O SANTO AMARO DOS MOZOS E A FESTA DO ROSCÓN DE LAÑAS
Con motivo da Festa do Roscón de Lañas que a asociación Fontesvellas organiza os días 13 e 14 de abril, nas Crónicas de Arteixo desta semana aproveitamos a ocasión para elaborar un dos nosos pratos favoritos, unha receita que ten de ingredientes... tradición, historia, festa e gastronomía.
O ingrediente principal da receita de hoxe é Amaro, que foi un santo navegante galego que atopou a illa do Paraíso tras tenebrosa travesía atlántica. Así aparece nun texto portugués do século XIV e tamén nunha lenda que Uxío Carré Aldao recolleu na freguesía de Figueiroa (Abegondo) e publicou en 1925 no número 19 da Revista Nós, unha lenda e unha viaxe que ten moitas similitudes coa do san Brandán dos irlandeses, a do Balandrán de Asturias e mesmo coa do san Borondón, a illa que se move, nas Canarias.
Segundo o argumento da lenda recollida por Carré en Figueiroa de Abegondo, Amaro era un nobre galego que, á morte dos seus proxenitores, herdou gran fortuna. Fai doazóns para a construción de mosteiros e hospitais, e practica a caridade cos máis necesitados. Dos cartos herdados só deixa para el a cantidade suficiente para fretar unha embarcación na procura da illa do Paraíso.
Na compaña de varios tripulantes máis, emprende a peregrinación marítima na nave que bautizara co seu propio nome, onde, entregados por enteiro á mercé da misericordia divina, nin os ventos máis desatados nin as máis desfeitas e violentas tempestades fixeron minguar o ánimo dos viaxeiros, que seguiron entre duras e continuas penitencias a súa peregrinación durante días… meses… e anos, pregándolle acotío ao Señor que lles permitise realizar os seus desexos.
Compadecéndose Deus de tanta constancia e tanta fe, permitiu que a nave de Amaro topase cun seguro e apracible areal nunha costa descoñecida e solitaria. Arriban na praia e, despois de pedirlle á tripulación que agardase alí a súa volta, Amaro principia un camiño cara ao interior daquela terra. O seu único compañeiro é un caxato de pau de toxo. Cheo de ousadía, camiña e camiña por un sendeiro enfesto ata chegar a unha serra impoñente que non se ofrecera ao seu ollar ao chegar no barco. Con fe inconmensurable, Amaro vence un tras outro os atrancos que se interpoñen no seu avance, alimentándose durante os días e as noites só coas raiceiras das plantas.
Prosegue a andaina coa sensación de que o camiño se alonga segundo vai avanzando. Chega á cima dunha das montañas da serra e observa un val magnífico e colosal no que hai unha parede prateada e, no centro, unha porta de ouro á que chama o noso protagonista. Desde o interior, o patriarca Henoch, venerable vello de longas barbas brancas, abre a mira labrada na porta e pregunta quen era o ousado e atrevido que chama nas portas do Edén, lugar prohibido para os mortais. Díxolle Amaro o seu nome e o fin da súa viaxe, pregando humildemente autorización para penetrar, sequera fose por breves momentos, naquela paraxe do Paraíso. Replicoulle o ancián facéndolle saber que a súa demanda non podía ser atendida pois endexamais home en carne mortal podería entrar onde moran os xustos e benaventurados, e que o mellor que podía facer era dar a volta, que xa tivera fortuna abonda con chegar onde os ollos humanos non puxeran nunca a súa vista.
Amaro continuou suplicando e Henoch outorgoulle por uns breves intres o seu desexo. Mais non ben tiña aplicada a súa vista o devoto peregrino no Edén, o ancián ordenoulle que deixase o sitio e se afastase, pois xa estivera mirando tempo suficiente e pechou a mira. O noso bo Amaro, todo cheo de aflición pola curta da súa contemplación, deu volta e retornou ao punto no que desembarcara, encontrándose cunha gran cidade en festas.
Preguntoulles sorprendido aos moradores polo nome desta e quen e cando a ergueron, atopando a resposta de que a igrexa e a cidade tiñan de nome Santo Amaro e que a fundaran uns homes que chegaran nunha nave había 300 anos.
- Con eles viña un home que se internou cara á serra e nunca volveu. Os seus acompañantes, seguindo as súas ordes, agardaron a súa volta e, ao se cumprir un ano da partida, comezaron a construír a cidade- dixeron os informadores.
Amaro comprendeuno daquela todo. O que el supuxo uns breves instantes da súa vida foran 300 anos de eternidade. Dirixiuse á igrexa, rezou e narrou a fregueses e cregos o que acontecera. Tan pronto rematou o relato dos feitos, caeu morto.
No conto deste viaxeiro que procura insistentemente o Paraíso aparecen unha chea de elementos que inducen a pensar na posibilidade da cristianización dun mito anterior. A longa viaxe, o océano misterioso, a ascensión á serra, o val murado de prata, a porta de ouro ou os 300 anos amosan a idea de que a viaxe non trata verdadeiramente da conquista dun paraíso, senón da metáfora que apunta cara a un camiño de aprendizaxe interior.
Segundo Vítor Vaqueiro, posiblemente o nome de Amaro sexa de orixe celta e posúa o significado de inmortal e non é disparatado supoñer que a lenda que o acompaña teña a mesma orixe. Tamén hai quen apunta que o nome de Amaro vén do latín Maurus.
Sexa dun xeito ou doutro, o certo é que a admiración e o culto a este santo varón séguese venerando en multitude de ermidas da Península, principalmente do noroeste, aínda que tamén podemos encontrar tallas e iconas de santo Amaro en lugares tan dispares ao norte peninsular como a capela que leva o seu nome no tinerfeño Puerto de la Cruz ou mesmo en Lisboa, onde a comunidade galega celebrou ata 1911 a romaría na capela (século XVI) a el dedicada na cidade lisboeta. Precisamente 111 anos despois, o 15 de xaneiro de 2022, a cidade de Ulises, Lisboa, porta de todos os camiños do mar, volveu celebrar o santo Amaro.
