martes, 30 de agosto de 2016

O AEROPORTO DE ARTEIXO

   Ao igual que noutras cidades europeas, o interés pola aviación na Coruña nacía nas primeiras décadas do pasado século XX grazas a un grupo de amigos, dedicados a distintas profesións, que principiaran a interesarse polas novas que chegaban desde Estados Unidos, Inglaterra ou Francia, nazóns onde varios aficionados levaban xa certo tempo realizando arriscadas experiencias para facer realidade unha das máximas aspiracións do ser humano: poder voar, aspiración na que os irmáns Wright puxeran a primeira pedra no ano 1903 en Carolina do Norte (EE.UU.) ao lograr que aparatos máis pesados que o aire foran quen de elevarse da terra. Así pois, na Coruña podemos considerar pioneiros da aviación a ese grupo de amigos, que fundarían sociedades en torno aos voos sen motor e tamén, polo que nos conta Angel Padín Panizo, a crear publicacións nas que se recollían todo tipo de informacións sobre estas aspiracións.

     Foi así como xurdiría o chamado Aero Popular Coruña (APC) constituído como entidade de carácter deportivo e social e domiciliado en Riazor "frente a las instalaciones del Deportivo", segúns anunciaban os seus directivos nos xornais locais a finais da década dos vinte. Mais uns anos antes, en 1911, a cidade xa vivira a súa primeira experiencia aeronáutica cando a "Liga de Amigos" ofrecera un festival de aviación como número extraordinario das festas de agosto de María Pita. Os aviadores franceses Laforestier e Mauvais serían os encargados de ofrecer ao público un espectáculo aeronáutico que se celebraría no improvisado aeródromo ubicado no Campo da Estrada, espectáculo que se repetiría nos anos 1912 e 1913, tamén con aviadores franceses. En 1914, sería o piloto galego Pepe Piñeiro "O Rei dos aires" o encargado de amenizar cos seus voos as festas da cidade, realizando piruetas a 650 metros de altura.

     Á marxe dos espectáculos festivos de aviación, os primeiros aterraxes efectuados por avións na nosa área terían lugar no concello de Oleiros en xullo de 1926 cando nove avións militares, un deles pilotado polo coruñés Félix Bermúdez de Castro, aterraran na praia de Santa Cristina. Catro anos máis tarde, o 23 de novembro de 1930, un enorme hidroavión alemán "DC-X", construído pola casa Dornier, amaraba na baía coruñesa, con quince tripulantes e sete pasaxeiros a bordo como escala do seu primeiro viaxe a América, acontecemento que despertara gran curiosidade e que movilizaría a multitude de coruñeses e coruñesas.

     A necesidade dun aeroporto empezaba a ser unha evidencia e, por tal motivo, poucos días despois de aterrar na cidade o "DC-X" alemán, o departamento de arquitectura do concello herculino, a cargo do arquitecto Pedro Mariño, daba a súa aprobación a un plano elaborado por especialistas do "Cuerpo de Estado Mayor del Ejército"  (E.M.), firmado polo "Teniente Coronel Jefe de la Comisión Geográfica de Galicia" e no que se realizaba un estudio das inmediacións de Arteixo para un campo de aviación. Si, si, ledes ben...un aeroporto en Arteixo!

Plano do proxecto para construir un campo de aviación en Arteixo




     A ubicación escollida era o que comprendía os lugares de Chan de Agra, Agra de Arteixo, Fornos, Brozo, Rañal de Arriba, Foxo dos Lobos, A Pedreira, Terras do Campo, Cavernas, Abelendos, Oseiro...é dicir, o mesmo espazo donde tres décadas máis tarde se levantaría o Polígono Industrial de Sabón.

     Todo quedaría nun simple intento, se cadra pola morte de Pedro Mariño que falecería en 1931, e o proxecto non sería desenvolvido.

     A Coruña seguiría coas súas aspiracións ante un fenómeno que naquela hora xa estaba nunha fase ben avanzada como era o da aviación e, despois do estudo doutros emprazamentos (Ría do Burgo, Betanzos, A Laracha, Carballo...) e das presións exercidas por un grupo de cidadáns, capitaneados por Pedro Barrié de la Maza, A Coruña conseguiría dispor, ao fin, dun aeroporto. A decisión final do seu emprazamento fora  nun alto do lugar de Alvedro (Culleredo), donde en xullo de 1954 entrarían as primeiras máquinas e que botarían case nove anos traballando na súa construcción. Unha vez rematadas as obras, o aeroporto abriríase ao tráfico aéreo civil estatal o 25 de maio de 1963, día da súa inauguración oficial e no que chegaba o primeiro avión comercial desde Madrid, voo que operara a compañía Aviaco.

