. Los restos de la casa del vigía están en la altura. El puertecito de Suevos tan solo sirve de refugio a embarcaciones menores y da nombre a la playa, al promontorio, a una restinga y a una punta.

   Por último, nunha reportaxe sobre o municipio de Arteixo da autoría de Heliodoro Gallego Armesto publicada o 31 de xaneiro de 1930 no número 438 da revista Vida Gallega, e que parece contradicir a información anterior, Gallego escribe:

(…) al NE. el macizo peñascoso del Monte Suevos, que avanza con una serie de cumbres, sobre la última de las cuales asienta un semáforo y la torre del vigía, para terminar en la Punta Langosteira, que se interna en el Océano Atlántico; y su cumbre más alta, Monticaños, alcanza 236 metros sobre el inmediato mar. 

  A misión dos semáforos eran, segundo nos contou o comandante López Hermida, o atalaiamento do mar e a costa; o servizo de comunicación entre buques e terra; o servizo metereolóxico; a cooperación no salvamento de náufragos; e a cooperación na represión do contrabando mediante os avisos oportunos, un tema do que prometo falar máis polo miúdo noutra ocasión.

 

FONTES:

 

CORNIDE SAAVEDRA, JOSÉ (1764): Descripción circunstanciada de la costa de Galicia, y raya por donde confina con el inmediato Reino de Portugal, edición i estudio por X. L. Axeitos; Edicións do Castro, Sada, A Coruña, 1991.

DE MIÑANO Y BEDOLLA, SEBASTIÁN (1826-1828): Diccionario geográfico estadístico de España y Portugal. Tomo VIII (páx. 356). Imprenta de Pierart Peralta, Madrid.

GALLEGO ARMESTO, HELIODORO (1930): Los Municipios de Galicia I. Arteijo. Revista Vida Gallega nº 438, 31 de xaneiro de 1930:

LAFFI BOLOGNESE, DOMENICO (1681): Viaggio in Ponente a San Giacomo di Galitia e Finisterre; pp.214-215

LÓPEZ HERMIDA, JOSÉ MANUEL (2017): Fachos, vigías, velas y atalayas desde el Cabo Ortegal a la Ría de Corme (revista Columba n.º 17, 2017)

LÓPEZ HERMIDA, JOSÉ MANUEL & YÁÑEZ RODRÍGUEZ, JOSÉ MANUEL (2019): Guía de baterías de costa. Provincia de A Coruña [Norte]. Deputación da Coruña

MADOZ, PASCUAL (1849): Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de ultramar. Tomo XIV (páx. 530-531), Madrid.

RIUDAVETS Y TUDURY (1867): Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña. Dirección de Hidrografía, Madrid. (páx. 588)