Malia a súa gran devoción, cómpre sinalar que Amaro non ten presenza no calendario litúrxico da Igrexa católica. O admirado Xurxo Souto conta que como a súa sona era tan poderosa finalmente o identificaron co nome que máis se lle asemella foneticamente: san Mauro. Mais estas figuras nada teñen que ver entre si e por iso no conxunto das figuras e tallas de santo Amaro existentes nas capelas galegas a súa inicial iconografía foi suplantada pola de san Mauro: no lugar dun santo navegante aparece co caxato, o libro e mais o hábito de monxe beneditino, pois Mauro foi o primeiro discípulo de san Bieito.
Na xeografía galega, a presenza de Amaro agroma por todas as partes. Dálle nome a un municipio da provincia de Ourense, na comarca do Carballiño, á praia e ao cemiterio da Coruña, a unha romaría moi celebrada en Matamá (Vigo), á feira que se celebraba na Silva, na parroquia de Rodís (Cerceda), e na Pobra do Caramiñal aínda se pode atopar a súa barca (de pedra, claro) coa que foi capaz de fuxir, río arriba, dos mouros que o perseguían.
Mención á parte merece Lañas, parroquia arteixá festeira como poucas que á parte de celebrar, ben na igrexa románica do século XII ben na capela de San Bartolomeu, as festas na honra da santa Mariña, a súa patroa, o 18 de xullo, a da Virxe da Fátima o 13 de maio, e da Milagrosa o 27 de novembro, tamén festexa o santo Amaro. Iso si, faino dun xeito moi particular, xa que se celebra o Santo Amaro dos Vellos o 15 de xaneiro e o Santo Amaro dos Mozos en abril, dúas semanas despois da Pascua. Desde hai varios anos, canda o Santo Amaro dos Mozos faise a popular Festa do Roscón de Lañas.
As dúas funcións celébranse na capela de San Bartolomeu ou de Santo Amaro, erroneamente chamada por algunhas persoas de San Mauro. Segundo as informacións de Manuel Blanco, a pequena ermida fundouna María de Preguín, a finais do século XVI, sobre unhas herdades desta muller con obxecto de tela reparada e o encargo dunhas misas que haberían de dicirse na devandita capela anualmente.
 |
| Capela de San Bartolomeu ou Santo Amaro |
Precisamente nesta ermida hai unha imaxe que para uns é san Mauro e para outros santo Amaro, entre eles o crego Manuel Blanco: “En esta capilla existe una imagen del abad san Mauro aunque personalmente, creo que el origen de esta devoción debe referirse a San Amaro, el santo peregrino que se pierde en la leyenda y que, en Galicia, es sumamente popular a quien se invoca, especialmente contra los dolores de cabeza y reumáticos. Llegó su devoción hasta tal punto que, en esta capilla, se le honraba con dos funciones: San Amaro dos mozos e San Amaro dos vellos”1.
Como non podía ser doutro xeito, os ditos populares sobre este santo son moi abundantes:
“O tío Amaro era xastre,
pero despois foi ladrón.
Non houbo xastre no mundo
que non roubase un calzón”.
“Tanto me doi a cabeza,
tanto me doi que non paro.
Tanto me doi a cabeza
meu divino San Amaro”.
 |
| Imaxe de santo Amaro (Jaime Traba) |
Na parroquia de Lañas, os máis vellos do lugar afirman que o santo Amaro é avogoso das dores de cabeza e da reumática. Mais un momentiño, segundo nos contaron alí, o santo tamén intercede nos problemas de afouteza da virilidade masculina! O noso informante díxonos, ademais, que o santo Amaro debía de ser trenco xa que lle tiñan un dito:
“Santo Amaro o trenco
foi aos mexillóns.
Resbaloulle un zoco
e partiu os coll..s”.
Como dicíamos antes, canda o Santo Amaro dos Mozos a Asociación Fontesvellas de Lañas organiza dende hai varios anos a popular Festa do Roscón. A data de celebración é ben doada de lembrar...
Poñede moita atención,
15 días despois da Pascua
é a Festa do Roscón
Neste ano 2024 a asociación Fontesvellas programa a XIX edición da Festa do Roscón, que arranca este sábado 13 de abril coa II Festa da Xuventude. Os convidados desa noite serán Os Revenidos, DJ David Bermúdez e a disco móbil Impacto.
A xornada seguinte, domingo 14, comezará a partir das 10:00 horas coa tradicional exaltación do produto estrela: as ‘roscas’ elaboradas polas panaderías locais de Agustín Fernández (Lañas), Carracedo (Chamín) e Rozas (A Groufa), ademais da ‘larpeira’ da Confitería Mari, de Pastoriza. Ás 13:15 realizarase a misa solemne na honra a Santo Amaro dos Novos na capela e, posteriormente, sobre as 14:00 horas, dara comezo unha sesión vermú que será amenizada pola actuación de Xilo & Carlos. A festa seguirá a continuación co Xantar Popular e, despois de encher o bandullo, a partir das 18:00 horas será o momento de disfrutar da verbena que correrá a cargo de Xilo & Carlos e con ela poñerase fin a esta edición da Festa do Roscón.
Vaian desde aquí os nosos parabéns á asociación Fontesvellas. Xente festixeira a de Lañas, abofé!
Lañas mola!
1 Vid. Manuel Blanco Rey (2008): Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Tomo II, Arteixo: Autoedición, p. 1036.
A FESTA DAS FLORES
"Este
mes de maio
é o das flores,
cando os
paxariños
ven aos seus amores"
Na antiga Roma, este quinto mes do ano estaba dedicado a Maia, unha deusa que personificaba o crecemento da vexetación e dos animais, identificada con Bona Dea, a esposa de Fauno, aínda que mitoloxías máis arcaicas a fan filla deste deus, protector dos rabaños. Andando no tempo, para destronar do mes de maio a Maia, Flora e Bona Dea, a partir da Idade Media estendeuse o culto á Virxe María, tamén chamada, desde aquela, a flor das flores e ás nenas postas baixo a súa advocación “Fillas de María.”1
En Arteixo a chamada “Festa das Flores” celébrase cada ano a última fin de semana do mes de maio e caracterízase, principalmente, por engalanar con alfombras florais as inmediacións da igrexa de Santiago de Arteixo para os actos relixiosos.