FONTES:
-"Hace setenta y cinco años A Coruña presentó su primer proyecto para construír un aeropuerto en Arteixo". Angel Padín Panizo. Revista "La Coruña, historia y turismo". 2006
-"El aeropuerto de Alvedro: Crónica de una aspiración coruñesa". Manuel Fiaño Sánchez. Anuario Brigantino 2012, nº 35.

sábado, 27 de agosto de 2016

AS FESTAS DO BALNEARIO: DOS ORGANILLOS ÁS ORQUESTAS

     Alá polos derradeiros anos da década dos anos dez e primeiros vinte do século pasado, nos tempos nos que o burro dun tal Honorio tiña sona na Coruña pola súa afición de comer papeis, ata o punto de que unha vez, no escenario do Rosalía de Castro, tragou unha decoración do teatro, un organilleiro herculino, Manuel Iglesias Suárez, creaba unha especie de dinastía dedicada a amenizar con música a vida da cidade coruñesa que por veces, semellaba o Madrid castizo dos mozos con viseira a cadros, pano de seda ao pescozo e caneos enxalzando a beleza ou o garbo das chulapas. Seguindo o compás do seu organillo, os obreiros e modistas da Coruña bailaban chotis e pasodobres, danzaban ao son da mazurca, o baile orixinario de Polonia, facíanse promesas de amor e tomaban o chocolate con churros.
Imaxe antiga dun organillo

      Segundo unha información publicada en La Hoja del Lunes en setembro de 1953, a Manuel, ao que alcumaban "O vello dos sete remendos", seguiríanlle no oficio Cayetano "Chimbela", "O do cóbado na manivela", Manolo o da Atocha, O cego Naya, "O manco" e algúns outros organilleiros que tamén se desprazaban ás verbenas dos concellos da contorna cando a ocasión o requería.

     Grazas á numerosa afluencia que había nos meses de verán no Balneario, con hóspedes que pasaban no recinto termal dous ou máis meses, Arteixo era para os organilleiros herculinos unha cita obrigada, un lugar ao que acudían frecuentemente para facer uns pesiños nas festas que naquel intre se facían no noso concello. O desaparecido xornal El Orzán, na súa edición do 15 de agosto de 1923, descríbenos unha daquelas festas do seguinte xeito:

   "El pasado domingo se celebró en la alameda del balneario de Arteijo una verbena que dió ocasión al elemento joven para dedicarse al baile, durante las primeras horas de la noche. 

     El espacioso parque estaba artísticamente iluminado a la veneciana y hubo gran animación no faltando organillos, acordeones y hasta un improvisado jazz-band, que unidos a los puestos de churros, caramelos, dulces y refrescos, daban una impresión muy agradable. 
     Llamó la atención una churrería, perfectamente instalada y servida por una pareja saladísima de churreros, donde los señores de Cossío obsequiaron a todos los veraneantes.
      Se hizo verdadero derroche de globos y fuegos artificiales y lucieron soberbios mantones de Manila las hermosas señoritas de Español, Cossío, Laguarda, Mauriz, Bermúdez de Castro, Ramirez, Saavedra, Galán y Montalvo. 
     Ya avanzada la noche se dió fin a tan agradable fiesta, a la que concurrieron muchas familias conocidas de la Coruña." 
Imaxe dos anos 20. Hóspedes do Balneario paseando por Arteixo


     Un ano despois, o 23 de xullo de 1924,  La Voz de Galicia publicaba o seguinte artigo sobre as festas de Arteixo, artigo que é un verdadeiro tesouriño etnográfico:




    "Es grande la animación que existe este año para celebrar con toda esplendidez las fiestas del Apóstol Santiago, Patrón de esta pintoresca villa, cuyas fiestas se celebran los días 25, 26 y 27.

