A INSCRICIÓN MEDIEVAL DA IGREXA DE ARMENTÓN

  Na parte exterior do muro absidal da igrexa parroquial de San Pedro de Armentón hai unha pedra que chama poderosamente a atención e que non pasa desapercibida para ninguén que visite o templo. 

  Imaxinanos que este pequeno tesouriño foi, con certeza, motivo de debate nos xantares e nos faladoiros que organizaba Manuel Mª Puga Parga, 'Picadillo' (1874-1918) no seu pazo de Anzobre, un dos centros neurálxicos da cultura galega da época.

   A pedra en cuestión ten unha inscrición, que aparece así:

 

  Non é difícil percibir que a pedra está invertida e que a posición correcta é esta:

 

   O prezado e admirado Francisco Antonio Vidal, o escritor que lle da nome á biblioteca de Froxel, xa ten falado nalgunha ocasión sobre a devandita inscrición no seu magnífico blogue “Os chanzos: viaxe dos fastos ós festexos” (https://oschanzos.blogspot.com/), un espazo rico e ameno de achegas de temática cultural galega que vos recomendamos visitar.

   Outra das persoas que estudou o gravado foi o profesor Montero Santalha, quen, no número XX da revista Nalgures, apunta que todo parece indicar que o que podemos ler na pedra é un fragmento dunha inscrición máis longa. Tamén comenta que é moi posible que o resto da inscrición se encontre en algunha outra pedra, aproveitada en calquera outro punto da igrexa e que probablemente inclúe a parte final dunha datación e o nome dun presbítero.

  Na inscrición que está a vista na fachada posterior da igrexa de Armentón lemos:

xuiª. E9.P.tR

   Supoñendo que se trata dun pequeno fragmento dunha inscrición máis longa, non é absolutamente segura a súa interpretación en todo o seu alcance, mais segundo Montero Santalla podemos interpretala así:

[Era ...] XVIª. E[r]us presbyter

  Probablemente a inscrición facía referencia a construción da igrexa de Armentón, na época medieval. Nas nosas igrexas son abundantes as inscricións deste xénero referentes á fundación, construción ou reconstrución de edificios relixiosos. Normalmente indican a data e con frecuencia tamén o responsable ou promotor da obra.

  Polo feito de estar en latín, debemos supoñer que o gravado procede dos séculos X-XIII, cando aínda o latín era o idioma habitual da escrita (a pesar de non ser a lingua falada pola xente).

   É obvio que a pedra coa inscrición está recolocada fora do seu lugar orixinario e sería aproveitada dunha localización anterior na mesma igrexa, algo que acontecía con relativa frecuencia. Segundo o profesor Montero Santalha, cando se remodelaron moitos templos medievais de estilo románico, especialmente ao longo do século XVIII, as partes que se modificaron preferentemente foron a fachada, as portas laterais e as xanelas, co fin de realizar algunha ampliación do espazo, alargar as entradas e as xanelas para conseguir unha mellor iluminación e reforzar os muros da fachada para construir sobre ela unha torre para os sinos. Neses puntos remodelados era onde se encontraban preferentemente as inscricións relativas á orixe, construción ou inauguración da igrexa. 

 

Igrexa de Armentón

   As pedras falan, abofé!

FONTES:

Montero Santalha, José Martinho (2022): A inscrição medieval da igreja de Armentón. Revista Nalgures, tomo XX, pp. 347-353, https://www.estudioshistoricos.com/wp-content/uploads/2022/12/nalgures-xx.pdf

Vidal, Francisco Antonio (2013). «Unha curiosa relación entre Xúpiter e san Pedro en

Armentón», https://oschanzos.blogspot.com/2013/06/unha-relacion-entre-xupiter-e-san-pedro.html

Vidal, Francisco Antonio (2014). «Aves de luz e esperanza», https://oschanzos.blogspot.com/2014/01/aves-de-luz-e-esperanza.html

Vidal, Francisco Antonio (2014). «San Pedro de Armentón», https://oschanzos.blogspot.com/2014/06/san-pedro-de-armenton.html

