A. & J. SALGUEIRO, A FÁBRICA DE CONSERVAS DO RAÑAL
O espazo que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba, no Rañal, agocha os vestixios da antiga fábrica de conservas A.&J. Salgueiro, unha das primeiras industrias en instalarse da zona e que hai xa case tres décadas que pechou. Foi a finais da década dos sesenta cando os irmáns Andrés e José Salgueiro solicitaron permiso de obra coa finalidade, según contan os maiores do Rañal, de levantar un hotel nun entorno inigualable, a carón das praias de Alba e Sabón e do piñeiral do monte de San Tirso. Mais este establecemento nunca chegaría a ser construído e, no seu lugar, edificaríase a fábrica de conservas que, durante varios anos, foi unha das principais fontes de emprego para as mulleres de Arteixo e os seus arredores, entre elas miña nai, Melucha, que se gañaba o pan como encargada e tamén era representante sindical da U.X.T.
 |
| Imaxe dos anos 90 da conserveira |
Lembro que tamén había traballadoras de Loureda, Oseiro, Rañobre, Figueiroa, Chamín, Baldaio, Laracha...e ata había un matrimonio da Agualada de Coristanco que vivían de aluguer nunha casa da aldea, cerca do Bar Chucho. Algunhas destas empregadas acabarían casando con veciños do Rañal que, naquela hora, a gran maioría deles traballaban na fábrica das tónicas...si, si, nesa que ninguén sabía escribir o seu nome pero que todo o mundo pronunciaba "Sueps". Moitos destes homes eran albaneis que atoparan traballo na edificación na nave da Schweppes e, unha vez rematada a obra, quedaron a traballar alí como empregados da empresa ata o seu peche, no 2009.
A unha en punto soaba tódolos días a sirena da conserveira. Era a hora do descanso para xantar. As empregadas do Rañal ían comer ás súas casas e as que non residían na aldea, nos días de bo tempo xantaban ou ben á sombra dos piñeiros do Monte de Manolito, ou ben a carón do río Bolaños, o río que desemboca na praia de Alba, areal que aparecía nas latas de conservas da A.&J. Salgueiro S.L. |
| Traballadoras da conserveira comendo a carón do río |
 |
| Imaxe dos primeiros anos 70 traballando na conserveira |
A conserveira do Rañal tamén era coñecida polo cheiro que desprendía e os seus verquidos ao mar, verquidos dos que se fixera eco un medio de prensa nacional. O xornal ABC, na súa edición do 9 de agosto de 1973, en alusión ao aumento da contaminación na costa española, relataba: "Quien esto escribe fue testigo de lo que se ha hecho con una playa de Sabón, en Arteijo, de arena finísima y aguas transparentes. Una fábrica de pescados ha llevado sus vertederos hasta el mismo borde del arenal y el olor es tan nauseabundo que incluso un pinar sito a centenares de metros ha quedado visto para sentencia". Así pois, a fábrica de Salgueiro era un reflexo do que era o medio ambiente naqueles anos, nos que a norma xeral era que algunhas fábricas usaran a costa de Arteixo como vertedoiro mentres a administración miraba para outro lado. A conserveira do Rañal foi un exemplo disto e, aínda hoxe, cando os temporais do inverno levan metros e máis metros de area das dunas da praia de Alba, quedan ao descuberto as tuberías que levaban os restos do peixe das conservas directamente ao mar.
 |
| Tubería da conserveira do Rañal no areal de Alba |
Os problemas medioambientais aparecían en escena, problemas que se
agravarían posteriormente ao ir aumentando o número de empresas no
Polígono de Sabón. A día de hoxe, parte das rochas da Pedra do Aguillón e do Paiolo, é dicir, na desembocadura do Bolaños, aínda presentan un tono alaranxado, consecuencia dos verquidos incontrolados que durante moitos anos sufriu esta parte do litoral arteixán. Seguro que moitas e moitos de vós, especialmente @s que tedes máis de cuarenta abriles lembrades aqueles dous ou tres días á semana no que o mar non era azul... nin verde...non...era laranxa!
A fábrica de conservas dos irmáns Andrés e José Salgueiro pecharía a finais dos anos oitenta e sería derrubada cando se iniciou a construción do paseo marítimo, mais a familia Salgueiro seguiría vinculada a Arteixo varios anos máis xa que unha filla de Andrés, da cal sinto non lembrar o seu nome, impartiría clases no instituto Manuel Murguía. |
| A conserveira pouco antes de ser derrubada |
AS PRIMEIRAS TELEVISIÓNS E A TENDA DE RADISGAL
O 28 de outubro de 1956 Televisión Española (TVE) principiaba as súas emisións regulares, mais terían que pasar moitos anos para que houbera un televisor en todos os fogares xa que, nun primeiro momento, era un producto caro que non estaba ao alcance da inmensa maioría da poboación. Incluso tiña un imposto de luxo (eran 500 pesetas), imposto que estaría en vigor dende ese ano de 1956 ata o 23 de setembro de 1965, data que sería suprimido, pois o réxime franquista deuse conta da importancia propagandística que tiña a "caixa tonta" e deste xeito, cando Manuel Fraga Iribarne era Ministro de Información e Turismo (1962-1969), o réxime tamén fomentaría unha rede de teleclubs.
O número de receptores medraría de forma espectacular en pouco tempo. En 1958, dous anos despois das primeiras emisións, había 30.000 televisores en todo o Estado español; en 1963, 300.000; en 1965, 1.250.000; e, en 1968, máis de tres millóns.
Según o escritor carballés Xan Fraga, en Galiza inaugurouse a televisión o día 1 de setembro de 1961, en Santiago de Compostela, cunha emisora Philips que transmitía no canal 4 da banda 1. A primeira emisión de TVE que chegou á cidade da Coruña foi o día 15 dese mesmo mes de setembro e, era un reemisor importado de Alemaña, que recibía o canal 4 de Santiago. O repetidor estaba en Pena Moa.
¿Cales foron os primeiros fogares privados en Arteixo que tiveron televisión? ¿Cales foron os primeiros establecementos públicos que incorporaron as 625 liñas? ¿E as primeiras tendas de electrodomésticos? Foron diversas as fontes orais consultadas e poucas concordaron nas súas respostas. Faríano unicamente nas marcas máis difundidas, que eran Philips, Vanguard, Iberia, Telefunken ou General Electric, e tamén no custe: unhas 20.000 pesetas (120 euros), prezo prohibitivo naquela hora, polo que adultos e cativos acudían en masa a ver as emisións aos bares e casas a donde chegaran as primeiras teles, caso da casa da señora Julia da Baiuca, a nai de Fino, Julita, Sarita, Pablo, "Totos", "Tete" e "Pitos", que según a maioría das fontes consultadas foi a primeira particular de Arteixo en ter este novo invento, casa donde, por certo, Julita e "Pitos" ensinarían a ler e a escribir a ducias de nenas (ela) e nenos (él) e donde moitos destes cativos e cativas tiveron a oportunidade de ver, por primeira vez, os festivais de Eurovisión ou as filigranas que facían coa pelota xogadores inesquecibles como Pelé, Alfredo Di Stéfano ou o noso Luis Suárez.
El Gallo de Oro (o antigo), Muiñeiro, Moisés, Sanchís... irían poñendo (non podo dicir quen foi o primeiro) nos seus establecementos o novo aparato máxico e, ao mesmo tempo, moitos dos seus clientes non eran quen de explicar como se podían meter dentro daquela caixa as persoas que falaban no seu interior, clientes para os que era un verdadeiro acontecemento ver e escoitar por aquela caixa ao seu veciño máis popular: Arsenio Iglesias, "o raposo de Arteixo".
Cara a finais dos anos sesenta e principios dos setenta había dúas tendas de electrodomésticos en Arteixo donde se podían mercar os televisores: a de Fontes e a de Radisgal, e hoxe toca falar desta última.
 |
| Publicidade de xullo de 1970 |
Alí traballaba Luis e Mari Pili. Luis facía un pouco de todo: atendía na tenda, instalaba os electrodomésticos e as antenas de televisión e, ademais, buscaba clientes por todo Arteixo. Eduardo Longueira, o señor Radisgal, que xa daquela era unha persoa maior, tamén tiña tendas na Coruña, onde unha das dependentas era Mari Chelo (irmán de Mari Pili, a que traballaba en Arteixo) e, se non lembro mal, en Ponteceso.
A sinal da emisión que chegaba a Arteixo, sobre todo ao centro da vila, era moi mala..."as veces víanse aos futbolistas ao revés, coa cabeza na parte inferior da pantalla e os pés na superior", lembraba unha das fontes orais coas que falei. Por tal motivo, Radisgal seica decidiu montar un repetidor nun monte do lugar da Pedreira, no alto da Catuxa, que era propiedade dos do Perinete, familia que a cambio recibiría de agasallo un televisor.
 |
| Publicidade de xullo de 1969 |
Naqueles anos setenta tamén iría aparecendo pouco a pouco en Arteixo a televisión en cor, outra innovación de moito nabo que andaba polas 100.000 pesetas. Houbo bares e casas particulares que viron en cor, xa daquela, e cunha enorme expectación, os Mundiais de fútbol de 1974 e 1978, celebrados en Alemaña e Arxentina respectivamente, mundiais que gañarían en ambos casos as nazóns organizadoras vencendo na final á "laranxa mecánica", a Holanda dos Cruyff, Neeskens, Van Hanegem, Rensembrink, Haan, os irmáns Van de Kerkhoff, Rep e compañia.
Así pois, o branco e negro empezaba a ser historia...mais na casa dun servidor o cambio ao cor non se produciría ata o ano 1982. Fora para ver o Mundial de España ¿lembrades?...e sí, aquel novo televisor tamén se comprara na tenda de Radisgal.FONTES:
-FRAGA, XAN. "Crónicas de Carballo". A.C. Lumieira. Carballo, 2004.
AS PRIMEIRAS FARMACIAS DA VILA DE ARTEIXO
Hoxe
imos falar das farmacias
máis antigas
de Arteixo, onde non
deixa de ser curioso que o persoeiro máis ilustre do noso concello,
Manuel Murguía, fora
precisamente fillo dun
boticario, de
Juan Martínez, que antes de establecerse en Santiago de Compostela
tivera farmacia na Coruña, na rúa Garás. Según
algunhas fontes, Martínez era bo
amigo (probablemente porque cursaran estudios xuntos) do veciño de
Oseiro Antón Pan, que sería
o padriño daquel meniño que nacera o 17 de maio de 1833 na súa casa de Froxel,
coñecida naquela altura
como a “casa do médico”
e que,
co tempo, convertiríase no máis destacado impulsor do Rexurdimento
galego.
Manuel
Murguía falecería no seu
domicilio da rúa coruñesa
de San Agustín o 2 de febreiro de 1923, nunha época na que xa se
establecera
na nosa vila un home que seguro que tamén
vos soa o seu nome porque pasastes ducias de veces pola rúa que ten
dedicada en Arteixo: o farmacéutico Manuel Fernández Llamazares.
O
Sr. Llamazares, como se lle coñecía comunmente, chegara á vila
arteixá en tempos do alcalde Faustino Pazos Teijeiro, que
fora o primeiro mandatario local desde marzo de 1903 ata maio de
1910. Naquela hora xa había botica en Arteixo, a de D. Jesús López
Valdivieso, que solicitara a apertura dunha farmacia na vila en 1908.
 |
| A antiga botica da Baiuca |
Fernández
Llamazares establecería a súa botica na casa que aínda podemos ver
ao carón do estanco da Baiuca, edificio que era propiedade de
Dolores e Encarnación González Mes, que eran irmáns de Baldomero,
alcalde de Arteixo en tres etapas distintas: 1914-1916, 1920-1923 e
1930-1931. O boticario, que
tamén desempeñaría en Arteixo os cargos de xuíz municipal e de
vicepresidente da Sociedade Recreativa “El Alba” (na sede da
entidade, o Café Berán, seica tocaba o piano con gran pericia
musical), falecería a finais de 1946. Meses despois, a súa viúva María Luísa Saralegui venderíalle a licencia da farmacia ao mestre de Ortigueira Horacio Fernández Gómez, persoeiro que na actualidade ten unha rúa dedicada na vila de Cariño.
Horacio Fernández quedara víuvo en 1929, con 32 anos, da súa muller Gregoria Calvete, unha zaragozana a quen coñecera cando ambos impartían docencia na localidade de Cariño. O matrimonio tiña catro fillas: Marianela, Alicia, Gloria e Gregoria, rapazas ás que Horacio sacaría adiante con moito sacrificio. A maior, Marianela, faría a carreira de farmacia e, despois de que o seu pai lle comprara a licencia á viuda de Llamazares, estaría ao fronte da botica desde os derradeiros anos corenta ata os primeiros sesenta. Gregoria, a máis nova das catro, vivía con Marianela na Baiuca, e tamén iniciara a carreira de farmacia mais, cando ía polo 3º ano, tivera que abandonala, uns estudos que retomaría posteriormente aínda que finalmente licenciaríase en maxisterio. As outras dúas irmás, Gloria e Alicia, só viñan a Arteixo polo verán xa que pasaban o ano en Madrid facendo as carreiras de mediciña e de odontoloxía.