Parece ser que este acontecemento ten a súa orixe no século XIX, unha tradición floral que dende aquela época sempre gozou de gran sona entre as xentes de toda a bisbarra, como así o demostra o seguinte artigo publicado en maio de 1906:
“El alcalde de Arteijo rogó al gobernador que envíe el día 27 del actual á aquel punto una pareja do la Guardia civil para hacer guardar el orden en la solemnidad de las «Flores de Mayo» que se celebrará en aquella parroquial. No se confía por lo visto en que haya absoluta tranquilidad.”2
As alfombras florais están relacionadas con “Las Hijas de María”, congregación que se encargou, dende os primeiros tempos da festa, da parte relixiosa das Flores, dedícandose durante todo o mes de maio á Virxe María. A principios do mes, a Virxe colocábase nun altar rodeada de moitas flores e, a partir de aí, todos os días despois da misa dedicábanlle oracións.
 |
| Alfombra floral en Arteixo |
As “Fillas de María” eran todas mozas solteiras e lucían un estandarte de cor azul celeste cunha imaxe da Virxe no centro sostido cun pau en forma de cruz. Axudaban na composición de poesías e parodias aos nenos e ás nenas que celebraban a primeira comuñón o último domingo de maio. Ademais, tamén confeccionaban un mural de flores que poñía "Ave María", que colocaban na entrada da igrexa. Seica tamén facían os arcos de flores: a partir duns arcos de madeira, recubríanos de hedras e logo íanlle colocando as flores enriba.
No día da celebración do sacramento da Comuñón, a rapazada participaba activamente nunha procesión que transcurría por un camiño cheo de arcos de flores. E non remataba aquí a colaboración dos máis pequenos xa que, despois da misa, subíanse a unhas mesas colocadas fronte a Virxe, onde recitaban as poesías que compuxeran coa axuda das “Fillas de María”, e representaban parodias nas que contaban o proceso da recollida das flores ou das ofrendas.
É de destacar que cando morría unha das "Fillas de María" levaban o seu estandarte ao enterro. Encarnación González Mes, que finou na Baiuca aos 100 anos de idade en decembro de 1973, fora durante moitos anos presidenta das “Fillas de María” de Arteixo.
Neses anos 60-70, época na que a fisionomía da capital municipal en pouco ou nada se parecía á actual, era cando se facían os bailes da festa das Flores no Balneario. Segundo un relato publicado no desaparecido Boletín Informativo Municipal por Carme, a de "Cóntame un conto", ese día elexíase "Mis Flor" entre as mozas da verbena. A súa coroación era cunha flor e un broche. E, para esta ocasión tan especial, viña como presentador un importante e coñecido locutor de radio.
 |
| Festa das Flores de 1970 |
Falade na casa, por favor, cos vosos pais e avós sobre aquelas Festas das Flores de antano. Xa me contaredes que mozas foron “Mis Flor” ou quenes eran aqueles locutores!
Na actualidade os integrantes da Asociación Cultural Mariana son os encargados de realizar as alfombras florais da Festa das Flores, unha festa na que en cada edición hai verbenas, talleres, libros, atraccións e outros eventos cos que Arteixo celebra a súa particular maneira de festexar o mes de maio!
Boas festas!
______________
1 Vid. Rosa Benigna Vizcaya & Francisco A. Vidal (2009): Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia, pp. 105-106.
AS FESTAS DA ÁRBORE
O día 14 de maio de 1911 constituíase na Coruña, nunha xuntanza que tivo lugar no paraninfo do instituto Eusebio da Guarda, a asociación Amigos del Árbol, unha especie de grupo ecoloxista da época que, segundo o seu regulamento, establecera como obxectivos o fomento da plantación de árbores; elaborar e divulgar estudos sobre as especies arbóreas máis convenientes para toda a xeografía galega; facilitar e distribuír a adquisición de sementes, fertilizantes e aparatos agrícolas; organizar excursións escolares para incrementar o amor á terra e aos cultivos, e procurar a celebración anual dunha Festa da Árbore.
1º.- Se declara obligatoria la celebración anual de una Fiesta del Árbol en cada término municipal. La fecha en que ha de celebrarse se fijará por las corporaciones correspondientes en sesión ordinaria, y el acuerdo se hará público para conocimiento de todos los habitantes del Municipio. El Ayuntamiento debe invitar a todos los funcionarios, asociaciones y entidades, tanto oficiales como particulares, que en el término municipal residan.
2º.- Los Ayuntamientos deberán consignar en los presupuestos municipales aquellos gastos que se consideren necesarios, teniendo en cuenta las obligaciones de carácter obligatorio que sobre el Ayuntamiento pesen, para adquisición de terrenos donde ello sea posible, siembras, plantaciones, riegos y demás gastos indispensables para la celebración de la fiesta. Los gobernadores no aprobarán ningún gasto municipal sin que en él figure partida, por pequeña que sea, destinada al fin indicado.
3º.- Los secretarios de los Ayuntamientos tendrán la obligación de enviar al gobernador de la provincia, por medio de duplicado una Memoria de la celebración de la fiesta del Árbol debiendo figurar en ella la fecha en que se celebre, el número de asistentes a la solemnidad, señalando de modo especial los alumnos de las escuelas que concurran, personas que más se distingan por su colaboración á las fiestas y estado de las plantaciones ejecutadas en los años anteriores. Los gobernadores formarán una Memoria general de la provincia, en que deberán figurar todos estos datos parciales, y la elevarán a la Dirección general de Agricultura.
Vista do Arteixo dos 40-50 dende a pista do Balneario. Ao fondo vense as actuais avenidas de Fisterra e do Balneario e algunha das árbores prantadas con motivo desta festa (Arquivo de Ana del Río)
“Dando cuenta de la circular del Sr. Gobernador Civil, inserta en el B.O. de 12 de los corrientes, se acordó verificar la fiesta del Árbol aquella ordena, encomendando a la alcaldía que con los elementos que considere más a propósito de esta capital, Cura-Párroco, Maestro de Escuela, Médicos y algún vecino entusiasta, procure llevarla a cabo del mejor modo posible dentro de la consignación que hay en presupuesto para árboles y una suma aproximadamente doble para gastos de esplendidez de la fiesta que desde luego podrá satisfacer por cuenta de lo consignado para imprevistos”.