A FAMILIA 'DEL ADALID' E A SÚA RELACIÓN COA PARROQUIA DE SORRIZO

  A familia Del Adalid conta con varios membros destacados ao longo da historia e algún deles, como veremos seguidamente, tivo certa relación coa parroquia de Sorrizo. O primeiro que cómpre resaltar é Marcial Francisco del Adalid de Rozas Ramírez de Arellano, verdadeiro creador da famosa dinastía de músicos da España do Romanticismo. Este persoeiro nace en 1755 na localidade rioxana de Nestares, no val de Cameros, onde pasa a súa xuventude ata que, a causa do progresivo declive dos cultivos do liño durante o último cuarto do século XVIII, a facenda familiar quedou en quebra. 

  Como tantos outros veciños da rexión, diríxese ao florecente porto da Coruña, dedicándose á industria navieira. Grazas ao desenvolvemento logrado no porto herculino coa intensa actividade comercial nas Indias, principalmente a finais do século XVIII, á vez que suministraba folla de tabaco á Fabrica de Tabacos da Palloza, tamén era distribuidor do papel timbrado do Estado nas sete provincias de Galicia. Nesa época, na que os seus barcos navegaban acotío por diante do litoral de Arteixo, tamén tece vínculos mercantís con Gran Bretaña. Adalid logra unha desafogada situación financieira e convértese nun ascendente político de ideoloxía liberal, feito que lle ía provocar non poucos sobresaltos durante os últimos anos do reinado de Carlos IV, durante a breve ocupación francesa e na época da Restauración fernandina.

    Marcial Francisco del Adalid de Rozas Ramírez de Arellano, que estaba casado coa vasca Francisca Josefa Loredo y Lalisal, convértese no principal mecenas cultural (sobre todo musical) da súa cidade de adopción, onde foron moi coñecidos os seus seráns musicais nos que se interpretaba música das escolas alemá, vienesa, francesa e británica, como así o demostra a súa fabulosa biblioteca, conservada na Real Academia Galega. Así mesmo, favoreceu os contactos culturais entre A Coruña e Londres, cidade á que enviou ao seu fillo Francisco del Adalid, e a seu sobriño, Marcial de Torres Adalid, para que estudaran co famoso compositor e pedagogo Ignaz Moscheles, herdanza que recibiría o seu neto, o gran pianista romántico Marcial del Adalid y Gurrea.

    Ao morrer na Coruña en 1821, os seus fillos Juan Antonio e Francisco Pedro Bruno del Adalid y Loredo seguen cos negocios emprendidos polo proxenitor. Anos despois Juan Antonio, afamado liberal e membro da Milicia Nacional, matricúlase en 1830 no ramo de fabricantes de vidros con “La Provisión”, unha fábrica de vidro plano que funcionaba nos terreos da antiga provisión de pan do Orzán, comprada no seu día por seu pai. Foi a primeira fábrica de vidros da Coruña, da que sairían moitos dos cristais usados nas típicas galerías coruñesas. Traballaban nela uns 50 operarios –30 de procedencia estranxeira– e estaba situada nos terreos que hoxe ocupa o colexio e igrexa dos padres salesianos, no que naquel entón era coñecido como o Areal do Orzán. “La Provisión” desapareceu en 1845, tres anos antes de que morrera Juan Antonio na súa casa do Portazgo, na parroquia de Santa María de Rutis (Culleredo).

   Seu irmán Francisco (A Coruña, 1792–1855), home tamén netamente liberal, estaba casado con Josefa Eufemia Gurrea Carbonell (A Coruña, 1804 –1836), que era filla do tamén rioxano emigrado a A Coruña Francisco Gurrea Martínez. Os dous fillos maiores do matrimonio Adalid-Gurrea, Juan Francisco e Francisca María de la Ó, falecen con moi poucos anos de idade, antes de 1834. E pouco despois, o 30 de novembro 1836, tamén morrería moi xove, con tan só 32 anos, Josefa Gurrea, deixando orfos a Marcial, de 10 anos, a Francisca Venancia, duns 9 anos, e Josefa Fabriciana, duns 7 anos. Noutra traxedia familiar, ao pouco tempo tamén finarían as dúas cativas máis novas.