A botica estaba no baixo do edificio e unha vez rematada a carreira Alicia, unha das primeiras odontólogas galegas, montaría unha clínica dental no primeiro piso. Na casa tamén estaba Milucha do Tato, que traballaba como empregada doméstica, mais Marianela e Gregoria tratábana como si fora da familia.
Estamos xa nos sesenta, anos no que chega a Arteixo, concretamente en 1961, Teodomiro Santos Blanco, un mozo que nacera en Noia en 1929 mais que pasara media vida en Pontevedra. Aquel mozo, que hoxe vai camiño das 87 primaveras, contábame hai uns días, tomando un café, que moito lle chamara a atención que, naquela hora, unha vila como Betanzos, coa mesma poboación que Arteixo tivera tres farmacias e que aquí só houbera unha. “Foi por iso -dicíame- polo que Arteixo pareceume un sitio bo ...e mira que naqueles anos aquí todo eran leiras! Na zona só estaba a tenda de Elvirita, o Moisés e a miña farmacia”. Naqueles tempos o señor Teodomiro, que tamén me afirmaba que “en Arteixo fíxenme un home a aprendín a enfrentarme á vida”, comía e ceaba na do Veigheiro cando lle tocaba estar de guardia que, ao haber só dúas farmacias, era semana sí semana non.
A principios daqueles anos sesenta, Marianela Fernandez, que ten actualmente 94 anos, deixaba o concello arteixán para irse a vivir a Ferrol, cidade na que tamén abriría unha farmacia. Gregoria, a pequena das irmás, quedábase ao frente da botica da Baiuca, botica que en 1968 cambiaría de ubicación trasladándose á
Avenida
do Balneario, onde Gregoria contrataría á farmaceutica Eva Gómez. A partir daquel intre, a botica pasaría a ser a tenda de Marina, a muller de Manuel Moreiras, que estaría no edificio ata 1980, ano no que se mudarían para onde hoxe as súas fillas rexentan o estanco da Baiuca.
 |
| O farmaceutico Llamazares |
Horacio Fernández quedara víuvo en 1929, con 32 anos, da súa muller Gregoria Calvete, unha zaragozana a quen coñecera cando ambos impartían docencia na localidade de Cariño. O matrimonio tiña catro fillas: Marianela, Alicia, Gloria e Gregoria, rapazas ás que Horacio sacaría adiante con moito sacrificio. A maior, Marianela, faría a carreira de farmacia e, despois de que o seu pai lle comprara a licencia á viuda de Llamazares, estaría ao fronte da botica desde os derradeiros anos corenta ata os primeiros sesenta. Gregoria, a máis nova das catro, vivía con Marianela na Baiuca, e tamén iniciara a carreira de farmacia mais, cando ía polo 3º ano, tivera que abandonala, uns estudos que retomaría posteriormente aínda que finalmente licenciaríase en maxisterio. As outras dúas irmás, Gloria e Alicia, só viñan a Arteixo polo verán xa que pasaban o ano en Madrid facendo as carreiras de mediciña e de odontoloxía.
A botica estaba no baixo do edificio e unha vez rematada a carreira Alicia, unha das primeiras odontólogas galegas, montaría unha clínica dental no primeiro piso. Na casa tamén estaba Milucha do Tato, que traballaba como empregada doméstica, mais Marianela e Gregoria tratábana como si fora da familia.
Estamos xa nos sesenta, anos no que chega a Arteixo, concretamente en 1961, Teodomiro Santos Blanco, un mozo que nacera en Noia en 1929 mais que pasara media vida en Pontevedra. Aquel mozo, que hoxe vai camiño das 87 primaveras, contábame hai uns días, tomando un café, que moito lle chamara a atención que, naquela hora, unha vila como Betanzos, coa mesma poboación que Arteixo tivera tres farmacias e que aquí só houbera unha. “Foi por iso -dicíame- polo que Arteixo pareceume un sitio bo ...e mira que naqueles anos aquí todo eran leiras! Na zona só estaba a tenda de Elvirita, o Moisés e a miña farmacia”. Naqueles tempos o señor Teodomiro, que tamén me afirmaba que “en Arteixo fíxenme un home a aprendín a enfrentarme á vida”, comía e ceaba na do Veigheiro cando lle tocaba estar de guardia que, ao haber só dúas farmacias, era semana sí semana non.
 |
| O señor Teodomiro diante da farmacia da súa filla Eva |
Gregoria botaría raices definitivamente en Arteixo, onde casaría naquela altura con Pepe Fontes e de aí
que a farmacia (hoxe Farmacia Ana Torres) fora coñecida como “a de Fontes”. O matrimonio tería tres fillos: José Ramón, o policia local que todos coñecemos por Telete, Alejandro e Marianela.
Nestes
anos sesenta, na farmacia de Teodomiro Santos traballaba Vicentina,
que era filla do señor Amable. Nos
70 faríano, como auxiliares, dúas mozas arteixás que aínda hoxe,
despois de máis de catro décadas, nos seguen atendendo amablemente
na mesma farmacia: Begoña e Chus, que empezaron respectivamente en
1971 e 1972.
 |
| Edificio no que estaba a farmacia de Alicia Rey |
Coincidindo cos últimos anos da vida laboral do señor Teodomiro, nun edificio antigo da Avenida do Balneario e o Camiño da Baiuca, Alicia Rey Formoso abriría o que era a terceira farmacia de Arteixo, farmacia que trasladaría en 1993 á Ponte do Ba e que en 2006 traspasaría a González-Rosón Fernández.
A FÁBRICA DE CHOCOLATES DE ARTEIXO
Pois
sí, en Arteixo tamén tivemos a nosa fábrica de chocolate. Non
vaiades a pensar que foi a do famoso libro infantil de Roald Dahl,
levado ao cine en 2005 nunha película dirixida por Tim Burton e
protagonizada por Johnny Depp. Non, a de Arteixo era Fábrica de
Chocolates Callejo, mais estaba chea de encanto e de historia
e, entre as súas máquinas, un podíase sentir un pouco como Charlie
se debía sentir nesa fábrica de chocolate do conto do escritor
británico Roald Dahl.
 |
| Publicidade dos anos 70 |
Chocolates
Callejo principiaba a súa andaina no nº 209 da Avenida de
Fisterra, no mesmo edificio no que posteriormente se establecería no
primeiro piso Foto-Rodri, e donde a dona de Benjamín, Mari Luz
Ramos, levaba un ultramarinos que o matrimonio tiña no baixo do
mesmo. Neste ultramarinos tamén traballaba María Jesús García, a
simpática carniceira que vos atende cando ides facer a compra ao
Eroski, unha muller que hoxe está a piques de disfrutar da súa
xubilación e que traballaría na tenda de Mari Luz ata 1986, ano no
que pasaría a ser a propietaria. Catro anos máis tarde, en 1990, a
cadena de supermercados Comprebén faríase co seu negocio... e
seguro que aínda hai quen lembra a inauguración do mesmo, xa que
fora mítica a presencia de Carlos Mata, o popular actor venezolano
protagonista de numerosas telenovelas daqueles anos 80-90.
Mais sigamos
coa chocolatería, na que aparte do seu propietario Benjamín García,
tamén traballaban o home de María Jesús García, Antonio Iglesias
(pais de Víctor Iglesias García, o director da Escola Municipal de
Música de Arteixo) que fixo de repartidor unha tempada, a señora
Dorinda, que facía de moza de almacen e de “multiusos” do
negocio e Ceferino, que era o comercial da empresa, o "viaxante"
que percorría o asfalto para
colocar os Chocolates Callejo nas
tendas do país e facerlle a competencia a Chocolates Mariño,
fábrica
fundada
en 1927
en Carballo e que aínda segue funcionando a día de hoxe e
é un dos poucos lugares, en todo o Estado español,
que conserva o proceso de elaboración artesanal, proceso
que tamén se levaba a cabo na
Fábrica de Chocolates de Arteixo, donde se traballaba con producto
de gran
calidade.
 |
| Benjamín García traballando na súa fábrica |
As
máquinas de Callejo
trituraban, refinaban e amasaban o chocolate, transformando o froito
do cacao en cacao en polvo, ou nun
auténtico chocolate
que só se facía
con fariña e azucre, ou azucre só no caso do chocolate negro. O
proceso era
tan minucioso que mesmo a cascarilla terminábase
de separar do chocolate a man, para que non quedara
ningún resto, algo impensable nos procesos de fabricación
industrial. Chocolates
Callejo
era unha tenda peculiar, única na súa especie, con personalidade.
Era
imposible
non reparar nela cando
pasabas
ao seu carón. Aínda que levaras
a cabeza noutra cousa, chamábache
a atención e
o ruído das máquinas víase suavizado polo
ulido a chocolate auténtico que
se percibía nos arredores, principalmente
os venres, que
era o día que se
moía.
Unha
vez moído o chocolate, amasábase con fariña e
azucre, ou só con azucre, no caso do chocolate negro. Introducíase
o chocolate xa amasado nunhas estufas a unha temperatura constante de
ao redor de sesenta graos durante máis de 48 horas. Tabletéabase e
introducíase na neveira. Gardábanse as tabletas durante un mínimo
de oito días en armarios de madeira e logo empaquetábase para
distribuilas posteriormente.
 |
| Imaxe do esterior da fábrica |
Chocolates
Callejo vendía principalmente a nivel provincial, sobre todo na
zona de Ordes, Costa da Morte e Muros, donde tiña bastante
clientela. Surtía ademáis aos cuarteis da cidade da Coruña. A
“fábrica", como
popularmente se coñecía en Arteixo, permanecería aberta ata
preto do ano 2.000. Hoxe se pasades pola zona de Foto Rodri e o Rocha
7 hai un edificio que lembra os tempos desta chocolatería: o
edificio Callejo.
O PARVULARIO DE PAULINA "A CHILENA" E O QUÍMICO DA SCHWEPPES
Como ben sabedes, hai uns días que empezaron a derrubar as instalacións da Schweppes, unha das primeiras fábricas que se instalaron en Sabón e que se construiu no que era, antes das expropiacións para o polígono, a aldea da Pedreira. Cando paso por alí, non hai día no que non me veña á mente os meus primeiros días no parvulario de Paulina "a chilena", ao que empezara a ir aos 5 anos.
Estouvos a falar do ano 1975. Paulina estaba casada con Carlos, que traballaba coma químico da Schweppes e tiñan un cativo da mesma idade que min, ou se
cadra un ano menos, que se chamaba Mauricio. Chegaran a Galiza
acompañados de Laura, a irmán dela, e do marido desta, do cal xa
non lembro o seu nome. Os dous matrimonios fuxiran de Chile nos días
posteriores ao 11 de setembro de 1973, o día no que o Palacio da
Moeda, a sede do goberno chileno, fora bombardeado por tanques e
avións das Forzas Armadas baixo as ordes do xeneral Augusto
Pinochet. Ese mesmo día Salvador Allende, o presidente do país, que
fora elexido libre e democraticamente pola maioría do pobo chileno,
aparecía morto no seu despacho. As primeiras versións falaban de
suicidio, mais co paso do tempo, descubriríase que Allende fora
asasinado fría e premiditadamente por ordes do propio Pinochet e, ao
parecer, coa compricidade da C.I.A.
Os dous matrimonios chilenos non tardarían en abandonar Arteixo.
Non lembro se a Carlos e a seu cuñado os despediran ou se lles
rematara o contrato na fábrica mais un día, nun daqueles xantares, Paulina e o seu home dannos a triste nova de que tiñan que iniciar unha nova etapa nas súas vidas e que marchaban para Madrid. Para nós xa eran da familia e por iso, naquel intre, coido que ata o homiño da foto do almanaque de Adegas Rodriguez Moreta, que ano tras ano miraba para nós dende a porta da cociña, caeulle algunha bágoa. Carlos marchou de Arteixo sen entender a retranca de meu avó
Milio, Paulina coas receitas dos guisos da
avoa Carme e Mauricio cunha bolsa de monecos de indios e vaqueiros que eu lle
agasallara. Nunca máis soubemos deles...se cadra porqué en vez de
coller rumbo cara a Madrid collérono cara Chile...eu o que sei é que cada vez que paso pola Groufa ou por diante da parcela da "Sueps", que estos días anda cos "dimes e diretes" por saber o que alí se vai construir, sempre me lembro deles.
 |
| A Schweppes a mediados dos anos 70 |
Os días inmediatos ao golpe de estado foran de verdadeiro
pánico para políticos e simpatizantes da esquerda chilena, moitos
deles asasinados do mesmo xeito que acontecera aquí en xullo de
1936. Ao mesmo tempo que a loucura e o terror se ían apoderando do
país, moitos dos seus cidadáns trataban de fuxir por terra, mar e
aire das garras do fascismo de Pinochet, como fora o caso destas dúas
irmáns, Paulina e Laura, e das sús respectivas familias, que
respiraron tranquilas cando o seu avión despegou do aeroporto de
Santiago de Chile rumbo a Barajas.