     La Comisión encargada de los festejos tiene verdadero empeño en que resulten más espléndidos que nunca y para amenizarlos tiene contratadas dos bandas de música de La Coruña y Lugo aparte de la típica gaita del país y varios organillos.
     Entre otros números de importancia se celebrarán dos becerradas con ganado de los montes de Santa Leocadia, conocidos en toda Galicia por su bravura. Serán lidiados los bichos por algunos aficionados que están pasando la temporada veraniega en aquel Balneario, para lo cual se ha improvisado una bonita plaza.
     Por las noches lucirá una hermosa iluminación eléctrica con farolillos y bombillas de colores y focos de arco voltaico, banderolas, etc.
     El día 27 se celebrarán las típicas merendiñas en los sotos de Caldas y una hermosa jira marítima al Rañal, para cuyo efecto se están adornando muchas barcas con flores y farolillos de colores que resultará espléndida como de costumbre.
     Son muchas las personas que irán esos días a pasar un buen rato de alegría a Arteijo, para cuyas fechas habrá automóviles que harán viajes extraordinarios a precios reducidos, con objeto de que todos los que lo deseen puedan disfrutar de los encantos de aquellos hermosos parajes". 

La Voz de Galicia, 23.7.1924
      Aquelas verbenas dos anos dez e vinte nas que, en moitas delas, os organillos eran xunto aos gaiteiros, que nunca faltaban, o único elemento musical, daríanlle paso ás festas  das orquestas populares, que se convertirían no mellor dos conservatorios para os máis humildes. Unha das primeiras en actuar no Balneario foi a Orquesta X, a máis antiga da Coruña, creada antes da Guerra Civil, que lle pasaría o testigo a outras coma a Orquesta Mallo, fundada por tres irmáns de Feáns virtuosos do acordeón, ou Os Satelites, creada en 1938 e que a partir dunha viaxe a Venezuela en 1955, nun tempo no que aínda se podía ver algún organillo polas rúas herculinas, empezarían a subir ao olimpo das lendas coa voz do grande Pucho Boedo.

     "Por orden de la autoridad competente, la fiesta se ha acabado y el que no haya metido bastante mano, que venga mañana más temprano". Isto escoitouse nun campo da festa da contorna cando a parella da Garda Civil que vixiaba a verbena diu o toque de queda e a xente resistíase a abandonar a troula, unha xente que se entregaba e síguese entregando ás orquestas...mais un momentiño, como ben di o grande Sito Sedes, voz dos Satélites entre 1969 e 1982, "o espectáculo de agora é para os ollos e o de antes era para os oídos".


domingo, 21 de agosto de 2016

MANUEL SOUTO "LITO", O GAITEIRO DO RAÑAL

Lito no casamento do seu sobriño Luís
     Unha das fotografías que máis me gustan do meu álbum familiar é esta da esquerda. Aí me tedes, cos meus 5-6 anos, todo fachendoso na boda dos meus veciños Luís e Oliva, a piques de cruzar a barreira do son do tamboril e da gaita de Manuel Souto Souto, que é de quen vos vou a falar a continuación.

    Manuel, ao que todo o mundo coñecía polo apelativo de Lito, nacera no Rañal nos primeiros anos 10 do século pasado e era fillo de Fernando e de María, pais de seis cativos máis: Mercedes, José, Indalecio, que co tempo emigraría a Sudamérica, Xaquín, Jesús, que xunto a súa muller Amelia rexentaría durante catro décadas o Bar Chucho do Rañal, e Antonio, que acabaría sendo sogro do seu irmán Jesús (casara coa nai -estaba viúva- de súa cuñada Amelia), unha historia que daría para un culebrón venezolano da que xa vos falarei noutra ocasión.

     Lito abandonaría o seu Rañal natal ao casar en Arteixo con Marina, que era irmán de Concepción, a muller do carteiro Enrique "Perucos" e, polo que nos conta Julio Mancebo no seu blogue "A miña Baiuca", gañaríase o pan como zoqueiro: "Lito era un home pintoresco. O seu oficio era zoqueiro. Lembro que mercaba un abeneiro ao pé do río, serrábao, facía turoletes e levábao para diante da porta. De cada turolete saían dúas plantillas para un par de zocos. Vinlle facer tantos que xa case sabía o oficio. Encantábame verlle traballar a madeira con tanto tino que me parecía sinxelo e máxico ver nacer, paso a paso, un par de zocos. A min Lito parecíame un artista. Mentres traballaba contábanos historias de mozas e dicíanos que tiña apuntados nunha libreta os nomes de todas as rapazas que pasara pola pedra".

     Na miña casa moito se ten falado del. Miña avoa Carme alcumábao "O Cazolo". O porqué deste nome nunca nolo dixo. Só nos contaba que cando estaba solteira, Lito pretendera conquistala, mais iso si, nunca chegaran a nada xa que ela estaba toliña polo avó Milio, con quen casaría en 1935.