   Do desconsolado Francisco sabemos que tiña propiedades na parroquia de Sorrizo, aínda que descoñecemos se os terreos foran herdados por vía paterna ou se os comprara o propio Francisco. O caso é que, con motivo do reparto da contribución extraordinaria de Guerra, na acta municipal da sesión plenaria celebrada o 28 de xuño de 1841 en Arteixo, aparecen varios terratenentes forasteiros vencellados ao municipio arteixán: o Señor de Láncara e o conde de San Román con Oseiro; os herdeiros de Ramón del Río e Antonio Pardo con Suevos; Andrés Rojo e Juan Villardefrancos con Pastoriza; Antonio Loriga con Lañas; o Conde de Ximonde con Armentón e Monteagudo; José María Romay e Antonio Pardo Osorio con Loureda; e, por último, o nomeado Francisco del Adalid con Sorrizo.

   Ao tempo que levaba a actividade comercial e navieira que deixara seu pai, en 1843 Francisco ocupa o cargo de rexedor do Concello da Coruña, cidade na que faleceu en 1855.

    O único fillo que lle sobreviviu, Marcial Francisco Juan Bartolomé del Adalid y Gurrea, máis coñecido como Marcial del Adalid, ía recibir unha ampla formación cultural e artística, de xeito especial no eido musical no que se iniciara no ambiernte familiar e guiado polo organista da Colexiata da Coruña. A moi curta idade, Marcial xa interpreta obras dos compositores máis afamados, sempre en temas de calado romántico. Grazas a posición privilexiada da súa familia pode asistir a óperas, viaxar polo estranxeiro, acudir a concertos e coñecer a diversos autores persoalmente. En 1844 viaxa a París coa intención de estudar con Frédéric Chopin, soño que non puido cumprir. Trasládase a Londres, onde estuda desde 1844 ata 1849 con Ignaz Moschels, discípulo de Beethoven. Seu pai Francisco seguíalle permitindo estar desligado do negocio familiar e dedicarse por completo á súa actividade musical, recluíndose no Pazo de Lóngora (Liáns, Oleiros). Volve a París, onde parece ser que recibiu os consellos de Franz Liszt. 

 

Marcial del Adalid Gurrea

   Marcial del Adalid era home de notable cultura literaria, e en moitas das súas obras cítanse a coñecidas figuras do Romanticismo, como José de Espronceda, Alphonse de Lamartine ou Lord Byron. Regresa a España e trala morte de seu pai en 1855 establécese en Madrid, dando a coñecer alí as súas obras, aínda que non logra alcanzar o soño que se propuxera de estrear en París a súa ópera Inese e Bianca, con libreto italiano de Achile de Lauzières (esta ópera estreouna modernamente a Universidade da Coruña o 21 de abril de 2007 en versión de concerto).

   Sobre o ano 1859 casa coa escritora coruñesa Francisca González Garrido, máis coñecida por Fanny Garrido ou polo pseudónimo "Eulalia de Liáns". Muller, segundo a época, de esplendorosa beleza, Fanny acompañaría ao seu marido en numerosos viaxes e organizaría concorridos seráns musicais na residencia do matrimonio, no Pazo de Liáns, cantando incluso os propios poemas que Marcial compoñía musicalmente. 

 

  Ao igual que acontecera con seu pai Francisco, o nome de Marcial del Adalid tamén aparece nas Actas do Concello de Arteixo, concretamente na sesión do 7 de marzo de 1872 na que consta o seguinte:

“Se dio lectura de otra instancia presentada por Don Marcial del Adalid y Gurrea de Santa Eulalia de Liáns en que manifiesta que careciendo de título de pertenencia de varias fincas que posee en el barrio de Sorrizo pide se certifique a su continuación de lo que resulte de los repartos de contribución territorial con objeto de inscribirlo en el Registro de la Propiedad y la corporación acordó se le expida recibiéndose antes prueba testifical.” 