Aos poucos días de chegar a Madrid, Carlos atopa traballo nunha
prestixiosa multinacional de bebidas refrescantes, a Schweppes. Mais
o traballo non era na delegación de Madrid. Era na da Coruña, na
pranta que a empresa acababa de inaugurar no Polígono Industrial de
Sabón, onde tamén traballaría seu cuñado. E aí chegan os dous matrimonios a Arteixo. Carlos e Paulina
alugan un piso na Groufa, no edificio de cinco prantas que hai a carón de Rozas e, nun dos cuartos da vivenda, Paulina monta un parvulario no que o que escribe aprendería as primeiras letras, parvulario que en Arteixo era coñecido como "o da chilena". O seu marido Carlos empezaría a traballar de
contado como químico do laboratorio da fábrica das tónicas, que
tiña un nome imposible de ler mais que todo o mundo pronunciaba
Sueps.
Laura e o seu marido tamén alugan un piso na Groufa, enriba da
Parrillada Paraíso, moi preto do outro matrimonio. Ela faríase
vendedora da Stanhome, unha empresa mundial de venta directa de
productos de todo o tipo, na que tanto vendía cremas anti-arrugas ou
depilatorias como calquera artigo de limpeza de cociña ou baño,
productos que vendía nas tendas, ferreterías e nos salóns de
beleza da contorna e tamén nas xuntanzas que organizaba nos
domicilios de algunhas amigas. Miña nai, Melucha, botáralle unha man en máis dunha ocasión organizando,
na nosa casa, reunións ás que acudían amigas, veciñas,
traballadoras da conserveira A.&J.Salgueiro e súas cuñadas para mercar algúns dos
artigos que vendía Laura. Cos de limpeza aínda ía caendo algo, máis
cos cosméticos non o tiña doado: Avón levaba moitos anos
chamando a porta das mulleres galegas!...mais aínda así, coas
comisións das vendas, xunto co soldo do seu marido na Schweppes,
onde traballaba como xefe de producción, vivirían dignamente
durante os tres ou catro anos que residiron en Arteixo.
 |
| O parvulario de Paulina estaba no edificio da dereita |
Aqueles eran tamén tempos nos que o
camión de Adegas Moreta Rodriguez, que tiña os seus almacéns na
rúa herculina de Castiñeiras de Abaixo, deixaba unha vez ao mes un
bocoi de viño tinto de 50 litros do que daban boa conta os avós
Milio e Carme, mamá, a quen lle gustaba botarlle un chisco de
gaseosa, meus tíos, e por suposto as visitas das fins de semanas,
nas que a dos chilenos princiaran a ser frecuentes.
Os días que viñan xantar, mentres que Paulina axudaba a miña nai e a
avoa a preparar a comida, o avó Milio e Carlos baixaban ata o Bar Chucho, a
taberna do Rañal que rexentaron durante catro décadas Jesús Souto e a súa muller Amelia. Mauricio e máis eu tamén íamos e alí e, mentres
que eles tomaban uns "tóspiros" e falaban cos homes da
aldea, nós escoitábamos as súas conversas bebendo unhas Mirindas
de laranxa que no meu caso pedía, non polo que me gustaban, senón
polos debuxos de Hanna Barbera que viñan nas chapas. Carlos encontrábase alí, no Bar Chucho, con moitos compañeiros
de traballo: Juan do Castellano, Pepe de Xaquín, Chucho do
Xastre...todos albaneis e veciños da aldea que construíran a
fábrica da Schweepps e que, unha vez rematada a obra, pasaran a formar
parte da plantilla da empresa. Naquela hora, a maioría dos homes do
Rañal traballaban alí, na Sueps, e a maioría das mulleres facíano
na Salgueiro S.L., a fábrica de conservas que estaba no lugar que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba.
 |
| Imaxe recente da parcela da Schweppes |
A PANADERÍA FERNÁNDEZ DE LAÑAS
Falar de pan na miña casa ten o seu aquel. Medrar a carón dunha avoa de nome Carme Pan Pan e casar cunha muller de Carral, que de cando en vez déixame caer, así coma quen non quere a cousa, que o pan da súa vila natal é o mellor do mundo... pois claro, xa vos podedes imaxinar o percal cando defendo a miña patria chica e digo que en Arteixo tamén se fai pan de calidade, como xa nos lembraba Uxío Carré Aldao en 1928 na súa Xeografía do Reino de Galiza: "Teñen fama as bolas e pans de gran tamaño de fariña de millo chamadas Arteixanas".
Mais vaiamos ao conto. Como ben sabedes, no noso concello temos unha chea de panaderías distribuídas por case que todas as parroquias do municipio, polo que podemos comprar pan en Meicende, A Maceira, Vilarrodís, A Groufa, Arteixo, Loureda, Uxes, Lañas, Chamín... e hoxe quérovos falar dunha delas: a Panadería José Fernández de Lañas que, xunto á de Noso, era a que viña polo Rañal cando eu era neno.
 |
| Imaxe dos anos 80 de José e Carme enfornando |
José e Carme non tardarían en casar. Faríano en 1943, tan só seis meses despois de se coñecer e, ao pouco, xa empezarían a cocer nunha casa da parroquia de Armentón situada a uns poucos metros de onde hoxe está o negocio, no lugar da Ermida de Lañas. A panadería era coñecida como a "do Zapateiro" por ser Carme neta deste home, unha Carme que pouco a pouco iría aprendendo o oficio ao mesmo tempo que ían nacendo os tres fillos do matrimonio: en 1944 viña ao mundo José Antonio, no 46 Manuel e no 48 Agustín.
Naqueles anos 40-50, mentres José se encargaba de facer o pan que despois repartían pola contorna en cabalos, Carme facía o propio cos biscoitos e as roscas e, ata aprendería a facer outros doces. O tempo vai decorrendo e, a medida que o país vai pasando do branco e negro á cor, os tres rapaces van medrando botando unha man, desde cativos, no negocio familiar.
 |
| O matrimonio nos anos 50 cos seus tres fillos (de esquerda a dereita Agustín, José Antonio e Manuel) |
Ese mesmo ano, José e Carme empezarían a cocer no forno grande da Ermida, o actual lugar no que está a panadería, e convecerían ao seu fillo máis novo Agustín, que pasara boa parte do servizo militar na casa grazas aos biscoitos que Carme lle levaba á muller do comandante, para que se quedara con eles no negocio.
 |
| Imaxe de Agustín e de Raúl, un empregado de Loureda |
-Ai Agustín, se tivéramos os cabalos outro galo cantaría!
O Land Rover substituiríase en 1988 pola furgoneta Mercedes coa que hoxe podedes ver polo concello a Agustín facendo o reparto, furgón no que por certo aínda figura o nome de José Fernández, que falecería en 1994. Na actualidade, na Panadería Fernández traballan Angel, que é o panadeiro que teñen contratado, Agustín, a súa muller Otilia e Cristina, a máis nova das tres fillas do matrimonio. Agustín xa só fai o reparto e coce o día libre de Angel; Otilia reparte por Lañas e encárgase do despacho e do doce, doce que no caso da rosca só ela e súa sogra Carme, que hoxe ten 91 anos, saben facer.
 |
| Preparando a rosca. De esquerda a dereita, Otilia, Elena da Brea (curmá de Agustín), a señora Carme e Carme de Añón, veciña da familia |
Pola súa banda Cristina, terceira xeración da Panadería Fernández, que xa axudaba no negocio de cativa, empezou este ano a traballar coma unha empregada máis e algún cambio xa conseguiu: "A panadería nunca tivo cartel ata fai cousa dun mes que puxemos unha praca". Cristina tamén conta que o forno onde cocen nunca se enfría e está sempre por enriba dos 240º dende hai case 50 anos e, lembrando os tempos dos inicios do negocio familiar di que... "agora xa non imos por tantos sitios coma antes, mais en Figueiroa aínda se acordan de cando meus avós repartían o pan no cabalo".
 |
| A plantilla actual da panadería: Agustín, Otilia, Angel e Cristina |
O REAL CINE DE ARTEIXO
Pois sí, houbo un tempo no que no noso concello había cine, o Real Cine, que para moit@s veciñ@s que peinan canas dende hai tempo era das poucas diversións e espectáculos aos que podían ir na súa xuventude, un lugar onde non faltaron anécdotas e intres vividos difíciles de esquecer...o patio de butacas, o acomodador, o galiñeiro...aquelas películas...
 |
| O Cine Real e, á dereita, o bar de Dionisio |
Seica a mediados dos anos 50, cando a vila de Arteixo pouco ou nada tiña que ver coa de hoxe, tres irmáns da zona de Sada ou Bergondo, Juan, Antonio e José Agra (para algunhas fontes o apelido era Varela) deciden comprar un dos terreos baleiros que naquela hora había na Carretera Nova (actual Avenida de Fisterra) para pór alí un cine, unha zona na que por aqueles tempos só había catro casas. Empezando dende O Cruce, hoxe Avenida de Caión, e seguindo dirección a Carballo, a primeira delas era a do muiñeiro, que é onde actualmente segue estando o bar Insua. Uns cen metros máis arriba, había outras dúas case iguais. Na primeira vivía Chucho Iglesias Pardo, Chucho de Arsenio, coa súa muller María e o seu fillo Fernando. Na casa do lado residía seu irmán Enrique, Enrique de Arsenio, coa súa muller Concepción e os seus fillos Maruja e Quico, casa na que por certo estaba O Correo e, seguindo a estrada, un pouco máis adiante estaba a casa de María de Zás, na que esta muller vivía co seu home Francisco Abeleira e co seu fillo Pepe.
Pois ben, alí, na zona que hoxe ocupa o edificio Rozas, xusto diante da parada do bús dirección a Carballo, os tres irmáns decidiran comprar o terreo para construir o cine, unha construcción que lle contratarían a Chucho e Antonio Iglesias Pardo, que eran irmáns do xa daquela xogador do Deportivo Arsenio Iglesias. Na obra do edificio, Chucho e Antonio tiñan de pinche a seu sobriño Manuel Martínez, fillo de súa irmá María e mais coñecido polo alcume de Listero, un Listero que xunto a seu tío Chucho quedarían contratados como empregados do cine, que se inauguraría entre 1959 e 1960 facendo unha sesión os sábados e dúas os domingos.
 |
| A Av. de Fisterra a principios dos 70. O cine Real á dereita. |
Tamén había mulleres que vendían froita diante do cine, entre elas a nai da veciña da Catuxa Teresa do Xanete, a quen ás veces acompañaba outra señora que vendía larpeiradas e estampitas, actividade que ao
parecer tamén facía pola semana na estación dos troles da Coruña. Os carteles do cine, os carteles nos que figuraban as imaxes dos protagonistas das películas, eran cousa de María de Palleiro e o seu home Chucho, un matrimonio que residía nunha casa que estaba no lugar que hoxe ocupa o edificio de Correos. Nesta casa tiña consulta o practicante Emilio de Juan que, aparte de dar inxeccións, casualmente tamén estaba relacionado co mundo cinematográfico, pois era o propietario do cine da Laracha.
Unha vez que tiñan a entrada na man, e logo de atravesar as cortinas vermellas e de que o acomodador, que na maioría das veces era o Listero, lles axudara a buscar a correspondente butaca, antes de iniciarse a proxección das películas, a xuventude daquel entón facíalle algunha que outra falcatruada ao vendedor de garrapiñadas, un home que seica era obxeto de comentarios e risas por mor da súa vestimenta: de verán andaba abrigado e no inverno de camisa!
Empeza a sesión. Chucho de Arsenio era o encargado de proxectar as películas que se iniciaban coas noticias do NO-DO e co ruxido, se eran americanas, do león da Metro Goldwyn Mayer...un Chucho que, de cando en vez, armaba algún que outro alboroto cando os cabalos das películas do Oeste saían na pantalla coas patas cara arriba...era lóxico, as súas máns aínda estaban afeitas á dureza das tarefas da construcción!
 |
| Publicidade de xullo de 1970 |
As de Juanito Valderrama e Antonio Molina tamén causaban furor. As de Rafael tamén gustaban moito, o mesmo que A Biblia, dirixida e protagonizada en 1966 polo norteamericano John Huston ou os peplum, que foi un xénero cinematográfico dos 60 de serie B, onde héroes como Hércules, Maciste ou Espartaco, enfrontábanse a innumerables perigos, interpretados polos mellores culturistas da época, que non actores e cunha cutrería de medios, dignas do seu curmán o spaghetti-western, onde o principal era ver corpos esculturais e liortas na area máis ou menos resultonas. Naqueles anos, cando poñían superproduccións, o cine custaba 15 pesetas.
 |
| Lugar no que estaba o Cine Real |
Aqueles tamén eran bos tempos para o bar de Dionisio, que estaba a carón do cine, tempos nos que unha vez rematada a película a xuventude dos 60 e dos 70 ía alí a comer os bocadillos de calamares ou chourizo naquela bola que sabía a gloria!
Coa democracia o destape chegaría ao cine de Arteixo...Mary Francis, Josele Román, Nadiuska, Edwige Fenech...anos que serían os derradeiros do Real aínda que, con ocasión das festas do Apóstolo, abriría varias veces máis, un cine que permanecería abandonado varios anos e que, co paso do tempo, faríase con él Rozas, que construiría alí o edificio no que actualmente está a tenda de Cousas Coruña.