Lito coa súa gaita
   Na mecánica de toda festa está sempre a nota anecdótica e, como é lóxico, en Arteixo non podía faltar: nada menos que case trinta anos botaría o noso protagonista tocando a alborada polas rúas da vila nos días de festa. De pernas tortas, pequeno de estatura mais de grande corazón, moi mañoso e boa persoa, todo o mundo lle tiña moita estima pola alegría que lle daba á vila co son da súa gaita, que aprendera a tocar de oído. Dáballe o mesmo tocar nas festas de Arteixo, que nas de Lañas, Loureda ou calquera outro punto do concello. Dicía que... "nunca cobrei un peso. Toco desinteresadamente polo cariño a Arteixo, por que son de aquí e por que me gusta: sarna con gusto non pica, aínda que iso sí, en ocasións mortifica". A súa presencia era popular e familiar para propios e extraños. Sombreiro en ristre e coa súa gaita (tamén tiña un acordeón co que ía polos bares da vila preguntando se querían que tocase unha peza), Lito acompañou durante media vida á banda de música de turno ata finais dos anos 70, nos que xa só se limitaba a tirar os foguetes. 

     O gaiteiro do Rañal, que acabaría traballando coma xardineiro municipal, posto no que crearía o xardín que hai na parte traseira da Casa do Concello, falecería en 1990 aos 79 anos, mais o seu espíritu segue estando moi vivo en Arteixo grazas a gaita coa que acompañara a alborada durante tres décadas, unha gaita que ten detrás unha historia rocambolesca. 
   
A gaita de Lito
    Segundo nos contou Manolo, o que tiña o Bodegón Núñez, trala morte do gaiteiro o seu instrumento musical, que debería ser "a herdanza" do seu sobriño Luís Souto, chegaría misteriosamente ás mans do propietario do bar O Relojero de Chamín, un home que lle acabaría levando a restaurar a devandita gaita a Jesús Miranda, que leva máis de vinte e cinco anos fabricando e restaurando instrumentos. Mais cando Miranda lle pasou a factura do traballo de restauración ao Relojero, este seica lle dixera que non a quería e que podía quedar con ela. E alí, no taller do fabricante, a gaita permanecería durante un tempo ata que, pasados uns anos, Manolo o do Bodegón Núñez  enterouse da historia e mercoulla a Miranda, un Manolo que na actualidade segue conservando o instrumento musical ao mesmo tempo que axuda, cos seus contos do Arteixo de antano, a manter vivo o espíritu de Lito, o gaiteiro do Rañal.

domingo, 14 de agosto de 2016

O PARVULARIO DE PAULINA "A CHILENA" E O QUÍMICO DA SCHWEPPES


      Como ben sabedes, hai uns días que empezaron a derrubar as instalacións da Schweppes, unha das primeiras fábricas que se instalaron en Sabón e que se construiu no que era, antes das expropiacións para o polígono, a aldea da Pedreira. Cando paso por alí, non hai día no que non me veña á mente os meus primeiros días no parvulario de Paulina "a chilena", ao que empezara a ir aos 5 anos.
A Schweppes a mediados dos anos 70

     Estouvos a falar do ano 1975. Paulina estaba casada con Carlos, que traballaba coma químico da Schweppes e tiñan un cativo da mesma idade que min, ou se cadra un ano menos, que se chamaba Mauricio. Chegaran a Galiza acompañados de Laura, a irmán dela, e do marido desta, do cal xa non lembro o seu nome. Os dous matrimonios fuxiran de Chile nos días posteriores ao 11 de setembro de 1973, o día no que o Palacio da Moeda, a sede do goberno chileno, fora bombardeado por tanques e avións das Forzas Armadas baixo as ordes do xeneral Augusto Pinochet. Ese mesmo día Salvador Allende, o presidente do país, que fora elexido libre e democraticamente pola maioría do pobo chileno, aparecía morto no seu despacho. As primeiras versións falaban de suicidio, mais co paso do tempo, descubriríase que Allende fora asasinado fría e premiditadamente por ordes do propio Pinochet e, ao parecer, coa compricidade da C.I.A.

     Os días inmediatos ao golpe de estado foran de verdadeiro pánico para políticos e simpatizantes da esquerda chilena, moitos deles asasinados do mesmo xeito que acontecera aquí en xullo de 1936. Ao mesmo tempo que a loucura e o terror se ían apoderando do país, moitos dos seus cidadáns trataban de fuxir por terra, mar e aire das garras do fascismo de Pinochet, como fora o caso destas dúas irmáns, Paulina e Laura, e das sús respectivas familias, que respiraron tranquilas cando o seu avión despegou do aeroporto de Santiago de Chile rumbo a Barajas.