María Barbeito
Asistieron al acto, además de las autoridades locales y maestros nacionales del municipio, la inspectora maestra de la zona María Barbeito y Cerviño, que tanta estimación y simpatía se está granjeando en este distrito; “Amigos de los Árboles”, con su presidente señor Monteagudo; “Amantes del Campo”, con su veterano presidente don Manuel Insua, y una representación del Magisterio coruñés, integrada por las cultas maestras señoritas Dorinda Vázquez y Rodríguez Celeiro, así como otras distinguidas personas que dieron al acto una nota simpática y altamente edificante.
La plantación se verificó en la carretera de La Coruña a los Baños de Arteijo, marchando los niños de las distintas escuelas y demás asistentes al lugar de la plantación donde se hallaba levantada una tribuna construída apropósito para este fin.
Dió principio el acto entonando el Himno gallego todos los presentes y un “alalá” admirablemente cantado por las niñas Sarita Mosquera y Teresita Mariño de la escuela de Arteijo, que vestían el traje regional. A continuación recitaron sentidas poesías alusivas al acto Ricardito F. Llamazares, Antoñito Pardo, Antonio Hermida, Julita Mosquera, Milagros Sande y otros de las escuelas de este pueblo que dirigen los cultos maestros nacionales doña María del Rosario Romero y don Cándido Trasende.
Seguidamente hicieron uso de la palabra don Antonio Platas, maestro de Lañas, entusiasta y activísimo presidente del Consejo local de Primera enseñanza, que explicó la significación del acto, saludando efusivamente a todos los concurrentes al mismo: don Manuel Monteagudo, en nombre de los “Amigos de los Árboles”, expuso la labor patriótica y altruista que dicha entidad viene realizando, atacando duramente a los que por ignorancia, maldad y egoísmo mal entendido, destruyen el arbolado. Habló también la culta maestra de La Coruña señorita Rodríguez Celeiro, inculcando en los niños el amor al árbol y a la naturaleza.
Por último, cerró los discursos con uno muy elocuente y ferveroso la señora inspectora y culta pedagoga ya citada que hizo una acertadísima apología del árbol, dirigiendo, sobre todo a los niños, muy sabios consejos relacionados con la fiesta que se celebraba. Presentó, con frases de gran elogio que arrancaron aplausos de la concurrencia, el venerable don Manuel Insua, como modelo de ciudadano ejemplar enamorado de la Naturaleza, la que corresponde a su culto con la vigorosa conservación de su respetable ancianidad.
Finalizó el acto cantándose con mucho entusiasmo el Himno al Árbol y procediéndose seguidamente a la plantación de los mismos, a cuya terminación se repartieron sendas meriendas a todos los niños de las diversas escuelas del municipio.
Amenizó esta fiesta la música que dirige el convecino de Meicende Baldomero González Corredoira, que a la terminación tocó alegres bailables.
Como nota elogiosa se debe destacar el rasgo generoso de los “Amigos de los Árboles”, que donaron los que se plantaron en esta fiesta”.
En cumplimiento de la circular del Gobernador Civil en la que recuerda a los Ayuntamientos la obligación de celebrar la Fiesta del Árbol con una plantación mínima de 100 árboles, el domingo se celebrará tan educativo acto en Santa Eugenia de Riveira, Somozas, Coristanco, Ares y conjuntamente en Puentedeume, Cabañas, en la playa de aquella zona. En varias de estas ceremonias tomará parte don Federico García, vicepresidente de los Amigos de los Árboles, entidad que, recogiendo una iniciativa de “La Hoja del Lunes”, gestionará que el Ayuntamiento de Arteijo celebre este año la Fiesta del Árbol en las inmediaciones del Santuario de Pastoriza.
Recordarán ustedes que los Amigos de los Arboles y nosotros también pedimos que el Ayuntamiento de Arteijo celebrase la Fiesta del Arbol en Pastoriza, donde tanta falta hacen unas cuantas sombras. Nos dijeron que así se había convenido, pero ahora nos sorprenden con la noticia de que va a celebrarse en Larín. Y nosotros decimos ¿Es que hay incompatibilidad que impida plantarlos en los dos sitios?
Imaxe da Avenida do Balneario nos anos 50-60 na que se poden ver varias árbores que foron plantadas nalgunha edición da festa da que estamos a falar
Como complemento de la plantación de unos magníficos árboles verificada en febrero último en Arteijo, ayer tarde se celebró en este pintoresco pueblecito la parte educativa de la Fiesta del Arbol, acto que fué organizado por el entusiasta alcalde don Francisco Mosquera, con el concurso de la corporación municipal y sus activos funcionarios y los maestros nacionales.
En el amplio y artístico Hogar del Frente de Juventudes don Federico García pronunció una charla, en la que elogió al vecindario de la comarca por la protección y respeto que dispensó a los árboles del camino vecinal de Cayón al Balneario, conducta de cultura y patriótica que debían demostrar o imitar quienes pretenden talar parte del arbolado de la carretera de El Seijo (Mugardos), desconociendo que por Orden del Ministro de Obras Públicas de 10 de agosto de 1944 se da un plazo de cinco años para la repoblación de las carreteras del Estado.
Imaxe dos anos 70 da Avenida do Balneario
 |
| Hoja del Lunes, 7 de maio de 1979 |
O TEMPO DAS CASTAÑAS
Xa está aquí o outono, e vendo os castiñeiros cargadiños de
ourizos, non podo evitar botar a vista atrás, cando a castaña era a
lambonada indicada para agasallar a unha moza garrida nos bailes do
salón de Figueiroa.
Xa ven vindo o outono
o tempo das esfolladas
para ir comer coas rapazas
catro castañas asadas
Non era moi típico por aquí iso de facer gamustos, a non ser
o día de Santos. Os máis vellos contaban que si, que hai moitísimos
anos a castaña era tan importante como hoxe o é a pataca. Iso si, non
hai tantos que o caldo de castañas se facía na Coresma en tódalas casas
da parroquia.
No salón, eu mercáballe as castañas á señora Carme de Santaia, que
as vendía en zonchos envoltos en panos para conservar o calor. A señora
Jesusa da Xílgara tamén facía bos zonchos, pero saíanlle moitas bolecas.