A PELUQUERÍA SUSO E JOSÉ RAMÓN
Teño que confesalo. Cando era un cativo de 7 ou 8 anos o feito de ir cortar o pelo era motivo de boas perrenchas pola miña teima de non querer ir ao mesmo lugar ao que ía miña nai a peitearse: a Peluquería Maruja. Alí só había mulleres e se cadra, por mor da sociedade machista daqueles tempos e dalgunha que outra chufa dos meus amigos da infancia, pensaba que tiña que ir a unha peluquería masculina. Non o sei, o único que lembro e que quería que me cortara o pelo Suso Naya, o barbeiro que naquela hora tiña o seu negocio no Paseo do Balneario e agora o ten na Travesía de Arteixo co nome de Naya Peluqueros. Pois ben, despois do meu particular "tira e afloxa" doméstico, finalmente acabaría sendo cliente de Naya durante bastantes anos...e iso que a relación con él non principiara con bo pé: a súa insistencia de querer peitearme naquel enorme pato que máis ben parecía unha ave prehistórica do cuaternario, facíame botar fume polas orellas! Eu só quería que me amañara as greñas na cadeira de brazos dos adultos!
Co transcorrer do tempo tiven a sorte de coñecer a Dani Arias, un bo amigo co que compartín vestiario no mesmo equipo de fútbol durante varias tempadas e que, así como non quere a cousa, xa case leva vinte anos dándolle xeito ao pouco pelo que me queda no seu salón de peiteado da Avenida de Fisterra, un Dani que tras completar a súa formación iría aprendendo o oficio a carón dun dos barbeiros pioneiros de Arteixo: seu pai Suso.
O refrán "de casta lle ven ao galgo" abofé que se pode utilizar no caso de Dani e do seu proxenitor Suso, un home que hoxe disfruta da súa merecida xubilación e que é sobriño de catro tíos barbeiros: Pepe, Manolo, Enrique e Chucho, veciños de Oseiro e irmáns de súa nai Chelo que eran coñecidos polo alcume do "Vichelajota" (deturpado posteriormente polo de "Pichalajota") porque seica un deles preguntáballe habitualmente aos seus clientes se viran a jota no salón de baile, intre tan agardado naqueles tempos como posteriormente o serían para @s da miña xeración os 15-30 minutos de "lentas" na discoteca. Pepe e Manolo montaran nos anos 50 a súa barbería na Baiuca, perto da casa de Marán e, a principios dos 60, cambiaríanse para a Avenida de Fisterra, para o lugar que hoxe ocupa a Panadería Gestal. Enrique faríao en Meicende, onde na actualidade seguen os fillos na Barbería Barbeito, e Chucho estableceríase na Coruña, pola zona de Santa Margarida, nun local no que Suso Arias aprendería o oficio e traballaría ata que foi á mili, mais ou menos polo 1968.
Licenciado do extinguido servicio militar, o pai de Dani empezaría a traballar como empregado na barbería que seu tío Pepe tiña en Arteixo, un Pepe que xa había uns anos que non contaba coa axuda de seu irmán Manolo, que se tivera que xubilar por enfermidade. Suso estaría traballando naquel negocio dende 1970 ata a xubilación de seu tío Pepe en 1973, e sería aí, coincidindo coa efervescencia industrial do Polígono de Sabón, cando decidiría coller o traspaso do negocio contratando como empregado a José Ramón Campos, un mozo arteixán que tamén aprendera o oficio a carón de Chucho, o tío de Suso que tiña a barbería na Coruña.
Suso e José Ramón traballarían como xefe e empregado naquel local situado fronte ao restaurante El Gallo de Oro ata 1981, que foi cando tiveron que deixar o baixo porque a familia Gestal tiña previsto construir alí o edificio no que hoxe está a panadería, sendo nesa altura cando os dous compran un piso uns metros máis arriba, á altura da actual parada de taxis, e abren como socios a Peluquería Suso e José Ramón, unha sociedade que duraría como tal ata 1998. Mais uns anos antes de que os dous socios colleran camiños diferentes empezaría a traballar alí Manuel, o fillo de José Ramón ao que tod@s coñecemos por Manuel de Eva...xa sabedes, un dos actores do grupo de teatro arteixán Paso de Valverde que ademais é compoñente do grupo dos Os Revenidos. Desfeita a sociedade, en 1998 Manuel abriría o seu propio salón: Peluquería Manuel Campos, negocio no que José Ramón continuaría a súa vida laboral ata o día do seu retiro. No caso de Suso tamén acontecería algo semellante xa que, tras deixar de traballar co seu antigo socio, faríao co seu fillo Dani ata a súa xubilación no salón que abrira en 1981 con José Ramón, que é o lugar no que me peiteo dende hai case 20 anos!
SUSO GARCÍA, O PANADEIRO FUTBOLISTA
polo apelativo de Suso, iría medrando ao mesmo tempo
que aprendía o oficio de
panadeiro. Mais,
aparte da súa actividade
empresarial, Suso
García tamén tivo
unha brillante
traxectoria no mundo do
balón,
unha carreira deportiva
que deixaría
unha enorme pegada
entre os aficionados ao
fútbol da contorna.
A PELUQUERÍA SUSO E JOSÉ RAMÓN
Teño que confesalo. Cando era un cativo de 7 ou 8 anos o feito de ir cortar o pelo era motivo de boas perrenchas pola miña teima de non querer ir ao mesmo lugar ao que ía miña nai a peitearse: a Peluquería Maruja. Alí só había mulleres e se cadra, por mor da sociedade machista daqueles tempos e dalgunha que outra chufa dos meus amigos da infancia, pensaba que tiña que ir a unha peluquería masculina. Non o sei, o único que lembro e que quería que me cortara o pelo Suso Naya, o barbeiro que naquela hora tiña o seu negocio no Paseo do Balneario e agora o ten na Travesía de Arteixo co nome de Naya Peluqueros. Pois ben, despois do meu particular "tira e afloxa" doméstico, finalmente acabaría sendo cliente de Naya durante bastantes anos...e iso que a relación con él non principiara con bo pé: a súa insistencia de querer peitearme naquel enorme pato que máis ben parecía unha ave prehistórica do cuaternario, facíame botar fume polas orellas! Eu só quería que me amañara as greñas na cadeira de brazos dos adultos!
Co transcorrer do tempo tiven a sorte de coñecer a Dani Arias, un bo amigo co que compartín vestiario no mesmo equipo de fútbol durante varias tempadas e que, así como non quere a cousa, xa case leva vinte anos dándolle xeito ao pouco pelo que me queda no seu salón de peiteado da Avenida de Fisterra, un Dani que tras completar a súa formación iría aprendendo o oficio a carón dun dos barbeiros pioneiros de Arteixo: seu pai Suso.
O refrán "de casta lle ven ao galgo" abofé que se pode utilizar no caso de Dani e do seu proxenitor Suso, un home que hoxe disfruta da súa merecida xubilación e que é sobriño de catro tíos barbeiros: Pepe, Manolo, Enrique e Chucho, veciños de Oseiro e irmáns de súa nai Chelo que eran coñecidos polo alcume do "Vichelajota" (deturpado posteriormente polo de "Pichalajota") porque seica un deles preguntáballe habitualmente aos seus clientes se viran a jota no salón de baile, intre tan agardado naqueles tempos como posteriormente o serían para @s da miña xeración os 15-30 minutos de "lentas" na discoteca. Pepe e Manolo montaran nos anos 50 a súa barbería na Baiuca, perto da casa de Marán e, a principios dos 60, cambiaríanse para a Avenida de Fisterra, para o lugar que hoxe ocupa a Panadería Gestal. Enrique faríao en Meicende, onde na actualidade seguen os fillos na Barbería Barbeito, e Chucho estableceríase na Coruña, pola zona de Santa Margarida, nun local no que Suso Arias aprendería o oficio e traballaría ata que foi á mili, mais ou menos polo 1968.
Licenciado do extinguido servicio militar, o pai de Dani empezaría a traballar como empregado na barbería que seu tío Pepe tiña en Arteixo, un Pepe que xa había uns anos que non contaba coa axuda de seu irmán Manolo, que se tivera que xubilar por enfermidade. Suso estaría traballando naquel negocio dende 1970 ata a xubilación de seu tío Pepe en 1973, e sería aí, coincidindo coa efervescencia industrial do Polígono de Sabón, cando decidiría coller o traspaso do negocio contratando como empregado a José Ramón Campos, un mozo arteixán que tamén aprendera o oficio a carón de Chucho, o tío de Suso que tiña a barbería na Coruña.
 |
| José Ramón e Suso nos anos 80 |
SUSO GARCÍA, O PANADEIRO FUTBOLISTA
 |
| Local da "Panadería Suso" na Av. de Fisterra de Arteixo |
Sabido
é que dende hai varias décadas a “Panadería Suso” ofrece
aos seus clientes unha ampla variedade de sabores e placeres ao
paladar, unhas exquisiteces gastronómicas que abofé son
sinónimo de tradición e calidade
e que,
cada día, podemos mercar en calquera dos oito
despachos de pan que a firma
ten pola nosa
bisbarra: catro
na Coruña,
dous en Arteixo, un
Vilarrodis e
o orixinal de
Paiosaco, que
foi o lugar onde o seu propietario Jesús García Varela, mais
coñecido
 |
| Despacho da "Panadería Suso" en Vilarrodís |
Un
destes equipos interesados en facerse cos servicios do rapaz de
Paiosaco fora o R.C. Deportivo da
Coruña, que tiña como
adestrador do seu equipo xuvenil a Manuel Ríos Quintanilla, o
lendario Manolete. Pouco
lle faltou a Suso para
asinar co clube
herculino
mais, finalmente, acabaríase truncando a operación por mor do
repentino interés do Real Madrid, feito
que daría
pé a que o Deportivo fichara
no seu lugar ao arteixán Juan Manuel Mañana Martínez “Fabeiro”.
O
Real Madrid era
o Real Madrid e unha oportunidade
así non se podía deixar escapar polo
que, no verán de 1977, Suso prantábase
na capital do Estado co desexo
de comer o mundo e de facerse
un oco nas categorías inferiores do clube branco. Alí faría
amistade co porteiro vasco José Manuel Ochotorena, un
dos compañeiros da pensión na que vivía con outros rapaces da
canteira que procedían de fora de Madrid e
que, posteriormente,
coincidiría en pleno coa xeración dos Míchel, Butragueño,
Sanchís, Pardeza e Martín Vázquez, grupo
de xuvenís
que non tardaría moito
en ser coñecido como “La Quinta del
Buitre”. Mais
a experiencia de Suso na
entidade madridista
non acabaría resultando
todo o positiva que él agardaba e, ao cabo de tres meses, volta a
súa terra para enrolarse no cadro
xuvenil do Racing de Ferrol
que participaba na Liga
estatal. Alí
o paisaqués deixaría
o seu selo persoal anotando
un total de 22 goles, bo
facer que lle daría o premio de adestrar habitualmente
co primeiro equipo onde,
baixo as ordes de
Rodriguez Vaz, coincide
nas sesións preparatorias
cos seus veciños de Caión, os irmáns Collazo, e
con futbolistas da talla dos
Corral, co tempo adestrador do R.C. Deportivo; o
arxentino Juan Carlos, que un día lle
comentara que...”en
Argentina tenemos un pibe que dará que hablar”
referíndose ao que para moitos é o mellor xogador de todos os
tempos: Diego Armando Maradona;
Richard, pai do ex futbolista
do Glasgow Rangers
Nacho Novo; e tamén co
masaxista Antonio “O Xitano”,
plantel que ao
final daquela tempada
77/78 acadaría o ascenso á Segunda División.
 |
| Suso no Racing de Ferrol |
Rematada
a cesión,
o
rapaz de Paiosaco
voltaría
á disciplina do Racing de Ferrol onde,
ao longo da campaña 79/80, alternaría as súas actuacións co
Arsenal e co primeiro equipo racinguista en
2ª B,
división
na que
o once departamental loitaría
ata a última xornada por non
descender á 3ª.
Os
verdes principiaran a tempada baixo a dirección técnica de Gustavo
Biosca e remataríana con Gerardo Molina, adestrador
que o
6 de abril
de 1980 facía
debutar na
categoría
a Suso
contra
o Sestao, nun partido correspondente
á xornada 30ª
que remataría 0-0 e no que o Racing formara con tres
laracheses de inicio:
Jolo;
Miguelín, Vidal, Silvano, M. Collazo, Otero, Segundo, J. Collazo,
Suso (Carballo), Roberto e Miguel. La
Hoja del Lunes
publicaba ao día seguinte que...”Molina,
que en esta ocasión, por imperativos legales, no pudo dirigir el
encuentro desde el banquillo, introdujo esta tarde a los jugadores
Suso y Carballo, procedentes del Arsenal; tal vez como último
recurso. Pero tampoco dichos jóvenes lograron romper la atonía de
un partido que más parecía de patio de colegio que propio de
Segunda División “B”
. O
futuro
panadeiro
repitiría
titularidade na xornada seguinte,
na derrota no
campo de Las Gaunas
por 3-0 contra
o Logroñés onde,
segundo
as informacións dos medios da época,
Suso
fora dos futbolistas máis destacados do Racing: ”Destacaron
por el Logroñés sobre todo Lotina,
junto a Tasio y Torres, y por el Ferrol, el
portero Jolo, con Otero, Merino y Suso”. Sete
días máis tarde, no partido que enfrontaba no desaparecido estadio
“Manuel Rivera” ao Racing co Huesca, o
noso
protagonista
voltaba
a saír de
inicio
por
terceira semana consecutiva, un
partido que o once departamental acabaría
gañando
por 1-0 e que sería o
último que Suso
García
xogaría en 2ª B, pois non tardaría en viaxar
a Cataluña para facer o campamento do servicio militar en Girona e o
resto da mili en Seu d´Urgell, na provincia de Lleida.
 |
| La Voz de Galicia, 23.3.1992 |
Despois
dunha paréntese de cinco anos cheos de experiencias inesquecibles
como a proba co Real Madrid, a aventura en Hellín ou o debut en 2ª
B co Racing de Ferrol, Suso
voltaría
a vestir a camiseta da Unión Deportiva Paiosaco na tempada 1982/83,
camiseta que defendería ata a 1988/89 que, facendo de
xogador-adestrador, sería a campaña
na que colgou as botas como futbolista para dar paso a súa faceta
como técnico da entidade paisaquesa durante varias tempadas da
década dos noventa, que foi cando se retirou definitivamente do
mundo do fútbol para adicarse única
e exclusivamente á súa familia e á súa empresa familiar:
“Panaderías
Suso”.