     Aos poucos días de chegar a Madrid, Carlos atopa traballo nunha prestixiosa multinacional de bebidas refrescantes, a Schweppes. Mais o traballo non era na delegación de Madrid. Era na da Coruña, na pranta que a empresa acababa de inaugurar no Polígono Industrial de Sabón, onde tamén traballaría seu cuñado. E aí chegan os dous matrimonios a Arteixo. Carlos e Paulina alugan un piso na Groufa, no edificio de cinco prantas que hai a carón de Rozas e, nun dos cuartos da vivenda, Paulina monta un parvulario no que o que escribe aprendería as primeiras letras, parvulario que en Arteixo era coñecido como "o da chilena". O seu marido Carlos empezaría a traballar de contado como químico do laboratorio da fábrica das tónicas, que tiña un nome imposible de ler mais que todo o mundo pronunciaba Sueps.

O parvulario de Paulina estaba no edificio da dereita
     Laura e o seu marido tamén alugan un piso na Groufa, enriba da Parrillada Paraíso, moi preto do outro matrimonio. Ela faríase vendedora da Stanhome, unha empresa mundial de venta directa de productos de todo o tipo, na que tanto vendía cremas anti-arrugas ou depilatorias como calquera artigo de limpeza de cociña ou baño, productos que vendía nas tendas, ferreterías e nos salóns de beleza da contorna e tamén nas xuntanzas que organizaba nos domicilios de algunhas amigas. Miña nai, Melucha, botáralle unha man en máis dunha ocasión organizando, na nosa casa, reunións ás que acudían amigas, veciñas, traballadoras da conserveira A.&J.Salgueiro e súas cuñadas para mercar algúns dos artigos que vendía Laura. Cos de limpeza aínda ía caendo algo, máis cos cosméticos non o tiña doado: Avón levaba moitos anos chamando a porta das mulleres galegas!...mais aínda así, coas comisións das vendas, xunto co soldo do seu marido na Schweppes, onde traballaba como xefe de producción, vivirían dignamente durante os tres ou catro anos que residiron en Arteixo.

     Aqueles eran tamén tempos nos que o camión de Adegas Moreta Rodriguez, que tiña os seus almacéns na rúa herculina de Castiñeiras de Abaixo, deixaba unha vez ao mes un bocoi de viño tinto de 50 litros do que daban boa conta os avós Milio e Carme, mamá, a quen lle gustaba botarlle un chisco de gaseosa, meus tíos, e por suposto as visitas das fins de semanas, nas que a dos chilenos principiaran a ser frecuentes. 

     Os días que viñan xantar, mentres que Paulina axudaba a miña nai e a avoa a preparar a comida, o avó Milio e Carlos baixaban ata o Bar Chucho, a taberna do Rañal que rexentaron durante catro décadas Jesús Souto e a súa muller Amelia. Mauricio e máis eu tamén íamos e alí, mentres que eles tomaban uns "tóspiros" e falaban cos homes da aldea, nós escoitábamos as súas conversas bebendo unhas Mirindas de laranxa que no meu caso pedía, non polo que me gustaban, senón polos debuxos de Hanna Barbera que viñan nas chapas. Carlos encontrábase alí, no Bar Chucho, con moitos compañeiros de traballo: Juan do Castellano, Pepe de Xaquín, Chucho do Xastre...todos albaneis e veciños da aldea que construíran a fábrica da Schweepps e que, unha vez rematada a obra, pasaran a formar parte da plantilla da empresa. Naquela hora, a maioría dos homes do Rañal traballaban alí, na Sueps, e a maioría das mulleres facíano na Salgueiro S.L., a fábrica de conservas que estaba no lugar que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba.
Imaxe recente da parcela da Schweppes 
  Os dous matrimonios chilenos non tardarían en abandonar Arteixo. Non lembro se a Carlos e a seu cuñado os despediran ou se lles rematara o contrato na fábrica mais un día, nun daqueles xantares, Paulina e o seu home dannos a triste nova de que tiñan que iniciar unha nova etapa nas súas vidas e que marchaban para Madrid. Para nós xa eran da familia e por iso, naquel intre, coido que ata o homiño da foto do almanaque de Adegas Rodriguez Moreta, que ano tras ano miraba para nós dende a porta da cociña, caeulle algunha bágoa. Carlos marchou de Arteixo sen entender a retranca de meu avó Milio, Paulina coas receitas dos guisos da avoa Carme e Mauricio cunha bolsa de monecos de indios e vaqueiros que eu lle agasallara. Nunca máis soubemos deles...se cadra porqué en vez de coller rumbo cara a Madrid collérono cara Chile...eu o que sei é que cada vez que paso pola Groufa ou por diante da parcela da "Sueps", que estos días anda cos "dimes e diretes" por saber o que alí se vai construir, sempre me lembro deles.