Non era complicado pillar moza de arraigo no salón de
Oseiro. Primeiro convidábala a unhas castañas, e despois a bailar a
conga. Se a cousa ía ben, non tardabas en levala ao rincón, lonxe de
miradas indiscretas.
De non ser polos zonchos da señora Carme, seguramente eu non estaría casado hoxe.
¡Que ben sabían as castañas aquelas!
(un veciño de Oseiro)
TEMPO DE CASTAÑAS (II)
(relato de Carme, a de "Cóntame un Conto" da desaparecida Radio Municipal de Arteixo)
E digo "tempo de castañas" e non "magosto" porque esta última
palabra é de recente introducción na nosa área lingüística a través dos
medios de comunicación e dos libros. Tamén podería falar de "Santos"
pero daquela reduciría ese tempo a tan só o mes de outubro.
Contan os vellos que a castaña foi base da súa alimentación noutros
tempos xunto coa pataca. Para conservar a castaña o resto do ano
secábana. Este proceso duraba varios meses porque primeiro poñíase ao
sol durante un ou dous meses os ourizos e despois escachábanse e as
castañas conseguidas deixábanse secar ao sol e ao aire ata que daban "o
piollo". O resto do ano comíanse estas castañas crúas, cocidas ou en
caldo. O caldo facíase con fabas encarnadas de tres anadas, graxa,
patacas e castañas.
Eu recordo cando neste tempo se enchían as fragas e os
montes de xente que andaba ás castañas. Era un bo exercicio que hoxe se
practica máis na praza que no monte.
Coa mesma claridade permanece na miña memoria as noites a carón da
lareira estonando nas castañas para despois facer un "gamusto". Ao mesmo
tempo comía castañas crúas e castañas asadas na brasa do lar. E nunca
se me podía esquecer que había que triscalas por un lado, senón saltaban
coma as ascuas. Despois poñíase a pota ao lar con auga, castañas e
nébeda ou fiúncho e só quedaba que o gamusto cocese. E polo medio das
castañas peladas botábaselle algún "zoncho" ou castaña coa tona. Con
estes zonchos seica se facían rosarios que se vendían nas feiras,
colgábanse ao pescozo e mentres ían comendo ían quitando zoncho a
zoncho (a castaña que está baleira chámaselle "boleca")...todo un mundo
de nomes para referirse ao mesmo froito e que da proba da importancia da
castaña na nosa cultura.
O que queira mel
que cape polo San Miguel,
e o que queira abellas
que cape polas Candeas.
 |
| Meleiro extraendo un panal |
Os panais, tras perder o mel, transformábanse en boliñas de cera que se usaban para facer velas, unhas velas que, unha vez apagadas, deixaban nos cuartos da vivenda un agradable aroma de mel.
Os meleiros non cobraban polo traballo máis que a cera que saía dos panais. Ademais, deixábanlle ao dono da casa unha esmola de dous reais para as ánimas da familia, e co fin de desexar unha boa colleita para o ano seguinte.
(Relato de Víctor Iglesias García publicado no Boletín Informativo Municipal)
O 16 de setembro as crenzas e a tradición danse cita na romaría da Santa Eufemia de Arteixo. Os que padecen a cotío de xaquecas ou migrañas saberán seguramente que fai cen anos inventábase a aspirina, mais só algúns coñecerán que en Arteixo celébrase esta romaría da Santa Eufemia, avogosa dos que sufren "males extraños" dentro da súa cabeza.
 |
| Artigo do xornal El Heraldo do 25 de setembro de 1845 |
non fai moito tempo chegaban romeiros dende Ferrol e toda a comarca para librarse do demo que dicían levar dentro. Foron coñecidos coma "choríns" e sometíanse a curiosos rituais de exorcismo por parte do sacristán de turno. A operación consistía en facer tragar o "chorín", un amuleto que saía despois xunto co suposto "inimigo". A cura completábase saíndo en procesión debaixo da imaxe da Santa.
Crentes e escépticos danse cita en Arteixo nesta celebración, que non debe rematar sen buscar un trevo de catro follas no atrio da igrexa, o que garantirá a boa sorte para todo o ano.
E, se der ser un bo romeiro se trata, non podemos esquecer levar unha cesta de comida que poderemos baleirar en calquera campo de Arteixo ou nalgunha das praias do noso termo municipal se o tempo acompaña.
(Relato publicado no Boletín Informativo Municipal por Luz López Viñán)
...a este relato de Luz López quérolle engadir un apuntamento: coñecemos xa amplamente a popularidade de que gozou e aínda goza a Santa Eufemia, non só en Arteixo e na Coruña, mais tamén nas bisbarras de Ferrol, das Mariñas e de Bergantiños. No entanto, pouco se sabe das consecuencias terribles que sufrirían algúns dos seus devotos nun sinistro marítimo ocorrido o 17 de setembro de 1865, sinistro sobre o que o xornal "La Esperanza" de Madrid publicaba a seguinte información:
"Ferrol.- Ayer tarde ha ocurrido un desastre lamentable. Una lancha procedente de la Coruña, que volvía llena de personas que habían pasado el día en la feria de Pastoriza y Santa Eufemia, por efecto de la densa niebla chocó contra una roca en Peña Moa y quedó destrozada, pereciendo cuarenta personas y salvándose cinco. Fue imposible auxiliarlos".
 |
| Igrexa parroquial de Santiago de Arteixo, lugar onde se celebra a romaría de Santa Eufemia |
Por ser noite de San Xoán,
noite de encantos e bruxas,
por ser noite de San Xoán,
téñoche medo, Maruxa.
"Hai que estar preparado, que cando menos o esperes bótanche unha maldición, ou críache o aire porqueiro na pel..." xa o dí a cantiga: "noite de encantos e bruxas", pero tamén noite de preparar os remedios para moitos males. Os ingredientes para facer estes remedios non son outros que o lume, a auga e determinadas prantas.
As cachelas son o distintivo máis común en toda Galicia desta festa do San Xoán. Esta cachela debe ser coronada por un boneco, o cal ten que arder completamente antes de que a xente escomece a saltar por riba das brasas, nove veces e unha sen contar, mentres se dí:
"Eu sáltoche, cachela de San Xoán
pra que non me morda cadela nin can,
nin bicho vivente
que acude polo chan"
Se queredes que isto funcione é importante que deixedes que o lume se consuma, sen botarlle auga para apagalo.