Acta do Concello de Arteixo do 7 de marzo de 1872

   Nesa época Marcial vivía o que se cadra foi a etapa máis frutífera en canto á creación da súa obra, principalmente composta para piano e amosando influencia de Frédéric Chopin. Ademais, tamén se preocupa pola música galega, publicando en 1877 os primeiros cadernos da colección “Cantares viejos y nuevos de Galicia”, a súa obra de maior fama e que non se vería publicada na súa totalidade ata despois da súa morte, chegando a un total de vinte e seis cancións, quince delas orixinais e nove harmonizacións de melodías tradicionais. Vaia como exemplo, o acompañamento musical que fixo para a siguinte canción popular (a letra é coñecida por moitas persoas pero descoñecen quen compuxo a música):

Non te quero por bonita

Non te quero por bonita,
que xa sei que non o és,
quérote por moreniña
e pola lei que me tés.

N’aquela corredoiriña,
en aquel anoitecer,
o qu’entrambos nos xuramos
ti-lo sabes, eu tamén.

Miña vida está en teus ollos,
miña morte está tamén,
dame a vida ou dame a morte,
para min todo está ben.

   Marcial del Adalid foi, por tanto, o primeiro gran creador da melodía galega, que tivo a súa continuación en compositores como Pascual Veiga, José Castro González (“Chané”) ou Xosé Baldomir, o que supuxo unha aportación musical básica ao Rexurdimento.

 

Marcial del Adalid

   Porén, boa parte da obra do noso homenaxeado permanece inédita. A precaria saúde da que sempre gozou íalle reproducir unha antiga doenza hepática que abocou a que Marcial del Adalid morrera dun xeito prematuro no seu Pazo de Lóngora, recibindo sepultura no cemiterio de San Amaro da Coruña a finais de 1881.

   A herdeira de Marcial del Adalid e Fanny Garrido foi a súa única filla, a pintora María de los Dolores del Adalid y González Garrido, quen, sen descendencia, doou a biblioteca de seus pais á Real Academia Galega. As restantes propiedades, entre as que imaxinamos que tamén estarían os terreos de Sorrizo, foron legadas á congregación relixiosa dos Salesianos.

María de los Dolores del Adalid y González Garrido

FONTES:

Concello de Arteixo, Arquivo Municipal, plenos do 28 de xuño de 1841 (Caixa 1841 C-1) e do 7 de marzo de 1872 (Caixa1872 C-3)

Fernández Caamaño, J.M. (2016): Una saga familiar con historia, El Ideal Gallego, 25 de setembro.

Quirós Rosado, Roberto: Marcial Francisco del Adalid Ramírez de Arellano, Real academia de la Historia.

Touriñán Morandeira, Laura (2021): Marcial del Adalid (1826-1881): un capítulo único de nuestra Historia de la Música Española y Gallega. En Camiños do Coñecemento e Experiencia 2020. Santiago de Compostela: Campus na nube USC, 2021.

O ENTROIDO DE LOUREDA

   Despois de recordar ao longo das últimas semanas como se celebraba o Entroido nas parroquias de Monteagudo e de Morás, hoxe, no día da Queima do Meco, continuamos coa nosa particular viaxe carnavalesca arteixá facendo parada en Loureda.

  Grazas ao marabilloso traballo que realizou na década dos anos 90 o admirado Víctor Iglesias, sabemos que a principios do século pasado o persoal con espíritu carnavalesco ía por toda Loureda repartindo o meco a base de coplas ben argalladas nas que non se salvaban nin os veciños máis respetados e queridos da freguesía. Un dos mozos, habitualmente de pouca escola e moita intelixencia, facía de cura e realizaba o responso tocando o corno (un corno de boi).

   Naquela hora había choqueiros borralleiros, que lles tiraban borralla aos que se rían deles e mascaritas e mascaritos que daban a nota máis colorida. Choqueiro era calquera. O mérito era facer de mascarito ou mascarita. Os mascaritos escollidos, que tiñan que ir a cara descuberta, eran os mozos máis altos e garridos de Loureda, e por suposto, os que mellor bailasen o suelto. Vestían o traxe típico do país, feito de estopa, co seu chalequiño branco e coa chambra de liño. O domingo de Entroido os mascaritos ían co seu traxe un pouco máis adornado do normal. Levaban unha banda vermella que lles cruzaba o peito, e mesmo había quen adornaba a súa monteira cun arado e unha grade pequeniños de madeira.