mércores, 10 de agosto de 2016

A MALLA

     Na actualidade, agosto é un dos meses do ano no que, moit@s dos que estades lendo esta crónica, colledes vacacións para a tan necesaria recarga das pilas, mais antano, nos tempos nos que os nosos pais e avós eran mozos, abofé que o conto érache ben distinto xa que era un mes no que había que traballar de sol a sol, como nos lembra o refrán: “O agosto fártanos e o agosto mátanos”. Tamén era, e aínda segue sendo, mes de vixiar as viñas: “ Agosto madura e setembro  vendima as uvas”, “Por Santa Mariña (14 de agosto) vai ver a túa viña, e se mal a atopas, mal a vendimarás”; mes de traballo na horta: no minguante de agosto arráncanse  as cebolas, mesma lúa na que se sementa as escarolas e, en torno ao 15, os nabos...o refraneiro lembra  que “Por San Bartolo (24 de agosto) planta o repolo”; e mes da malla, un dos labores do conxunto de traballos que conforma a seitura ou colleita dos cereais, xunto coa sega da planta e o limpado dos grans...“Agosto pasou, quen mallou, mallou”.   
Limpando a eira dunha casa de Figueiroa para a malla
      
     A malla era a operación de bater os cerais, principalmente centeo e trigo, coa finalidade de separar da palla o gran, unha tarefa que durante séculos fíxose manualmente nas eiras cos  "manlles" ou "manles", que eran dous paus de madeira unidos cunha tira de coiro. Para facer a malla, primeiro limpábase ben a eira con vasoiras de xesta, xibardas ou de codeso, eliminando todas as pedras e terra solta que puidese ter, unhas eiras que se presentaban furados enchíanse cunha pasta feita con bosta de vaca e auga que se estendía cos varredoiros para alisar o chan.
      
     Unha vez preparado o terreo, facíanse as rogas á veciñanza que se podía emprestar á axuda da malla. Os malladores empezaban a malla moi cedo formando dúas filas enfrontadas, cada unha delas de cinco ou seis homes armados do seu manlle. Cada fila mallaba alternativamente sobre o cereal a un tempo, acompasadamente e de xeito rítmico, desprazándose lateralmente para percorrer todo o eirado. Ao tempo, as mulleres colocaban lenzos para impedir que por efecto dos golpes o gran saltase fóra da eira. De cando en vez, os malladores paraban o mallado para que as mulleres ou nenos sacudiran a palla, para que acabase de separarse o gran, varrendo a eira e afastandoo da palla.
Mallando cos manlles
      
    Posteriormente, cando empezaron a vir as máquinas malladoras, os veciños xuntábanse e alugaban unha repartíndose o traballo: os máis novos situábanse na meda tirando os monllos á máquina, donde tres ou catro persoas desatábanos e poñíanos no taboleiro. Outras dúas, a relevos, espelíanos para poder meter o cereal na máquina malladora. Polo lado que saía a palla, recollíana as espalladoras coidando de que non levase gran. Neste punto esperaban os carretadores, normalmente os máis novos, para que lles enchesen as cordas co brazado, que levaban ao lugar onde dúas persoas, normalmente as máis veteranas e curiosas, a colocaban e facían o palleiro. Outros arrastraban o gran cun rodo para unha pila. Este limpábase cunha máquina limpadora e a continuación era medido co ferrado. Logo había que despoxar as derradeiras rabeiras que levase...po, restos de palla, areas, etc, tarefa que se realizaba en lugares aireados coas peneiras, cribas, pandeiros ou zarandos.
Malla nos anos 60
   O cereal pasaba logo a ser gardado en arcas, huchas ou tullas, desde as que se ían retirando durante todo o ano en sacos para o muíño, onde o gran era moído para facer pan. 
    