A GASOLINEIRA DE VILARRODÍS
Falar cos irmáns Mari Carmen e Francisco Mosquera González sobre o Arteixo de antano é un auténtico pracer. As súas lembranzas da Baiuca e do Morás da súa infancia e xuventude son unha delicatesen para os meus oídos, xa que ambos son quen de sacar da chistera diversos temas, personaxes ou situacións que debullan polo miúdo e que non deixan de sorprenderme. Moitas desas viaxes no tempo realizadas con Mari Carmen e con Francisco, ás veces, tamén rematan na época no que os seus avós Francisco Mosquera Calvete e Aurelio González Canedo eran alcaldes do concello arteixán, cargo que Francisco, que ten rúa adicada na capital do municipio, ocupara ata en tres ocasións (1936-1939; 1946-1953 e 1953-1955) e Aurelio en dúas (dende marzo de 1953 ata outubro do mesmo ano e, dende outubro de 1955 ata decembro de 1956), a última delas sustituíndo ao frente da alcaldía, a seu consogro Francisco que, ata o de agora, é o único alcalde que faleceu ocupando o cargo.
 |
| Xaneiro de 1966. Bendición do campo da Viña nos prolegómenos do partido do campionato ligueiro Atlético Vilarrodís-Penouqueira. Ao fondo da imaxe, na parte esquerda, vese a gasolineira |
Fernando, o único fillo do ex alcalde Francisco Mosquera e de Amalia Dopico, criárase na Baiuca, lugar onde os pais tiñan unha tenda no baixo da casa, un negocio do que aínda queda veciñanza que lembra as reñidas partidas de tute e dominó que a diario se xogaban alí polas tardes. Tras facer o servizo militar polas milicias, o noso protagonista non tardaría en converterse no depositario do Concello de Arteixo e ao pouco, en 1954, casaría con Purificación, unha moza de Morás, filla do tamén ex alcalde Aurelio González e de Carmen Fuentes.
 |
| Fernando e Purificación en 1954 na viaxe de noivos |
Aqueles 60 eran tempos do monopolio da CAMPSA (Compañía Arrendataria del Monopolio de Petróleos). Os poucos automóbiles que circulaban polo concello abastecíanse de gasolina nos surtidores instalados en Carballo, en Santa Cristina e nos dous que había na Coruña, un deles en Catro Camiños e o outro nas Xubias, ao carón do Hospital Materno Infantil. Así estaba a cousa cando Fernando, que dispoñía dun terreo en Vilarrodís propiedade de súa nai Amalia e que quedara partido en dous coa construcción da nova estrada, decide montar a que ía ser a primeira gasolineira do municipio: a "Estación de Servicio San Fernando", negocio no que figuraba como titular Amalia Dopico.
Posteriormente, xa no ano 1975, entraría a formar parte da plantilla da gasolineira Manuel Bermúdez, veciño de Carral coñecido polo alcume do "Petecho". Chamábano así porque anteriormente traballara como chofer dun señor da Grela que tiña un camión, "o camión do Petecho", na época na que se levaba a area das praias de Alba e Sabón para a refinería de Meicende. Andando no tempo, as casualidades da vida farían que o que escribe casara con Teresa, unha sobriña de Manuel.
Catro anos máis tarde, en 1979, a familia Mosquera González abre unha nova gasolineira xusto en fronte á primeira, que xa levaba quince anos surtindo aos vehículos que circulaban polas estradas de Arteixo. Coa ampliación do negocio tamén aumentaría a plantilla, contratando a operarios como Lesta, que era da parte de Curtis; os caioneses Paco e Luis; Rubén o da Catuxa, que era curmán de Añón, o que fora primeiro empregado da estación de servizo; Manuel Marta; Lolo, o fillo de Pepe Campos...empregados que de seguro encheron algunha que outra vez o depósito de gasolina do voso vehículo. Tamén, por aqueles días, empezara a traballar o propio Francisco Mosquera, que naquel momento era un mozo que cursaba a carreira de dereito en Madrid, no Centro Universitario María Cristina de El Escorial, un Francisco que tiña a idea de deixar os seus estudos e, por tal motivo, seu pai Fernando puxérao a traballar no turno máis complicado, o das 6 da mañá, para que se lle quitara esa idea da cabeza.
 |
| Imaxe da gasolineira nova recén inaugurada |
Fernando Mosquera, que continuaba ocupando o posto de depositario do Concello, falecería en novembro de 1981 con tan só 55 anos, sendo aí, a raíz da súa morte, cando a súa dona Purificación e os seus fillos Mari Carmen e Francisco constituiron nova sociedade do negocio, uns fillos que levarían as rendas da gasolineira ata mediados dos anos noventa, que foi cando decidiron alugarlla aos actuais propietarios, iso sí, coa condición de que mantiveran o posto de traballo dos seus empregados.
A "LIBRERÍA AMALUCHA"
A
vila de Arteixo conta na actualidade con varias tendas de xoguetes,
con varios “todo a cen”, librarías e outros negocios nos que os
ollos dos cativos fan chiribitas ao pasar por diante deles. Mais un
momentiño, na infancia de quen escribe o conto era outro ben
distinto pois, as nenas e os nenos dos setenta, non tiñamos tantas
opcións para comprar a larpeirada ou o xoguete de turno como teñen
os rapaces de hoxe. Non, abofé que non. A única opción, ou polo
menos a única que eu lembro, era a “Librería Amalucha”.
 |
| Imaxe dos anos 70 da "Librería Amalucha" |
Moitas
das lembranzas da miña infancia están asociadas con aquel negocio
que estaba situado no baixo do edificio que fai esquina entre a
Avenida de Caión e a rúa Nicaragua. Entrar alí era entrar noutra
dimensión. Era como viaxar á galaxia na que os soños se facían
realidade! Na “Librería Amalucha” había ducias de tesouros cos
que os nenos e nenas de 8 ou 10 anos de aquela hora podiamos soñar:
madelmans, geypermans, barbies, cómics, cromos de Panini dos álbums
que se coleccionaban cada dous por tres, os coches de Guisval cos que
tanto alucinaba, larpeiradas de todo tipo… Deus, canto babeei
naquelas catro paredes!
Teño
que confesar que ao
longo dos anos 70 fun
un
rapaz
afortunado: tiña
“enchufe” na
libraría
ou, como se di agora, “Pase VIP”. VIP
é un acrónimo que procede da lingua inglesa que refire Very
Important Person (Persona
Moi Importante)
e
home, comprenderedes que non era o meu caso, mais cada vez que aquel
mincha de
8 ou 9 anos que
era eu
entraba pola porta do estabelecemento, Amalucha
e Carmen Varela,
as dúas mulleres que levaban o
negocio,
facíanme
sentir como tal. Bueno na
realidade, o meu “pase” debería axustarse máis, seguindo cos
acrónimos de procedencia británica, a Very
Dear Child (Neno
Moi Querido). Tiña
“enchufe” porque Amalucha e Carmen
son irmáns de Celia, que casara no Rañal a finais dos 60 con meu
tío Jesús (DEP), Chucho para os seus amigos, antigo porteiro do
Penouqueira e do Catuxa e,
por iso, as dúas propietarias do negocio tratábanme coma se fora seu sobriño. Comigo sempre foron un ceo de mulleres!
 |
| Publicidade de 1981 |
Os nenos e nenas de agora que cursan os seus estudos no
CEIP Ponte dos Brozos teñen xornada de 9:30 a 14:30. Antes, na
infancia de quen escribe, a xornada era partida e había clase pola
tarde de 15:00 a 17:00. Mais iso sí, antes de entrar, xusto despois
de que o autobús nos deixara na parada, que estaba no lugar que
actualmente ocupa Educación Infantil, a iso das tres menos cuarto ou
tres menos dez, non había día que non fora a buscar á libraría
das cuñadas de meu tío Jesús a larpeirada de turno e moitas,
moitas veces do noso Señor tanto Amalucha coma Carmen me agasallaban
cun chupa Kojak, cuns caramelos Sugus ou cunha tableta de chicles
Cheiw Junior ou Bang Bang, todo un luxo para época!
 |
| A "Amalucha" antes da súa inauguración |
Naquela
altura, moitos dos meus amigos dicían que de maiores querían ser
futbolistas, bombeiros, policías e ata había algún que soñaba con
ser o home do tempo. As miñas pretensións de futuro nada tiñan que
ver coas dos meus compañeiros. Non, eu quería ser libreiro ou, en
todo caso, traballar nunha libraría. Seguramente, o feito de ver día si e día tamén
tantas cousas marabillosas xuntas no negocio das irmáns da tía
Celia, a maioría delas só alcanzables polo día de Reis, tivo moito
que ver con aqueles desexos. O soño non tardaría en cumprirse pois,
cando tiña 9 ou 10 anos, algún que outro domingo vendín xornais na
de Amalucha. ¿Cómo? Pois veredes…
Vendo
a oportunidade de negocio, Amalucha e Carmen abriran a libraría da
que estamos a falar, a “Librería Amalucha” da Avenida de Caión,
pouco antes de que se inaugurara o Colexio Público Carrero Blanco,
hoxe CEIP Ponte dos Brozos, un centro educativo que principiaba a súa
andaina en setembro de 1974. As dúas mulleres traballaban alí de
luns a sábado mais, uns anos antes, ao parecer entre o 69 e o 71,
Amalucha xa abrira outro estabelecemento na súa casa da Baiuca, unha
pequena tenda que ven sendo a mesma na que despachei por primeira vez
na miña vida.
Ocasionalmente,
cando meu tío Jesús me viña a buscar ao meu domicilio do Rañal, o mesmo no que nacera el no ano 1942, e me levaba de
paseo no seu Seat 850 azul ata Arteixo, logo de falar cos seus amigos
da infancia e da xuventude e de tomar unhas Fantas de laranxa nun dos
bares da vila, íamos sempre a ese pequeno negocio que, a dicir
verdade, era un cuarto habilitado que súa cuñada Amalucha tiña na
antiga casa na que residía dende a infancia, vivenda coñecida como
a casa dos do Trono na que María e Generoso, os sogros do tío
Jesús, criaran á súa ampla prole: Marica, Amalucha, Carmen, Pilar,
Rebo e Celia.
 |
| A casa do farol era onde Amalucha tiña a libraría na Baiuca |
Poucos
recordos teño de aquela pequena tenda… un moble cun cristal na
parte superior que facía de mostrador, a ventá que daba para o
camiño, tres ou catro estantes nas que había revistas, tebeos e
xornais que agardaban ser vendidos cada vez que soaba a campaniña da
porta… e pouco máis. Do que si me lembro é que ás veces, cando
estabamos charlando na cociña da casa e entraba algún cliente,
despois de escoitar o “tilín-tilín” da porta, Amalucha dicíame:
-Veña,
vai despachar ti!
E
eu, con vergonza ou sen ela, atendía á clientela rezando para que
me pagaran cos cartos xustos pois, naqueles primeros anos da miña
vida, as matemáticas non eran o meu forte! Dábame pánico facer a
operación de cálculo para devolverlle ao cliente a volta de tal ou
cal billete ou de tal ou cal moeda polo temor a equivocarme! Mais, con todo, non había
problema: os medos superábaos coa axuda de Amalucha quen, ademais
de exercer de libreira, aqueles domingos tamén facía de mestra de
matemáticas co sobriño de seu cuñado Jesús, o “Iribar do
Penouqueira”.
Amalucha Varela
pecharía a tenda da Baiuca a mediados da década dos oitenta para adicarse
única e exclusivamente, xunto coa súa irmá Carmen, ao outro
negocio que tan estratexicamente estaba situado ao carón do colexio
de primaria.
 |
| Imaxe actual da libraría "Laydi", antes "Amalucha" |
A partir de aquela
época, a partir de aqueles mediados anos oitenta, coa posta en funcionamento do Instituto de Educación
Secundaria Manuel Murguía e o Centro de Formación Profesional, en
Arteixo irían abrindo novas librarías como a Vagalume, Iglesias e
xa, posteriormente, Marina, Mina...