    As mascaritas vestían un refaixo de baeta colorada, con moito vuelo, e de cintura para arriba ían moi apretadiñas. Na cabeza levaban un sombreiro adornado con flores de papel e cintas de cores que preparaban con antelación durante varios días.

  Chegado o domingo de Entroido, saían todos coma en procesión levando un ramo e dúas cestas adornadas con roscas e figos que os "miróns" roubaban e os choqueiros se encargaban de recuperar.

  Xa no campo da "diversión", coa música das pandeiretas e do gaiteiro de turno, as parellas de mascaritos bailaban ata que un ousado agarraba e marchaba coa moza, que era reprendida polo mascarito no medio das risas e burlas da concurrencia.

  Os animais da parroquia de Loureda daquel tempo tampouco se libraban das entroidadas e non era inusual ver aos cans e aos carneiros cun xugo arando sen permiso as leiras dos veciños. Ou os burros con pantalóns, facendo as súas necesidades! 

 

   Non nos esquecemos dos bailes que se facían polo Entroido nos tres salóns cos que chegou a contar a parroquia. O salón do Castellano estaba en Quintán, no corazón do Val de Loureda, pegadiño á escola de Don Bartolo, nun lugar con moita vida naqueles tempos; o salón de Catoira, en Regocheo, a onde baixaba moita rapazada da Laracha e Cerceda; e o de Rumbo, no Foxo, un local ao que despois de tantos anos aínda se lle len as letras vermellas que hai enriba da porta: SALÓN DE BAILE.

 

Entrada do Salón de Rumbo

Imaxe actual do Salón de Rumbo

  Ao ir minguando o espíritu entroideiro nas parroquias do concello, dende hai xa bastantes anos as comparsas e as carrozas xa só desfilan na capital municipal, onde hoxe, mércores 14 de febreiro, remata oficialmente o Entroido do 2024 coa Queima do Meco. A comitiva sairá sobre as 19:30 h. da Praza do Balneario e realizará un percorrido polas rúas centrais de Arteixo antes de chegar ao Anfiteatro, que é o lugar onde Carmen Blanco oficiará o enterro do Entroido e a Queima do Meco.

 

A TRADICIÓN ANTROIDEIRA DA PARROQUIA DE MORÁS

 

Portada da revista de coplas da comparsa "Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido"

  (Familia Castro Añón)

 

 

"Di o noso Director,

que está marcando o compás,

que nas comparsas do Antroido

ninguén pode con Morás".

 

(Comparsa “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, Moras, 1950)

 

   Velaí tedes unha das coplas que compuxeron nos anos 50 os letristas de Morás, parroquia onde a tradición antroideira foi, durante moitos anos, signo de identidade e marca propia do lugar. Morás era, sen ningún xénero de dúbidas, sinónimo de troula, de festa, de esmorga, de foliada e, por suposto, de Antroido, de Antroido con maiúsculas grazas a comparsas como “Os invencibles de Morás”, “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, “Os da cacheira con filloas” ou, “Os Mariachis”.

“Aquí estamos os “Mariachis”

que vimos a saudar,

somos de Morás do Medio

non o podemos negar”.

 

(Comparsa “Os Mariachis”, Morás, 1960)

 

Morás do Medio, Uxes e posteriormente Souto, foron durante moito tempo os principais centros neurálxicos das celebracións carnavalescas, a onde tamén acudía a veciñanza dos outros lugares da parroquia, xentes da Insua, das Roxiñas, da Estación, do Martulo, da Xesteira, de Santa Icía, de Freán, de Canzobre… xentes que durante unhas horas esquecían as miserias da posguerra e botaban risas a esgalla coas coplas que os letristas da parroquia compoñían en cada Antroido!