    Ao rematar a malla, tralos oportunos tóspiros de augardente e outros licores para limpar a gorxa do po, comíase na casa que tocara facer o traballo, onde cantaban e bailaban ata cansar.  






sábado, 6 de agosto de 2016

FINA LÓPEZ, "A LOURA DE VILARRODÍS"

  "...Onde van os nenos do Castro? Levounos o vento! Aquela curva era o mellor miradoiro para o camiño fondo da Cavaxe. E algo de vento ía, porque abaneaba a maleza cando se abriu pra o Inesquecíbel. Do túnel vexetal saía a Loura de Vilarrodís, co seu uniforme de capitá.
     Viramos xa algún dos partidos dos martes de Entroido, entre solteiras e casadas, mais todas do lugar. Xogábanse nun campo a carón da Avenida, o do bar Parada, que era onde facía o alto a "Cucaracha" e outros coches de liña. Era un campo tan modesto, tan pedregoso, que todos os equipos xogaban a gañar. O club Relámpago decidiu facer un novo campo, con vestiarios e todo, e cando chegou o Entroido celebrouse cun encontro "internacional". E aí vén a Loura co seu equipo da outra bisbarra, de Arteixo.
     A valmontes, quilómetros correndo, con camiseta e pantalón curto. Todo isto, como dicía o poeta Manuel María, naqueles "tempos incestuosos". E á fronte, como unha modelo do calendario Pirelli, como unha revolución óptica naquela época de loito téxtil, alí estaba a Loura de Vilarrodís. Estivera na emigración e, de volta, abriu un bar chamado Odette. Levaba o pelo ao estilo "garçonne", e no ar lembraba á actriz Brigitte Bardot. Mais non era unha cuestión de comparar. A Loura de Vilarrodís estaba alí. Era verosímil. Tanto que viñera brincando entre os fentos, para pasar do invisíbel ao visíbel no camiño da Cavaxe. Agora, no campo de xogo, sabía darlle ao balón con lume de biqueira. E o que era aínda máis difícil, facerlle fronte con garbo a aquela multitude afervoada, chegada de toda a comarca, e que emitía arias "di bravura" cada vez que as mozas de Elviña, Castro e Vilarrodís tocaban a esfera do mundo".

Fina López, nos anos 60
     Así nos describe o escritor Manuel Rivas, daquela un rapaciño de doce anos, no capítulo XI titulado "O peso do mundo na cabeza" do seu exitoso libro autobiográfico "As voces baixas", aquel episodio da súa infancia no que quedara prendido da beleza de Otilia Josefina López Naya, máis coñecida por "Finita, a rubia de Vilarrodís", unha Finita que naquel partido xogado en Elviña, co que se pretendía reivindicar o Martes de Antroido como día festivo (entón non o era), erguería paixóns polo campo adiante coas súas guedellas loiras ao vento.

     Sen pretendelo, Finita converteuse nun icono feminino dos anos sesenta. Foi a Sofía Loren de Arteixo ou como ben di Rivas na súa novela, a Brigitte Bardot da comarca, toda unha modelo do calendario Pirelli que, non hai moito, bromeaba co seu fillo Alex, co que tiven a sorte de xogar ao fútbol, e comigo mentres tomábamos un café decíndonos que..."caín en graza no país dos cegos, o torto é o rei".

     Criárase na Coruña, na rúa Federico Tapia, e con 21 anos chega a Vilarrodís, lugar no que abre un local ao que chama Café Bar Odet, mais ninguén o coñecía polo seu nome...para todo o mundo era o bar da rubia..."antes montabas un bar e chamábante de todo menos bonita".
Caixa de mistos do Café Bar Odet
O Vilarrodís feminino
     Finita, que decidira xogar ao fútbol para dar a coñecer o seu establecemento, obxectivo que abofé  conseguiría, segue lembrando hoxe, con máis de setenta primaveras, aquelas aventuras futboleiras e ao mesmo tempo reivindica que "Lola Flores e as súas compañeiras imitáronnos despois en Madrid. Ata gravaron unha película, Las Ibéricas. Pero as pioneiras do fútbol feminino foron as de Elviña, e o primeiro gran campionato disputárono contra nós, as rapazas de Vilarrodís".

     Cuarenta e cinco anos despois daquel partido xogado en Elviña que conmocionara á Coruña toda (recadáranse 41.000 pesetas das da época), aquel cativo de doce anos que quedara prendido da beleza de Finita, entraba na libraría de Arteixo "A lus do candil" para presentar o seu libro "As voces baixas". Si, falamos de Manolo Rivas que, ao fin, coñecía persoalmente á Loura de Vilarrodís, reencontro emotivo e espectacular argallado por libreiros, fillos de Finita e o que escribe.
Na libraría "A lus do candil", en decembro de 2013, na  presentación da novela de Manolo Rivas "As voces baixas". No centro da imaxe, Fina López acompañada dos seus fillos. 





mércores, 3 de agosto de 2016

O BAR "INSUA"


     Cada vez que entro no Bar Insua, coñecido popularmente como "O Muiñeiro", a tomar un café ou a selar unha Primitiva dame a impresión que fago unha viaxe no tempo semellante á que fixera Marty McFly (Michael J. Fox) en "Regreso al futuro", película na que o protagonista chega ao ano 1955 nunha máquina creada polo seu amigo Doc, o científico ao que todos tomaban por tolo...lembrades?