As irmás Varela seguirían co negocio ata a súa xubilación. Primeiro retiraríase Amalucha, a
maior, e posteriormente Carmen quen, nos primeiros meses de 1999
traspasaríalle o estabelecemento a María Isabel Suárez, deixando de
chamarse “Amalucha” para denominarse “Laydi” que é como
coñecemos na actualidade esa libraría que fai esquina entre a
Avenida de Caión e a rúa Nicaragua.
A
FÁBRICA DE CURTIDOS DE OSEIRO E A FONTE DO ABADE
Cando
subimos pola costa de Oseiro, xusto despois da chamada Fonte do
Abade, vemos un grupos de casas abandonadas que, segundo a veciñanza
máis maior dos arredores, é coñecido co nome de O Curtidoiro. Ao
pasar este lugar, hai un desvío á man dereita en dirección a
Pastoriza. É a rúa Monte da Fábrica… O Curtidoiro e A Fábrica!
Velaí está! Unha vez máis a toponimia ofrécenos información do
Arteixo de antano.
 |
| Fonte do Abade |
Como
é sabido, nos anos sesenta do século pasado a parroquia de Oseiro
sufriu unha enorme transformación coa instalación nos seus terreos,
ata ese momento adicados ao agro, dunha boa parte do Polígono
Industrial de Sabón (a outra parte do Polígono está na parroquia
de Santiago de Arteixo). Mais se viaxamos un chisco máis cara atrás
no tempo, case podemos afirmar que Oseiro sufriu a súa primeira
transformación importante a partir do segundo terzo do século
dezanove, coa desamortización de Mendizábal e o pase de boa parte das propiedades
eclesiásticas a mans privadas.
Foi
nesa altura, en 1836, cando Pedro Abelenda, veciño de San Cristóbal
das Viñas, adquiriu na parroquia un terreo duns 80 ferrados onde
construiría posteriormente unha fábrica de curtidos e varias casas
para os seus empregados, unha historia actualmente case esquecida e que
queremos recuperar neste post.
Aínda
que hoxe non sexamos moi conscientes, o vello oficio de curtidor tivo
no noso país unha enorme importancia para os labregos (arneses,
correas, ataduras); albardeiros (cinchas, sillas de montar, albardas,
alforxas); gornicións (cartucheiras, bolsas, maletas); ou para
a fabricación de obxectos de uso común como a vestimenta, calzado,
pezas de estanquidade para embarcacións, correas de transmisión...
A
importancia deste oficio e o seu pasado
aínda se manteñen
vivos
no
alcume de algunha familia de Arteixo, como os do Coireiro do Rañal.
Nunha
época
onde as aldeas carecían de case
todo, o
oficio do coiro fíxose
indispensable e
desenvolveuse dun xeito
íntimamente ligado ao
mundo rural para atender as necesidades de ferramentas
e,
en non
poucas
ocasións,
como complemento aos ínfimos ingresos dos labregos. Disto de seguro que vos pode falar ben o amigo Toxo Revirado cando lle fagades un pedido
no seu estudo de Meicende (https://www.facebook.com/artesania.toxorevirado/ ).
 |
| Imaxe de 1920 dun grupo de traballadores dun curtidoiro (Luís Ksado) |
A
actividade
do
curtido foise
estendendo por toda a xeografía galega, especialmente
en zonas do
sur e do
interior como Cea e
Allariz, en Ourense; Noia e
Santiago en A Coruña; Vilalba e
Chantada en Lugo; e
Soutomaior, Vilagarcía e
Tui na
provincia de Pontevedra.
E
así, cara o século XVIII,
aparecen no
noso país
as primeiras
fábricas
de curtidos
como resposta
á
crecente
demanda do
mercado rural e,
cada vez máis,
ás
necesidades doutras
industrias. A
centralización de todos os procesos, a especialización e
profesionalización do
oficio xunto
coa contratación regulada
de traballadores
asalariados, foron
decisivos para o
impulso da curtiduría en Galicia, que cara
1857 sitúase como a primeira
produtora na elaboración de produtos derivados do
coiro.
Aqueles
primeiros
asentamentos dispersos e
rudimentarios evolucionarían
de xeito
gradual en “modernos” centros especializados que no
século
XIX se converteron
en referentes da actividade
industrial no
país, iso
si, cos inconvenientes propios
do chamado progreso. Falamos da parte máis ingrata deste traballo,
que era cando se arrancaba o pelo e carne do animal. Naqueles
instantes o cheiro era nauseabundo e materialmente inaguantable cando
a cal que cubría a carne iniciaba a descomposición. A continuación
as peles
introducíanse en pozos de auga que, á súa vez, contiñan cascas de
diversas árbores
como o castiñeiro. Nestos pozos as peles
botaban bastante tempo antes de pasar ao secadoiro e á posterior
zurra con mazos, o engraxe, alisamento, igualación e ao tinguido
final das peles
que o necesitaban, xa que outras quedaban na súa primitiva cor.
Anos
máis
tarde, a chegada
de peles das colonias americanas independizadas, a
competencia
crecente e
os
distintos conflictos civís
do
século XX,
serían
os principais motivos do atraso
da
modernización das fábricas
de curtidos galegas. E foi esmorecendo cando caeu a demanda e Cataluña
puxou forte, porque se modernizou.
 |
| Restos do curtidoiro de Oseiro |
En
Oseiro,
aos inconvenientes do cheiro nauseabundo, houbo que sumarlle outro
enorme despropósito xa que a poboación da parroquia quedaría sen
auga na Fonte do Abade por
mor das actividades do curtidoiro,
feito polo que o Concello de Arteixo litigou no seu momento, cando
era alcalde o carballés Antonio López López (período
1850-1854;
xa
fora alcalde en 1838),
ante as máis altas instancias das Españas, habendo
sentenza do Consello Real como última resolución e favorable ao
Concello,
unha
sentenza que trasnscribimos deseguido:
SENTENCIAS
DEL CONSEJO REAL PERTENECIENTES AL AÑO 1853
28
Traslación
de una fuente y aprovechamiento de sus aguas.
Denegación
de prueba.- Se desestima el
recurso de nulidad interpuesto por D. Pedro Abelenda en el pleito con
el ayuntamiento de Arteijo,
en atención a que la prueba denegada por el Consejo provincial de la
Coruña, ninguna relación tenía con el fondo de la cuestión que se
debatía; y se confirma la sentencia dictada por aquel, en la que se
manda la traslación de la fuente del Abad, porque el reclamante no
ha justificado ningún título para oponerse a semejante traslación,
y porque de hacerse, no se perjudican los manantiales propios de
Abelenda (Gaceta de 3 de agosto de 1853).
 |
| Fonte do Abade |
En
el pleito que en grado de apelación pende ante mi Consejo Real,
entre partes, de la una D. Pedro Abelenda, vecino de San Cristóbal
das Viñas, provincia de la Coruña, apelante, y en su representación
el licenciado D. José de Ibarra, su abogado defensor, y de la otra
el ayuntamiento de Arteijo, apelado, representado por mi fiscal,
sobre traslación de la fuente llamada del Abad y aprovechamiento de
sus aguas.
Visto:
Vistas las actuaciones seguidas ante el Consejo provincial de la
Coruña y las certificaciones y documentos unidos a los autos, de los
cuales resulta:
1º.
Que habiéndose quejado
varios vecinos de Oseiro al celador de caminos D. Felipe Bouca en 9
de septiembre de 1848 de que hacía más de quince días que la
fuente del pueblo carecía de agua, cuya falta atribuían a unas
zanjas que por bajo del manantial había abierto D. Pedro Abelenda,
se pidió informe sobre ello al alcalde de Arteijo, del cual, así
como del reconocimiento pericial que antes mandó hacer, resultó que
Abelenda hizo y mandó hacer unas escavaciones o minas a corta
distancia de la fuente, por la cuales se proporcionó agua para una
fábrica de curtidos que construyó pegada a ella, y a cuyo objeto
destinó nueve casas que antes había construído el mismo, siendo de
creer que por esas zanjas, más hondas acaso que el nacimiento de los
manantiales, se marchase el agua.
2º.
Que acreditados estos hechos
por virtud de otro reconocimiento facultativo dispuesto por el jefe
político, acordó este, previos los oportunos informes, que se
repusieran las cosas a su antiguo estado a costa de Abelenda, el cual
sería tambien responsable de
los daños y perjuicios causados.
3º.
Que contra esta determinación reclamó Abelenda alegando que si se
llevaba a efecto quedaría sin agua su fábrica, y pidiendo que el
ayuntamiento de Arteijo descubriera de su cuenta los manantiales.
4º.
Que desechada esta solicitud hasta saber el resultado de un
reconocimiento que debía de hacer el ingeniero de la provincia,
continuaron las quejas sobre la escasez del agua, por lo cual se
mandó llevar a cabo la providencia de reposición.
5º.
Que comisionado el ingeniero para intimar a Abelenda esta resolución,
contestó que habiendo hecho saber a este que procediese a descubrir
los manantiales y a hacer cesar los entorpecimientos que había
puesto para que el agua no llegase a la fuente, se avino desde luego
a esta operación, disponiendo se diese principio a ella en el mismo
día por sus propios
operarios bajo la inspección del celador.
6º.
Que pedido informe a Abelenda sobre el origen de su derecho, contestó
que habiendo obtenido el dominio de un terreno de 70 a 80 ferrados de
sembradura a orillas de la carretera de Oseiro y contiguo a la fuente
del Abad, construyó en 1836 nueve casas a algunas cuartas de
distancia del camino, que fueron denunciadas por esta razón; pero
que de último estado le permitió la dirección general del ramo en
1839 continuarlas en la misma línea.
 |
| Zona de Oseiro coñecida como O Curtidoiro. Detrás das casas están os restos da Fábrica de Curtidos |
Que
concluidas, las destinó sin alterar la línea a una fábrica de
tenería, para cuyo artefacto contaba con destinar el sobrante del
agua de la fuente del Abad, despues que de ella se hubiesen
aprovechado los vecinos y transeuntes; pero la escasez que a poco se
advirtió en las aguas le obligó a servirse de las de otra heredad
contigua por el lado opuesto del camino, y aunque los trabajos
ejecutados en la fuente pública aumentaron su caudal, se vio privado
de usar sus aguas a virtud de una demanda que le propuso en 1844
Manuel González, el cual justificó ser dueño del sobrante del
pilón.
Que
continuando la obra de su fábrica, descubrió el principio de un
manantial hacia la parte del Sur, para utilizar el cual dispuso abrir
una zanja hasta llegar a una fuente que brotaba en el mismo terreno y
a mayor altura que la pública; pero estos trabajos fueron inútiles
desde que espontáneamente y sin esfuerzo alguno apareció un regular
surtido de aguas inmediato a la fábrica y dentro de la propiedad
circundada, y que en nada influye este surtido sobre el manantial de
la fuente pública por hallarse su terreno más bajo que el que iba a
buscarse en el punto que hoy está cerrado enteramente en las
entradas de la boca-mina.
7º.
Que pasado todo al Consejo
provincial, y habiendo contestado el alcalde de Arteijo que la
fábrica de Abelenda distaba dos varas de la coronación o cuneta de
la carretera por donde tiene la entrada, y que no constaba de la
secretaría del ayuntamiento que a su continuación hubiera precedido
la correspondiente licencia, ni llenándose los requisitos prevenidos
en las ordenanzas, siguieron las quejas y peticiones de los vecinos
para que se cegasen los pozos abiertos por Abelenda por virtud de las
que dispuso el jefe político que se hicieran las obras oportunas
para impedir la obstrucción del agua.
8º.
Que celebrada después por
disposición de la misma autoridad una conferencia entre Abelenda, el
ingeniero del distrito, el
alcalde de Arteijo y otras personas, convino el primero en llevar a
la fuente a su costa todas las aguas que había dirigido a su fábrica
y las demás que pueda iluminar a beneficio del público,
cediéndosele para su aprovechamiento exclusivo todo el sobrante que
resulte después de satisfechas las necesidades del vecindario y
transeúntes, y se compremetió a hacer las obras necesarias para
proporcionar aguas suficientes dentro del término de un mes, pasado
el cual sin verificarlo quedaría nulo el convenio.
9º.
Y que habiendo el gobernador de la provincia declarado nulo ese
acuerdo por la poca utilidad que proporcionaba, dispuso en 18 de
febrero de 1851, conformándose con el dictamen del Consejo
provincial, que se trasladara la fuente del Abad a distancia de 100
varas, cuya resolución dio origen al presente pleito.
 |
| Restos do curtidoiro de Oseiro |
Vista
la demanda que en 15 de marzo de 1851 presentó D. Pedro Abelenda
ante el Consejo provincial
de la Coruña con la
solicitud de que la fuente del Abad subsista en el mismo sitio y
lugar que ocupa hoy sin trasladarla a otro.
Que
todas las aguas que nacen en el terreno contiguo a la fábrica y del
dominio de Abelenda se reúnan en un solo cauce y se apliquen con
igualdad al servicio del público y de la fábrica sin emulación,
equitativamente y de modo que ninguno de ambos objetos de igual
interés público sufra menoscabo ni perjuicio.
Que
se acuerden las medidas convenientes a que las operaciones precisas
se ejecuten del modo más permanente y a propósito para lograr el
objeto.