 

“Ben saben que o noso pobo

que ten por nome Morás

moitos xa queren chamarlle

María Pita ou Garás”.

“Morás novo continente

da vida a moitos obreiros

e cartos aos labradores

e pon ricos aos tendeiros”.

 

(Comparsa “Os da Cacheira con filloas”, Morás, 1956)

 

    Un daqueles letristas era Cándido López Ferreño, máis coñecido polo alcume de “O Ghaiteiro de Morás”. Natural de Morás do Medio, Cándido empezou a tocar a gaita sendo moi cativo e, con tan só once anos, xa amenizaba as festas e os bailes que se organizaban na contorna. Mais o repertorio do “Ghaiteiro de Morás” non se quedaba só na gaita. Non, Cándido, emulando a outro gran referente do antroido arteixán, Ricardo “O Moucheiro de Meicende”, tamén cantaba e recitaba as coplas que compoñía el mesmo, espectáculo que realizaba enriba do taboado que se armaba no alpendre de turno.

   A Cándido non lle quedaban atrás, nin na composición das coplas nin no espectáculo, outros dous dos precursores da tradición antroideira da parroquia, ambos os dous veciños tamén de Morás do Medio. Falamos dos irmáns Castro: Jesús, máis coñecido por Chucho “O Cacheiro”, autor segundo algunhas fontes da primeira copla escrita na parroquia, e José Castro, avó dos amigos Manolo García Castro, referente na defensa do patrimonio do Concello de Culleredo, e Roberto Castro, pintor e libreiro co que tedes a oportunidade, se algún día pasades polo seu negocio, a Libraría Sisargas da Coruña, de facer unha alucinante viaxe no tempo coas mil e unha historias que garda na súa memoria!

    Polo que contan os netos de José, o seu avó era o encargado de ler o testamento. Era, por así dicilo, o “secretario palanca” de seu irmán Chucho, que facía de “cómico Serapio” naqueles antroidos que se celebraban en Morás nos anos cincuenta, nos que Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”, exercía de “director de orquestra” e outros mozos da parroquia como Aurelio de Calvete, Juan de Mingos ou Urbano do Estanqueiro tamén aportaban o seu gran de area para continuar coa popular tradición antroideira do lugar.

 

"Os invencibles de Morás" estiveron presentes no Antroido de 1953 (Familia Castro Añón)

 

   Un home disfrazado de vello chepudo coa cara ciscada e a roupa esfarrapada, outro montado nun burro cun colar de flores e axóuxeres no pescozo… Son algúns dos recordos que a veciñanza máis vella da parroquia mestura, na súa memoria, con imaxes confusas de choqueiros e coas coplas coas que botaban risas a esgalla nos anos da súa infancia e xuventude, nas que non se salvaba nin o mellor veciño e que, na época da posguerra, eran controladas e censuradas, pois antes de recitalas en público había que obter a correspondente autorización da Garda Civil. Posteriormente, as coplas vendíanse pola parroquia e arredores.

  Naqueles duros anos da represión franquista, nos días do Antroido, que empezaba en Candeas e remataba coa queima do meco o Mércores de Cinza, a xente podía disfrazarse mais iso si, sempre coa cara descuberta, unha altura na que sabemos que durante certo tempo a veciñanza de Morás do Medio argallou máis de media ducia de comparsas. 

 

   O sábado era o día no que se facían as filloas e tamén o día no se preparaban os choqueiros que as pedían de porta en porta. Mais o día grande era o "Domingo de Carnaval". Pola mañá era unha obriga acudir ao Igrexario para continuar coa tradición da poxa da carne das ánimas, segundo a cal a xente de Morás levaba á igrexa cacheiras, bicos, e patas dianteiras da última matanza do porco, e tamén algunha cunca de barro con graxa derretida.