Por outro lado está o poder curativo das "herbas de San Xoán", humedecidas polo rexío da noite: fiuncho, romeo, caraveis, trevisco, carqueixa, herba luisa, ruda...todas elas nun caldeiro con auga que se deixa a serenar ata a mañanciña. Se lavades a cara nesta auga de flores habedes de manter alonxados moitos problemas de pel.
Para rematar, unha advertencia: nesta noite de San Xoán non deixedes o leite para o outro día, porque disque as meigas lavan o cú nel.
(Relato de Víctor Iglesias García)
O último domingo de Maio prefírese, entre todos os do ano, para que as nenas e nenos arteixáns celebren a súa primeira comunión. Ese día participan activamente nunha procesión que transcurre por un camiño cheo de arcos de flores. E non remata aquí a colaboración dos máis pequenos. Ao rematar a misa súbense a unhas mesas colocadas fronte a Virxe, onde recitan poesías e representan parodias nas que contan o proceso da recollida das flores ou das ofrendas.
A festa relixiosa das flores dedícase por completo, durante todo o mes de Maio, á Virxe María. Nos primeiros días do mes, a Virxe colócase nun altar rodeada de moitas flores e, a partir de aí, todos os días despois da misa dedícanselle oracións. Non se pode falar da festa das Flores sen mencionar ás "Fillas de María", todas mozas solteiras. Teñen un estandarte de cor azul celeste cunha imaxe da Virxe no centro e o pau que o sostén ten forma de cruz. As "Fillas de María" confeccionan un mural de flores que pon "Ave María" e que colocan na entrada da igrexa. Tamén fan os arcos de flores: a partir duns arcos de madeira, recúbrenos de hedras e logo vanlle colocando as flores enriba. E non pode faltar a súa axuda aos nenos para compoñer as poesías e parodias.
É de destacar que cando morre unha das "Fillas de María" levan o seu estandarte ao enterro.
Os animais tamén xogan o seu papel nesta festa porque son outorgados polos nenos como ofrenda á Virxe, ao mesmo tempo que lle recitan a súa poesía.
Pero o que mellor recordamos "os máis novos" son os bailes da festa das Flores no Balneario. Ese día elexíase "Mis Flor" entre as mozas da verbena. A súa coroación era cunha flor e un broche. E viña especialmente como presentador un importante e coñecido locutor de radio. Pero a festa non remataba aquí. Prolongábase con verbenas durante todo o verán e viña moita xente porque tiña moita sona. Festa rachada!
(relato publicado no Boletín Informativo Municipal por Carme, a de "Cóntame un conto")
"Este mes de maio
é o das flores,
cando os paxariños
ven aos seus amores"
Maio maiolo, maio todo, que os romanos tiñan baixo a advocación de Maia, a santa que se preocupaba de que a vexetación medrase, á que tomaba o relevo de Flora, e sería por ela que xa vemos os campos plenamente florecidos, e onde a flor se perde xa cando o froito apunta. Xa hai cereixas e os toxais medraron en todas as abas montesías. Polos camiños da terra o verde dos campos tínxese de amarelo e semella que outra luz máis viva nos invade, sen embargo, atentos ao refrán: maio tamén é medio tolo.
Estamos nun mes onde o santoral falanos da floración, de esperanza, da forza da vida, e aínda que o refraneiro dinos que " a choiva de maio é a mexadiña dun rato", haberá que ver o rato, porqué tamén dise que "en maio aínda bebe o boi no prado", ou que "maio chuvioso, verán caluroso", e como nunca chove a gusto de todos tamén o "maio ventoso para o labrador fermoso e para o mariñeiro desastroso". Sen esquecer que "en maio aínda a vella queima o tallo". Refráns que nos advirten para que non deamos por feito que o verán xa está aí, ás portas ou para que non nos enganen as horas do sol.
En fin, que estamos nun mes de días longos e de moita luz, por iso os pobos celtas, que só tiñan dúas estacións, facían coincidir co primeiro de maio a Belteine, a festa da luz, ou a entrada do verán, en que se adornaban as casas con flores e acendíanse grandes fogueiras nos outeiros, arredor das que se danzaba seguindo o sentido do movemento do sol (de esquerda a dereita e mirando ao sur). E nós atopamos o significado deste festexo, coa festa dos Maios, que enchen as vilas galegas de adornos florais, e coa enxebre tradición que se está a recuperar en Arteixo dende hai uns anos, os nosos centros educativos, colectivos veciñais e asociacións expoñen, o derradeiro fin de semana deste quinto mes do ano, os seus traballos na Avenida do Balneario. Así que este sábado e domingo xa sabedes...
(O texto é de Francisco A.Vidal, publicado no seu blogue "Os Chanzos" baixo o título"Maio Maiolo")
As testemuñas históricas existentes na parroquia de Morás só fan referencia á capela de Uxes no referente ao lugar onde se atopa, as súas dimensións e a data da súa construcción: século XIX. Dende entón ata agora, tanto o seu pasado coma a orixe das festas na honra do Espíritu Santo só sobreviven nas faladurías e nas lembranzas da xente, nas verbas que transmitiron os avós aos seus netos e netas de Uxes e dos arredores, netos e netas que hoxe teñen máis de setenta primaveras.
As lembranzas comezan cando a cantidade de automóbiles aínda non xustificaba o asfalto das estradas, e os pobos estaban cheos de corredoiras polas que pasaban as vacas. Nun deses lugares, no chamado "camiño das montañesas", nunha zona entre Orro e a Zapateira -en dirección a Meirama- existiu unha capela dedicada ao Espíritu Santo, da que só se atopan unhas pedras hoxe en día.
A imaxe desa capela levaríase a Uxes, onde ata ese intre San Bartolomé era o santo do lugar. Ocorrera que a imaxe do dito santo levárona ou roubárona e, no seu lugar, foi posta a do Espíritu Santo. Sobre da viaxe ata Uxes di unha lenda que, cando pararon para repousar nunha fonte, a súa auga fíxolles coller azos para proseguir, fonte que sería bautizada como a do Espíritu Santo.