     No Bar Insua, a persoa que nos fai viaxar ao pasado é Pepe, Pepe do Muiñeiro, que leva máis de catro décadas ao frente do negocio. Se nunca entraches no bar advírtoche que non podes ir con presa. Pepe ten o seu ritmo e non é de cortar a conversa coa clientela (a maioría dela xubilada) cando lle piden unha consumición. Conta con paixón as súas lembranzas, e abofé que sabe transportarte (se cadra os seus tempos de taxista teñen algo que ver) ao Arteixo do pasado describindo con todo tipo de detalles como era a vila e as súas xentes nos anos cincuenta e sesenta. Nese viaxe no tempo, do que aínda quedan no bar algúns vestixios dos seus primeiros tempos como a televisión (unha das primeiras que houbo no concello), o aparato de radio ou algunhas botellas de coñac, negras polos fumes das farias de anos de reñidas partidas de tute e dominó, Pepe tamén te conduce aos tempos no que o fútbol era un deporte e non un negocio falando dos Mundiais, do noso Deportiviño, de Arsenio Iglesias ou dos derbis de antano entre o Penouqueira e o Atlético Arteixo, do que él fora xogador e o seu irmán Fernando fundador.
Pepe facendo un café e, no centro da imaxe, o antigo televisor do Bar Insua
                    
     O edificio donde está o Bar Insua, no cruce da Avenida de Fisterra coa Avenida de Caión, é unha casa única, distinta a todas e cun deseño pouco común que a min sempre me gustou pola gran cantidade de ventás que ten.

     Esta casa construírona os pais de Pepe, Manolo "o Muiñeiro" e  Mari
Pepa, matrimonio que tiña catro fillos (Carmen, Fernando, Manolo e Pepe) e residencia en Candame, lugar donde tiñan muíño, de aí o alcume do bar. 

     Unha vez rematada a obra, da que Manolo encargaríase de facer a carpintería, a principios dos anos cincuenta a familia trasladaríase definitivamente de Candame ao seu novo domicilio, naquela hora coñecido como o lugar de O Cruce, deixando a pranta alta da casa para vivenda e o baixo para negocio.

     O local, que empezaría a funcionar como ultramarinos e taberna, non tardaría en se converter nun dos principais referentes futboleiros da zona, iso si, sempre identificado coas cores do Atlético Arteixo xa que Fernando, un dos fillos de Manolo e Mari Pepa, fora xunto a Eduardo de Martís o fundador do equipo branco e vermello.
O Bar Insua nos anos 60
      Nos primeiros anos Fernando era o que estaba detrás da barra da taberna, un Fernando que tamén sería o gran impulsor do fútbol federado de Arteixo, primeiro ideando o Torneo de Preparación, que fora unha especie de liga de peñas disputada en 1961, e no ano seguinte a chamada Liga de Arteixo, na que participarían só catro equipos, o Paiosaco, o Campanal, o Sporting Uxes e o Atlético Arteixo, e que sería a primeira competición oficial que, por certo, gañarían os da feira.

     Ao crearse a Liga de Arteixo, é doado imaxinar como eran os luns daqueles primeiros anos sesenta no bar Insua: fútbol, fútbol e máis fútbol e, de seguro, que co semanario deportivo Riazor enriba da barra, semanario do que daba boa conta a clientela lendo as crónicas que enviaba Fernando baixo o seudónimo de FINGA (Fernando INsua GArcía)...mais Fernando, coma tantos miles de galegos, faría a maleta e emigraría a Inglaterra, donde estaría 17 anos sen voltar a Arteixo. Ao vir das illas británicas abriría unha tenda de deportes, Deportes Gido, na que cada vez que lle ías comprar algo sempre che amosaba as súas famosas libretas donde tiña anotados todos os resultados históricos de infantís, xuvenís e aficionados dos equipos da zona.

     Ao emigrar FINGA, seu irmán Pepe, que daquela traballaba na Seat e tamén botaba unha man no bar os fins de semana, quedaría ao frente do Insua e a día de hoxe, case medio século despois, segue facendo cafés, selando quinielas e transportándonos no tempo coas súas conversas dos tempos de antano.