Vista
la contestación del ayuntamiento de Arteijo en que solicita se le
absuelva de la demanda de Abelenda, imponiéndole perpetuo silencio y
las costas, y que se lleve a puro y debido efecto la resolución del
gobernador de 18 de febrero de 1851, entendiéndose a costa de
Abelenda todos los gastos que ocasione la traslación de la fuente.
Vistos
los escritos de réplica y contra réplica respectivamente
presentados por los litigantes a virtud de lo demandado por el
Consejo provincial.
Vistas
las pruebas practicadas en primera instancia por cada una de las
partes, de las que resulta:
1º.
Que por parte de Abelenda se presentó un interrogatorio con siete
preguntas útiles, de las cuales el Consejo provincial desestimó por
no estar conformes con el auto de prueba la tercera, quinta, sexta y
séptima, destinadas a hacer constar, que
en la extensión de dos leguas y media de la carretera en que se
halla la fuente de Abad, hay otras ocho y cuatro ríos; y los
perjuicios que resultarían de la traslación, así como lo
beneficioso y fácil que sería el reunir todas las aguas en un solo
cauce, y de allí distribuirlas entre la fuente y la fábrica.
2º.
Que contra esta eliminación
reclamó Abelenda; pero, sin embargo, se mandó estar a lo resuelto.
3º.
Que las preguntas admitidas,
y sobre las cuales declararon seis testigos, versaban sobre el ningún
perjuicio que su fábrica causa a la fuente, y sobre los daños que
traería la traslación de la fuente, pues no teniendo su fábrica
mas agua que la que nace en el término en que está establecida,
quedaría inutilizada si se le privase de ella.
4º.
Y que la prueba del ayuntamiento se redujo a justificar con cinco
testigos la influencia que los trabajos de Abelenda ha ejercido sobre
la fuente pública, y el hecho de no haber tenido esta alteración
alguna sino desde que aquel principió sus trabajos.
Vistas
en las mismas pruebas el reconocimiento pericial practicado a
instancia de D. Pedro Abelenda, de cuyas diligencias resulta:
1º.
Que nombrado por este como perito el arquitecto D. Pascual Rosendo,
se hubo por nombrado, pero entendiéndose que su declaración había
de recaer unicamente sobre los artículos del interrogatorio
admitidos como pertinentes.
2º.
Que a pesar de que Abelenda reclamó de esa clausula, protestando de
nulidad por indefensión, se mandó estar a lo prevenido.
Y
3º. Que hecha por el ayuntamiento la designación de perito en favor
del ingeniero civil D. Antonio Harrarán, declararon en 1o
de julio de 1851 diciendo que eran tres los manantiales que aparecen
en el sitio donde estaba la fuente del Abad; que las obras ejecutadas
por Abelenda afectan a la fuente hasta en una mitad, y que la fábrica
no tiene más agua corriente que la mencionada de la fuente, pues
solo tiene un pozo a la parte del Sur, del que puede utilizarse.
Visto
el nuevo reconocimiento que a consecuencia de auto para mejor proveer
practicaron los mismos peritos, a virtud del cual declararon que,
habiendo examinado otra vez los respectivos niveles a que se daban
las aguas de los tres manantiales que abastecían a la fuente del
Abad, aparece que uno de ellos tiene su origen a la suficiente altura
para que sus aguas lleguen al punto en que se hallaba la fuente; pero
que los otros dos tienen en la actualidad muy deprimidos sus niveles,
y no pueden por lo tanto suministrar a la fuente, tratándose de
llevarlas a la altura que anteriormente tenían; motivando esta
circunstancia la necesidad de trasladar la fuente a un punto más
bajo, siempre que se trate de utilizar estas aguas para el servicio
de los transeuntes y vecindario del pueblo de Oseiro.
Vista
la sentencia dictada en 26 de julio por el consejo provincial, en que
absolvió al ayuntamiento de Arteijo de la demanda de Abelenda, y
condenó a este al resarcimiento de los gastos ocasionados y que
ocasione la traslación de la fuente al punto designado por la
autoridad superior de la provincia y al pago de todos los de este
litigio.
Vistos
los recursos de nulidad y apelación interpuestos por D. Pedro
Abelenda contra la sentencia, el último de los cuales se le admitió
en un sólo efecto, y el primero libremente, mandándose que
prestándose por el recurrente la fianza prevenida por el art. 10 del
real decreto de 4 de noviembre de 1838, se remitieron los autos
originales a mi Consejo Real.
 |
| Rúa Monte da Fábrica. O curtidoiro estaba á dereita da imaxe |
Visto
el escrito de agravios presentado por el licenciado D. José de
Ibarra a nombre del apelante, en que solicita se declare que ha lugar
a la nulidad reclamada, y proveer en conformidad al párrafo 3º,
art. 268 del reglamento de 30 de diciembre de 1846, reponiendo los
autos y devolviéndolos al consejo provincial para los efectos
prevenidos en dicho artículo, y cuando a esto no hubiere lugar se
revoque como injusta la sentencia del inferior, y estimando la
demanda de Abelenda se declare que no ha lugar a la traslación de la
fuente del punto que ha ocupado siempre y ocupa en el día.
Vista
la contestación de mi fiscal, en que solicita se desestimen los
recursos de nulidad y apelación interpuestos por Abelenda.
Visto
el art. 73 del reglamento de 1º de octubre de 1845 sobre el modo de
conocer los consejos provinciales en los negocios contenciosos de la
administración, en que se determinan los casos en que ha lugar al
recurso de nulidad contra las sentencias definitivas dictadas por
dichos Tribunales.
Vistos
los artículos 33 a 39 de las ordenanzas para la conservación y
policía de las carreteras generales, publicadas en 14 de septiembre
de 1842, por los cuales se previene que solo con licencias de los
alcaldes o del jefe político en su caso, se podrá construir dentro
de la distancia de treinta varas colaterales de las carreteras
edificio alguno, como casa, posada y otros, ni ejecutar
alcantarillas, ramales u otras obras que salgan del camino o las
posesiones contiguas, ni establecer presas y artefactos, ni abrir
cauces para la toma y conducción de aguas; y a que los edificaren
sin licencia expresada, se les obligará a la demolición de la obra,
caso de perjudicar a las de la carretera, sus paseos, cunetas y
arbolados.
Considerando
en cuanto a la nulidad que los artículos de la prueba de d. Pedro
Abelenda, desechados por el consejo provincial, ninguna relación
tenían con el fondo de la cuestión que había de decidirse por la
sentencia definitiva, la cual unicamente debía decidir si en vista
de los perjuicios que las obras de Abelenda habían o no causado a la
fuente del Abad, había o no de llevarse a cabo la traslación de la
misma en los términos que dispuso el gobernador de la provincia en
18 de febrero de 1851, y por lo tanto eran impertinentes y extraños
a lo mandado en el auto de prueba de 7 de junio del mismo año.
Considerando
en cuanto a la apelación que aunque Abelenda había obtenido permiso
para la construcción de casas junto a la carretera, no lo había
solicitado no obtenido para abrir minas y zanjas en busca de
manantiales, con lo cual ademas de contravenir a los artículos
citados de las ordenanzas de 1842, son manifiestos y patentes los
perjuicios que las referidas obras han causado a la fuente de Abad,
tanto por lo que unanimamente han declarado los peritos que
las han examinado, cuanto porque desde que destinó sus casas a la
fábrica de curtidos empezó a advertirse diminución del caudal de
la fuente, como resulta comprobado en el expediente gubernativo.
Considerando
que si, como supone D. Pedro Abelenda, en nada afectan sus obras a la
fuente de Abad, por tener su fábrica aguas propias que
posteriormente se han encontrado, tampoco deben resentirse estos
manantiales nuevos porque se traslade la fuente a otro punto más o
menos distante, siendo como dice independiente la una de los otros.
 |
| Restos do curtidoiro de Oseiro |
Considerando
que ningún título ha justificado Don Pedro Abelenda para oponerse a
que el ayuntamiento, en uso de las facultades que le concede el
párrafo segundo del art. 80 de la ley municipal de 1845, dispusiera
la traslación a otro punto de una fuente de aprovechamiento común,
como lo es la de que se trata;
Oído
mi Consejo Real,
Vengo
en desestimar el recurso de nulidad interpuesto por D. Pedro
Abelenda, y en confirmar en todas sus partes la sentencia dictada en
este pleito por el consejo provincial de la Coruña en 26 de julio de
1851.
Dado
en Aranjuez a veinte y dos de junio de mil ochocientos cincuenta y
tres.- Está rubricado de la real mano.- El ministro de la
Gobernación, Pedro de Egaña.
A
pesar de lo extenso que aparece el relato del antecedente pleito, es
en realidad sumamente sencillo el punto que en el se debate,
hallándose su aparente complicación en los detalles de la actuación
y en los diversos trámites por que ha pasado la contienda suscitada
entre don Pedro Abelenda, vecino de San Cristobal das Viñas, y el
ayuntamiento de Arteijo, sobre traslación de una fuente pública.
Promovió esta contienda el hecho de que, habiéndose quejado varios
vecinos del pueblo de que la fuente carecía de agua, y atribuyendo
esta falta a unas zanjas que D. Pedro Abelenda había hecho por
debajo del manantial para surtir una fábrica de curtidos que
construyó al lado de la fuente, se justificó este hecho por un
reconocimiento pericial; y
habiéndose intimado a Abelenda la reposición de las cosas a su
antiguo estado, nació de aquí, como era natural, una reclamación
en que, después de varias diligencias oficiales y extraoficiales, y
de proyectos de transacción que no pudieron tener efecto, se decidió
por el gobernador de la provincia, de acuerdo con el consejo
provincial de la Coruña, la traslación de la fuente a otro punto
cien varas más distante, cuya resolución fue la que motivó el
presente pleito.
En
el sostuvo desde luego D. Pedro Abelenda que la fuente debía
permanecer en el punto donde se hallaba; y que su fábrica no podía
acarrearle perjuicio alguno, por cuanto se habían encontrado aguas
dentro del terreno de ella, que debían unirse con las de la fuente,
aprovechándose de todas reunidas el vecindario; y del sobrante se
utilizaría el, cuyo convenio había sido ya propuesto de antemano,
pero no aprobado por el gobernador; esforzándose ademas en demostrar
los perjuicios que se ocasionarían con la traslación de la fuente,
en la cual los había, según el, para todo el vecindario. El
ayuntamiento sostuvo la traslación, pidiendo que fuese a costa de
Abelenda, y así lo declaró el consejo provincial, desestimando
mucha parte de la prueba propuesta por Abelenda, como no pertinente a
la cuestión que se debatía. Esto motivó el recurso de nulidad al
Consejo Real, que se ha desestimado por dicho Tribunal superior, por
creerse que ninguna relación tenían la prueba desechada con el
fondo de la cuestión; y en
el mismo sentido ha fallado respecto al punto litigioso, considerando
que no puede negarse al ayuntamiento la facultad que le concede el
art. 80 de la ley municipal para disponer la traslación de un punto
a otro de una fuente de aprovechamiento común, y que si, como dice
D. Pedro Abelenda, en nada afectan sus obras a la fuente, porque el
tiene aguas propias independientes de la misma, ni el ni el
vecindario deben sufrir perjuicio en la traslación.
Tal
es el resultado de este pleito, y tan sencillo el punto que en el se
debate. El espíritu que persigue a su fallo es el de dar fuerza y
vigor al art. 80 de la ley de ayuntamientos sobre la traslación de
fuentes de aprovechamiento común.
 |
| Museo do Coiro de Allariz |
Na
actualidade
son moitas
as referencias a aquela florecente industria que podemos encontrar en
pequenos
pobos
do
rural galego como
é o caso de Oseiro. Algúns
vellos curtidoiros,
como a
fábrica da Florida en Neda (A Coruña) e a fábrica de San Isidro ou
Nogueiras en Allariz (Ourense), foron reconstruidas para pór en
valor esa parte do noso pasado.
Precisamente esta última alberga o
afamado Museo
do Coiro, inaugurado
en 1995, un
espazo
de referencia nos encontros
do
sector coireiro
que reúne a artesáns
de
todo o
planeta.
O
LIÑO,
OS
TEARES
E OS
BATÁNS
INICIOS
DA ACTIVIDADE TÉXTIL EN ARTEIXO
Como ben sabedes Inditex S.A., acrónimo de Industria de Diseño Textil, Sociedad Anónima, é a multinacional de fabricación e distribución téxtil que ten a súa sede central no Polígono Industrial de Sabón dende mediados dos anos setenta, que foi a época na que empezaron a funcionar Samlor e Goa, as primeiras fábricas de Amancio Ortega en Arteixo.
Muíño do Batán no Rego da Graña, Larín
A historia da relación que o noso concello ten coa fabricación téxtil dende hai medio século é sobradamente coñecida mais, pola contra, pouca información temos dos tempos de antano, dos tempos nos que como mínimo había un xastre en cada parroquia ou dos tempos nos que os nosos devanceiros cultivaban o liño que posteriormente se confeccionaba nos teares e nos batáns que había na contorna.
O liño é unha planta herbácea anual da familia das lináceas que pode acadar un metro de altura, coa flor de cor azul vivo. Composta dunha substancia fibrosa da que se extraen as fibras longas para confeccionar tecidos, da súa semente oleaxinosa prodúcese o aceite de liñaza, moi empregado en pinturas e vernizes.