Case dende os primeiros anos comezou a facerse unha romaría na Pascua de Pentecostés, celebración que duraba todo o día do luns e na que as mañáns dedicábanse á misa, as tardes á comida e á merenda e, as noites á festa. A xente viña de sitios coma Meirama, Cerceda, Boedo, A Coruña e, por suposto, do Concello de Arteixo. Entón o normal era andar e, coa chegada do tren, aumentaría o número de persoas que se achegaban a Uxes a cantar e bailar, e algúns din que a buscar pelexa pois, parece ser, que polas noites había algunhas liortas.
Nos anos 30 e 40 a romaría seguíu coa súa boa marcha, mais na década dos 60 baixaría o número de afluencia. As datas da festa trocáronse para a fin de semana e a romaría comezou a morrer como tal, manténdose a verbena e, por suposto, a misa de honra. Din que a culpa foi do cura da parroquia das Encrobas, en Meirama, porque alí tamén puxeron unha imaxe do Santo e quedaba máis preto para moita xente.
A finais dos 60 tentouse recuperar a tradición dos primeiros anos mais non chamou a atención da xente. Diversas comisión seguiron coas festas e, posteriormente, a Asociación de Veciños sería a encargada de organizala. Aló, no tempo, ficaron os vellos costumes coma ficaron as grandes extensións de campos (algúns deles -como o que aparece no artigo da Voz de novembro de 1925- eran propiedade da familia Rivera, os donos da Estrella Galicia). Mais aínda queda xente para lembrarnos como eran as cousas, ou as dúas imaxes que se conservan na capela: a máis nova, mercada no seu momento, e a orixinal, con Xesús sostendo na man esquerda unha cruz e coa man dereita alzada, coa pomba que simboliza ao Espíritu Santo enriba da súa cabeza...o recordo do pobo é o recordo da honra dunha festa. A festa mudou pero mantense viva.
(relato publicado no Boletín Informativo Municipal por Santiago Sande Mañana)
A CANDELORIA DE BARRAÑÁN
Hoxe, 2 de febreiro, é o Día das Candeas ou da Candeloria, día agardado no que o refraneiro popular indica que é cando casan os paxariños. Un servidor pode dar fe do amor eterno que se prometeron, no xardín da casa, varias parellas de pequenas aves cos seus encantadores píos.
“Pola Candeloria casan os paxariños e maila galiñola”
“Pola Candeloria casan os paxariños e vaise a galiñola”
O Día da Candeloria ten orixe nos cultos pagáns da fertilidade e dos ciclos da natureza, que como a noite de San Xoán, a Semana Santa, o Nadal e moitos outros, acabou por ser cristianizado. Neste caso tratábase do ritual do lume, coas súas virtudes apotropaicas (de afastamento de desgrazas, protectoras).
Na antiga Roma celebrábase as Lupercais, a festa do lume e na honra da fertilidade. Nesta festa, realizábase unha procesión con candeas acendidas de noite.
No ano 492, o Papa Xelasio I crea a festa da Purificación da Virxe que é conmemorada o 2 de febreiro. O nome da Candeloria está orixinado pola procesión realizada dentro da igrexa con candeas benditas, festa que substitúe e cristianiza a festa pagá romana e que posiblemente sexa orixe do actual Día da Candeloria. Este día a relixión católica celebra a Presentación de Xesús no Templo, a Purificación da Virxe despois do parto (de aí que hoxe sexa a onomástica das Puras e Purificacións) e a Virxe da Candelaria, advocación mariana aparecida en Tenerife (Illas Canarias) no século XV. Día das Puras e das Purificacións. E mañán, 3 de febreiro, do San Brais...
“Polo San Brais, hora e media máis”
Estamos nunha época na que a luz empeza a vencer ao tenebroso inverno, unha época na que xa se percibe a proximidade dos brotes das plantas que non tardarán en xerminar dando paso a un novo ciclo da nai natureza. É a festa da luz, que é como lle din en Oseiro ao que en Barrañán nomean as Candeas ou a Candelaria.
Daniel Martínez Suárez, presidente da Comunidade de Veciños de San Xiao, e Manuel Rey Vázquez 'Bareta', os dous xubilados e veciños de Barrañán, recordan con nostalxia os tempos nos que a veciñanza ateigaba a igrexa parroquial polas Candeas. “Antigamente cando nós eramos mozos, tal día como hoxe sacábase en procesión o San José e a Virxe da Candeloria. Hoxe só sacamos a Candeloria porque non vén xente dabondo á igrexa. O San José sacámolo coa Virxe do Carme no verán, polo Sacramento. Antes, polas Candeas, viña moita xente de toda a parroquia de Barrañán, de Arméntón, de Monteagudo, de Chamín… e mesmo se facía unha poxa de carne para as ánimas. A xente traía á igrexa cacheiras, bicos, e patas dianteiras da última matanza do porco, e tamén algunha cunca de barro con graxa derretida”.
Seica a poxa propiamente dita principiaba no adro da igrexa á saída da misa, que era cando se lle ofrecía a carne ás e os parroquianos para que poxaran por ela. O encargado da poxa era Jesús do Quixeiro. Subíase ao valado e dende alí facía as oportunas operacións. Logo, a persoa que máis ofrecía era a que levaba a peza de carne para a súa casa, quedando os cartos a beneficio das ánimas do purgatorio.
Daniel e 'Bareta' pensan que en Arteixo “a Candeloria soamente se celebra en Barrañán e en Oseiro, alí chámanlle a Virxe da Luz”. Tamén nos contaron que na súa parroquia “pola Candeloria algún ano ata houbo funcionista que organizou bailes no Salón do Xastre”. Os dous veciños lamentan que se perdan as tradicións mais, con todo, a veciñanza fai o posible por mantelas vivas. “Na nosa casa -afirma Daniel- seguímolo celebrando cada ano e sempre temos festixeiros. Ademais, na parroquia xa levamos varios anos organizando a Festa do Cocido das Candeas.”