Igrexario de Morás

 

  A poxa propiamente dita principiaba no adro da igrexa á saída da misa, que era cando se lle ofrecía a carne aos parroquianos para que poxaran por ela. Logo, a persoa que máis ofrecía era a que levaba a peza de carne para a súa casa, quedando os cartos a beneficio das ánimas do purgatorio. En moitos casos, a persoa que levaba unha peza era despois a que máis poxaba por ela, o que habitualmente se facía por un ofrecemento. Por tal motivo, despois de poxar para as ánimas a veciñanza cedíalle a peza, por cortesía, a esta persoa ofrecida para que a levara de volta para a súa casa.

   Despois da poxa, era o turno para unha das poucas ocasións que había ao longo do ano para encher o estómago, e aí non faltaban as visitas dos familiares que ateigaban cada casa da parroquia e que se xuntaban ao redor da cacheira pregando por ser comida. E xa, despois do xantar, quen máis e quen menos, disfrazado ou non, saía das casas e armaba unha boa troula!

 

   Segundo Santiago Sande Mañana, non hai moito aínda quedaba xente na parroquia que recordaba como “O Cacheiro” se disfrazaba de cura portando un paraugas do que colgaban restas de allos; como “O Peisaqueiro”, vestido de vella, facía filloas enriba dun carro; e como Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”, recitaba as súas coplas tanto en Uxes como en Morás do Medio.

 

Imaxe de 1953. En primeiro plano Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”. Detrás, de esquerda a dereita, Leonardo Corral, fundador e membro dos “Cinco de Galicia”, a súa dona Marina Castro (casarían ese ano), Manolo Capelán co tambor e, co acordeón, Antonio Capelán. Detrás deles aparecen Domingo Gonzalez e Jesús Capelán (Asociación de Maiores A Baiuca)

 

  Tamén queda xente na parroquia que lembra como, de cando en vez, se unían a aqueles carnavais que se celebraban en Morás as comparsas chegadas de Feáns ou de Elviña. O polifacético Xurxo Souto dinos nos seus Contos da Coruña (Xerais, 2007) que en Elviña había dúas grandes comparsas: Calaveras e Rexumeiros. En 1954, "(...) estes últimos disfrazáronse de “Garda Moura de Franco” e baixaron, montados en burros, á conquista da Coruña. Á altura da Ponte da Pedra serían interceptados pola Garda Civil. Esa noite durmiron en comisaría, mais, aínda hoxe se mantén a gloria de tanto empeño (...)"

 

  Precisamente en Elviña, as mulleres da parroquia organizarían no Antroido de 1961 un partido de fútbol entre as solteiras e as casadas que conmocionaría a toda a bisbarra xa que os obreiros negáronse a traballar por ir velas. Dende aquela, o Martes de Carnaval é día festivo! Dous anos despois, no Antroido de 1963, emulando ás súas veciñas de Elviña, as mulleres de Uxes tamén xogarían un partido de fútbol entre as solteiras e casadas do lugar. Sen elas sabelo, estaban facendo historia xa que aquel foi o primeiro partido de fútbol feminino xogado no municipio de Arteixo.

Imaxe do primeiro partido de fútbol feminino que se xogou en Uxes (La Voz de Galicia, 5 de marzo de 1963)

 

  Os "chascos", trolas, burradas, verbas ben argalladas para soltalas a algún veciño ou veciña. Un meco ben equipado, cunha espiga de millo e dous nabos, para gastarlle unha broma a alguén que era levado á casa con algún pretexto sospeitoso, onde a este persoa o agardaba o meco do antroido e, onde despois do correspondente susto, a persoa convidada volvía a morder o anzol comendo algunha que outra filloa con fíos ou bebendo café con sal a comer e beber. Novos partidos das mulleres. Novos ataques dos letristas da parroquia coas coplas que recitaban os Mércores de Cinza subidos ao garda-agullas da estación do tren ou nalgún carro de Morás do Medio. Escenificación de laconada con ingredientes tan apetecibles coma un rato morto…

 

    Así irían pasando os anos ata chegar a finais dos sesenta, altura na que o testamento e as coplas empezan a decaer, pois os letristas de antano non seguen coa tarefa que viñan desempeñando dende os tempos da súa infancia e xuventude. Con todo, nos anos setenta o Antroido aínda seguía tendo peso na parroquia: as comparsas de fóra continuaban a parar por Morás, e por aqueles días aínda se mantiñan os "chascos" e o de "botar o antroido".

   Ao pouco da morte de Franco daríanse os primeiros pasos para a recuperación da cultura tradicional e tamén a liberdade para retomar as tradicións dos carnavais. Sería aí, nos primeiros anos oitenta, cando un grupo de xente de Souto como Xosé Luis Mañana, Manolo de Rodríguez, Manolo de Amado, Nito, Fina de Amador, Ignacio e outras persoas da aldea pensaron que había que recuperar a tradición antroideira da parroquia e decidiron facer unha comparsa, "Os carnavalescos de Souto", que se empezarían a xuntar no baixo da casa de Xosé Luis para argallar as primeiras coplas e realizar os primeiros ensaios dos famosos enterros e testamentos do lugar que, andando no tempo, convertiríase nunha das festas tradicionais máis importantes do concello de Arteixo e da comarca. 

 

“Quédense con Dios señores,

que non lles pareza mal,

viva Souto e Morás

e todos en xeral.

Dámoslle grazas a todos

este ano oitenta e tres,

e que volvamos para o ano

saudalos outra ves”.

 

(Comparsa “Os carnavalescos de Souto, 1983)

 

  Naquela altura tamén xurdiría a Asociación Cultural Queiroa, que tería como primeiro presidente ao propio Xosé Luis Mañana e na que tamén se atopaban varios dos compoñentes da comparsa. Mentres que a A.C. Queiroa daba os seus primeiros pasos realizando actividades como a organización dunha "caravana de mulleres" seguindo o exemplo daquela famosa película do Oeste norteamericano, ou tamén o chamado "tren da alegría", a comparsa “Os carnavalescos de Souto” iríase consolidando non só no eido cultural senón tamén no comercial coa venda das coplas.

   Pouco a pouco, a comparsa foise desvencellando dalgún xeito da asociación e ata se fixeran intentos de “profesionalizala”. Naqueles anos oitenta os enterros e as leituras do testamento de Souto arrastraban a moita xente ao lugar porque tiñan moita “garra”. Nito e Ignacio adicábanse á caza e captura das cousas que pasaban durante o ano, tomando notas dos feitos que acontecían na parroquia ou mesmo do que se cocía nos plenos do Concello co obxetivo de preparar a súa sátira: o testamento. Mais este traballo era moi, moi sacrificado e pedía moita constancia. Os principais promotores da mesma, Nito e Ignacio, continuarían coa tradición durante uns anos, ata o antroido de 1994, que foi cando se fixo a última leitura do testamento do antroido en Souto. Tras case quince anos de duración, remataba a súa andaina e, con ela, a tradición antroideira da parroquia de Morás!

 

Moitos recordos desde Morás

lles manda o fulano,

que se Deus non cambia a sorte

xa os saúda pro ano.

 

(Comparsa “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, 1950)

 

  Ao ir minguando o espíritu entroideiro nas parroquias, dende hai xa bastantes anos o Entroido xa só se celebra na capital municipal, onde neste ano 2024 a temática será o cómic. Coincidindo co recente pasamento de Francisco Ibáñez, debuxante e guionista de cómics, coñecido por ser o pai dos populares personaxes Mortadelo e Filemón e de ser tamén o creador de series como 13 Rue del Percebe, Rompetechos, El botones Sacarino ou Pepe Gotera e Otilio, a Concellería de Cultura quixo render homenaxe a este xénero artístico e por ende, a todos, os personaxes que marcaron a nosa infancia dende os superheroes de Marvel ata Snoopy, Mafalda, Tintín, Astérix e Obélix, Zipi e Zape...

Aí tedes a programación do Entroido 2024:

 

FONTES:

-BLANCO REY, MANUEL. Alcaldes de Arteixo (1836-1998). Concello de Arteixo, 1998.

-SANDE MAÑANA, SANTIAGO. Boletín Informativo Municipal de Arteixo nº 48

-SOUTO, XURXO. Contos da Coruña. Xerais. Vigo, 2007.