Quen escribe estivo hoxe na igrexa de Barrañán, onde o crego don Juan Ramón bendiciu as candeas que a xente mantivo acesas mentres durou a misa na que se sacou en procesión á Virxe da Candeloria, unha pequena talla de madeira de mérito polo seu estilo e a súa antigüidade. Posteriormente, como di a tradición, a xente levou as candeas para os domicilios pois atribúenselles poderes como calmar as treboadas ou alumear o camiño das almas que deixan este mundo.
 |
| Procesión da Candeloria de Barrañán (2 de febreiro de 2023) |
 |
| Procesión da Candeloria de Barrañán (2 de febreiro de 2023) |
Rematamos polos distintos refraneiros populares galegos que recollen refráns sobre a Candeloria e o seu día:
-
Cando a Candeloria chora, medio inverno vai fóra; que chore, que deixe de chorar, mitá do inverno está por pasar.
-
Cando a Candeloria chora a mitá do inverno está fóra; se chora ou ri, o inverno está por vir, e se chora ou fai vento, inda o inverno está dentro.
-
O día da Candelaria, si chora ou venta, inverno entra. E si non venta nin chora, inverno fóra.
-
Pola Candelaria, inverno fóra; se chove ou venta, inda entra.
-
Pola Candeloria, metade do inverno fóra; e se chove e fai vento, metade fóra e metade dentro.
-
Pola Candeloria, mitá do inverno vai fóra; se chora ou venta, inda entra.
-
Pola Candeloria pon a pita vella e a nova.
-
Polo santo Antón toda galiña pon. Pola Candelaria, a boa e a mala.
-
Que a Candelaria chore ou que deixe de chorar, a metade do inverno está pasado e a metade está por pasar.
-
Se a Candelaria chora, o inverno está fóra; se ri, aínda está por vir.
-
Se a Candeloria chora vai o inverno fóra; se ri, o inverno quer vir; mais cal chorar, cal rir, medio inverno está por vir.
-
Se a Candelaria empola, o inverno vai fóra.
-
Se a Candelaria chora, o inverno xa vai fóra. Se a Candelaria rí, o inverno está por vir; pero que ría e que cante hai inverno para tras e para diante.
-
Se a Candeloria vén mal o inverno está caroal.
Virxe da Candeloria de Barrañán
FONTES:
VIDAL, FRANCISCO A. (2014): A Candeloria, o Imbaloc e Proserpina.https://oschanzos.blogspot.com/search?q=a+candeloria
WIKIPEDIA: https://gl.wikipedia.org/wiki/D%C3%ADa_da_Candeloria
OITO DÍAS DE FESTA EN RAÑOBRE!
En novembro de 2022 tivemos a sorte de entrevistar no seu domicilio de Meicende a Plácido Rodríguez, un dos grandes músicos da bisbarra do que xa falamos no espazo Crónicas da Laracha (https://cronicas-da-laracha.blogspot.com/2022/11/placido-rodriguez-un-dos-grandes.html).
Naquela entrevista, Plácido contounos que “cando empecei a tocar na Orquesta Jazz Melody contratáronnos para tocar en Rañobre. Eu tiña daquela 16 anos, e ao chegar alí veu unha señora e dixo:
-Este neno vén para a nosa casa, que os pais son amigos meus!
A min coñecíanme alí por meu pai, que era zoqueiro e facía zocos para esa casa. Eu durmía na casa dos de Venturiña e os meus compañeiros noutras casas de Rañobre. Recordo que nos contrataran polo San Tirso de 1948 ou de 1949 para actuar durante tres días. Tocabamos nun alpendre e finalmente, en vez de tocar durante tres días como estaba previsto, botamos oito días seguidos sen saír de alí. Todos os integrantes da Jazz Melody permanecemos en Rañobre todo ese tempo”.
Para lembrar aqueles tempos, falamos con Pepe Naya 'O Camarín', veciño do Rañal nacido en Rañobre en 1936. “O baile facíase polo San Tirso, o 28 de xaneiro, no alpendre de Jesús de Mari Pepa. Había baile en Oseiro e había baile en Rañobre. Os músicos comían e durmían nas casas dos labradores”.
 |
| Alpendre da casa de Jesús de Mari Pepa na actualidade (Antonio Martínez) |
Unha desas casas era a de Venturiña, da que nos falou Plácido Rodríguez, e as outras eran a do Robeirán e a de Generoso do Calaso e a súa muller Carmen, irmá de Milio, o avó materno dun servidor. Comían e durmían nesas tres casas e o baile facíano no alpendre de Jesús de Mari Pepa e seica á parte da xente de Rañobre tamén ía moita xente de Suevos.
Pepe tamén nos contou que “o xenro de Baliño tamén era músico. Chamábase Antonio e xa morreu. Tocaba a trompeta, se non recordo mal, na mesma orquestra que Plácido. Tamén había outro músico en Vilarrodís pero non me acordo do seu nome. Eso quen o pode saber e miña irmá Blandina”.
 |
| Plácido Rodríguez tocando a batería coa orquestra Jazz Melody (Cortesía de Plácido Rodríguez) |
E falamos con Blandina, nacida en Rañobre no ano 1933 e casualmente, ao igual que seu irmán Pepe, tamén veciña do Rañal. “Cando eu era unha mociña, 12 ou 13 anos tería daquela, ía moita xente a Rañobre polo San Tirso, ao baile que se facía na de Jesús de Mari Pepa. Os músicos que tocaban alí eran todos chavales. Recordo que un deles era Manolo o da Vieira. Tamén había outro de Vilarrodís que se chamaba Chucho. Comían na casa de Generoso, na de Venturiña… nas casas dos labradores ricos. Na do Venturiña comían e durmían. Un ano ganaran o premio Generoso do Calaso e a súa muller Carme, que bailaban moi ben. Outro ano o premio da xota e da muiñeira levárao a Lixeira de Rañobre. Nalgunha ocasión tamén llo deran a Carme, unha irmá de Fina a de Laradas. A xente de Rañobre era moi festixeira.”
 |
| Alpendre da casa de Jesús de Mari Pepa na actualidade (Antonio Martínez) |
Oitenta anos despois daquelas grandes festas e foliadas que se organizaban no lugar, damos fe de que a xente de Rañobre segue sendo moito festixeira, abofé que si! Debe ser cousa da xenética!
Ningún comentario:
Publicar un comentario