Non se coñece a data e o lugar nos que o home utilizou por primeira vez as febras flexibles do liño para confeccionar o tecido, nin cando a planta comezou a ser cultivada. Hai datos que indican que desde 2.500 anos a. C. xa se sementaba no Exipto, onde as momias se envolvían en tecidos de liño. Tal era a súa importancia na vida das poboacións, que o Libro de Moisés refírese á perda dunha colleita de liño como unha “praga” ou desgraza. A túnica de Cristo era de liño sen costuras. As cortinas e o veo do Tabernáculo eran de liño fino, o mesmo que a mitra, o cinto bordado e a túnica de Aarón, irmán de Moisés.
Ata que o algodón entrou no noso continente, o liño foi, xunto coa lá, a febra europea por excelencia. En Galicia, o tecido do liño coñécese desde tempos moi antigos. Era a fibra tradicional que se cultivaba e da que se obtiña un produto artesanal nos teares. Este labor, que en moitas zonas da xeografía galega perdurou ata ben entrado o século XX, tivo sempre un carácter doméstico xa que cada casa ou familia producía e vendía o seu propio liño.
A preparación da materia prima era laboriosa. O complexo proceso
comezaba a principios da primavera, ao desaparecer as fortes xeadas,
coa sementeira que se facía nos liñares situados en terreos
fértiles de regadío onde,
como di o dito popular, a planta florecía en maio: Liño
bo, liño malo, todo frolece en maio.
A recolección levábase a cabo entre agosto e setembro, arrincándose
a planta de raíz para que non sufriran as febras. O liño atábase
en feixes ou mañizos e pasábase polo ripio, unha especie de peite
de madeira, de dentes longos, para sacarlle as bagañas, é dicir, as
cápsulas que
conteñen a liñaza ou semente, que se gardaba para a seguinte
sementeira.
Feixes de liño
Despois desta operación era preciso mergullar os feixes ou mañizos en auga durante uns nove días para que amolecesen e seguidamente expoñíanse ao sol para secalos. A continuación mazábanse no chan cun mazo de madeira e pasábanse polos instrumentos coñecidos como tascón e restrelo para extraerlles a estopa. Seguidamente, o liño era fiado coa axuda da roca e o fuso e envolvíase en grandes madeixas servíndose doutra ferramenta, o sarillo. Cocíase logo nun caldeiro con cinza para branquealo e despois de lavalo na fonte e de secalo, pasábase pola debadoira para facer novelos. Antes de chegar ao tear aínda había que urdilo na urdidoira.
O tear e as súas pezas
Rematado este longo proceso, era cando entraba en xogo a habilidade da tecedora ou do tecedor. Tratábase dunha actividade complementaria á agricultura e á gandería, un labor doméstico que foi aproveitado a mediados do século XVIII para crear unha industria artesanal na que ademais do liño que se sementaba no país, tecíase liño de fóra, o que se importaba dos países do norte de Europa e entraba a través dos principais portos galegos: Liño de Holanda, pesa e non anda.
Unha vez confeccionado o lenzo, exportábase cara a terras de Castela ou América. Esta situación florecente deu lugar á proliferación de tecedores e tecedoras, así como feiras e mercados. Mais a mediados do século XIX esta artesanía comeza a declinar por diversas razóns. Se cadra a causa principal foi a incapacidade de dar o salto cara unha produción industrial capaz de competir cos téxtiles que viñan de fóra, especialmente coa industria do algodón inglesa.
Desde finais do século XIX e principalmente ao longo do século XX, o cultivo do liño e a produción de lenzos en Galicia foise abandonando progresivamente ata desaparecer practicamente cara a década dos 60. Na actualidade son asociacións de carácter cultural as que intentan recuperar a artesanía do liño, iniciativa que tamén levaron a cabo nos anos oitenta os deseñadores galegos, de xeito moi especial Adolfo Domínguez, que non lle viu futuro como slogan publicitario ao dito popular “Pró liño, sete voltas de rella e a caghalla da ovella” e decidiuse polo de “la arruga es bella”, frase que converteu en mito ao deseñador ourensán.
En Arteixo o cultivo do liño tamén estivo moi arraigado durante bastante tempo. Era, como no resto da xeografía galega, a fibra tradicional que se cultivaba e da que se obtiña un produto artesanal nos teares. Non podemos concretar unha data precisa de cando se empezou a cultivar o liño no noso municipio, mais grazas ao interrogatorio do Catastro de Ensenada, sabemos que a mediados do século XVIII había plantacións nas parroquias de Chamín, Loureda, Monteagudo, Morás, Oseiro, Sorrizo e Suevos.
Co devandito interrogatorio, o Marqués da Ensenada pretendía conseguir información sobre todos os medios de produción e dos ingresos de cada persoa, polo cal tamén sabemos o número de xastres e de tecedores/as que había naquela altura en cada unha das nosas freguesías. Deste xeito, sábese que en Armentón había dous xastres, Manuel Gestal e Antonio Pérez; en Arteixo catro xastres; en Barrañan traballaban… “Clemente Lema, soltero, Maestro Sastre, a quien regulan puede ganar, en cada día que trabaje, dos reales: Joseph Seixal, que ademas de ser labrador tiene el oficio de Tejedor, en que se ocupará la tercia parte del año , y en cada día que trabaje, le consideran real y medio”; Chamín contaba con dous xastres, Bernabé García e Leonardo de Castro, e con dous tecedores, Antonio Martínez e Alejandro Rodríguez; en Lañas había, naquel ano de 1752, dous tecedores, Antonio Varela e Francisco Ramiro, e un tecedora, Angela da Lesta; en Larín había un xastre, Antonio Calvete; en Loureda outro, Antonio de Rumbo; Monteagudo contaba cun xastre, Ramón de la Cruz, e cun tecedor, Francisco Martínez; en Morás traballaban… “Domingo Gómez, Sastre, a dos reales, y por la utilidad que le resulta de ser su mujer Tejedora cien reales al año: Andrés Díaz, también Sastre, a quien regulan dos reales por día: Antonio Varela por la utilidad que le acrece de ser su mujer Tejedora le regulan cien reales al año: Juan Ares también Sastre le regulan a dos reales por día: Jacob Calvelo, Zapatero, a tres reales, además de ello por la utilidad, que le resulta de ser su mujer y una hija Tejedoras, doscientos reales y, Silvestre Gómez se le regula la que interesa de ser su mujer y madre Tejedoras, en doscientos reales”; en Oseiro había tres xastres; en Pastoriza dous xastres, José Barbeito e Pascual Suárez, e un tecedor, Domingo de Villaverde; en Sorrizo traballaban… “Martín de Rozamontes, Texedor, que gana al día dos reales de vellón; y por el Hijo del mismo Oficio, que de poco le ejerce le resulta de utilidad al año cien reales. Benito Martínez también Texedor, que gana al día dos reales de vellón; y Antonio Martínez, por su mujer Texedora le regulan al año cien reales”; e por último, en Suevos había dous xastres e un tecedor, o que entre as trece parroquias do que hoxe é Arteixo suman un total de 21 xastres e 17 tecedores/as que traballaban o liño e a lá nos seus respectivos teares artesanais para vestir á familia e, tamén, como un elemento de troco na economía familiar, de aí que tivera tanta importancia.
Cadro "O tecedor nun tear" da autoría de Vincent van Gogh
Hoxe en día, cos avances tecnolóxicos que hai, se cadra parécenos moi sinxelo o proceso de obtención dos tecidos, e incluso non lle damos maior importancia. Mais esta transformación ten detrás unha interesante historia que paga a pena coñecer. Cando te preguntes como facían a roupa na antigüidade, non esquezas o papel fundamental que xogaron os teares.
É importante lembrar que os tecidos que se facían artesanalmente nos teares saían cunha textura moi frouxa, polo que se desfiañaban moi facilmente e, por iso, levábanse aos batáns, tamén chamados folóns, que eran un antigo enxeño construído de xeito artesanal que funcionaba coa enerxía hidráulica e que tiña como función principal bater os tecidos que se fabricaban nos teares para darlles unha textura máis compacta e homoxénea. Estas máquinas estaban formadas por unha roda, que activaba os mazos de madeira que batían en mollado os tecidos de liño ou de lá saídos dos teares para desengraxalos e compactalos.
Pezas dun batán
Funcionaban desde o mes de febreiro ata xuño. Durante o verán pechábase porque o río non tiña suficiente auga para o seu funcionamento, e no inverno non se podía empregar ao non dar secado as mantas que batían. Os batáns existiron mentres houbo teares. Foron moi empregados en Galicia, e a maior parte deles estiveron funcionando ata finais do século XIX, quedando moitos topónimos espallados pola xeografía galega.
En Arteixo, na parroquia de Monteagudo, temos o lugar do Batán, preto do río dos Barreiros. María Rozamontes cóntanos no volume III de Arteixo de onte a hoxe que nun preito do ano 1582 constátase o seguinte: “(…) marco que Esta hen el rryo dos barreyros (…)” No mesmo documento tamén aparece unha referencia aos batáns “(…) en el rryo vello con sus molinos batan” e tamén (…) el lugar que le dize do batan(…)”
Ademais, no Catastro de Ensenada de 1752, no interrogatorio realizado na parroquia de Morás nomease o “sitio y Río do Batán”. En Armentón, pola zona da Agra de Fillazós, hai uns terreos que se chaman Os Batáns. Nos lindes das parroquias de Arteixo e Lañas, parece ser que tamén había un batán que estaba situado río arriba do muíño do Pedregal. E en Larín, perto dos lugares de A Fraga e A Pedra, hai un terreo denominado O Batán, que está situado ao carón do Muíño do Batán, que aínda se pode ver no Rego da Graña.
Rematamos este repaso polos primeiros pasos da industria téxtil en Arteixo coas informacións que nos ofrecen Sebastián Miñano e Pascual Madoz na primeira metade do século XIX. No seu Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, magna obra composta por once volumes que foi publicada entre 1826 e 1829, Sebastián Miñano y Bedoya informa que por aqueles días cultivábase liño nas parroquias de Arteixo, Barrañán (250 libras), Chamín (5.000 libras), Lañas, Loureda, Monteagudo (10.000 libras), Morás, Oseiro, Pastoriza e en Suevos (10 arrobas).
Lugar do Batán, parroquia de Monteagudo
Con relación á industria existente naquela altura en cada parroquia (non aparece nada da de Armentón en torno a este apartado) Sebastián Miñano dinos o seguinte:
Arteixo, Industria tráfico de panadería y leña con la Coruña; Barrañán, Industria: 3 molinos de agua; 8 telares; Chamín, Industria: 5 molinos de agua de invierno y 4 telares; Larín, su industria consiste en 8 molinos de agua, 1 batán, 4 telares y una fábrica de teja; Lañas, Industria: tráfico de panadería y leña con la Coruña; Loureda, Industria 13 molinos de agua para solo la mitad del año y 7 telares; Monteagudo, Industria 10 molinos de agua y 7 telares para lino; Morás, Industria: tráfico de panadería y leña con la Coruña; Oseiro, Industria: comprar víveres para vender en la Coruña, y telares de lino y lana, 6 molinos harina en un riachuelo que pasa por medio del pueblo; Pastoriza, Su industria comprar víveres para vender en la capital; Sorrizo, Industria: 1 molino de agua que solo muele en el invierno, y 1 telar; Suevos, Industria: 2 telares y 2 molinos de agua, uno de ellos arruinado, y el otro que muele a beneficio de las vertientes de los montes que la circundan. Segundo estas informacións, naquela época había en Arteixo máis de trinta teares (en 1752 había 17) e un batán en Larín.
Estas condicións produtivas de carácter preindustrial, aínda que afectaron á economía particular e comunitaria, non impediron que se continuara tecendo para o comercio local e de autoabastecemento. Os teares seguiron funcionando nas casas labregas arteixás atendendo ás necesidades do vestido e da roupa de casa da propia familia e da contorna máis próxima.
O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar, obra publicada por Pascual Madoz entre 1845 e 1850 que está composta por dezaseis volumes, supuxo na época unha mellora importante respecto ao Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, que Sebastián Miñano acabara de publicar en 1829. No seu dicionario Pascual Madoz informa que se seguía producindo liño en Armentón, Arteixo, Barrañán, Chamín, Lañas, Loureda, Monteagudo, Oseiro, Pastoriza e Suevos. Con relación á industria, Madoz dinos o seguinte sobre as parroquias arteixás: Armentón, INDUSTRIA: la agrícola; Arteixo, al comercio y agricultura de este país le interesa dicha mejora, pues proporcionaría el trasporte de los muchos y buenos frutos de que abunda, con especialidad el trigo de las tierras de Bergantiños; Barrañán, cria ganado vacuno y de cerda; Chamín, INDUSTRIA: la agrícola, varios molinos harineros y telares; Lañas, Industría: la agrícola, panadería y trasporte de combustible para la Coruña; Larín, un batan, un tejar, varios telares y molinos; Loureda, INDUSTRIA. la agrícola , telares y varios molinos harineros; Monteagudo, Industria: la agrícola, telares, un batan y 8 molinos harineros; Morás, Industria: la agrícola, telares para lino y lana y molinos harineros; Oseiro, INDUSTRIA: lo presenta en los mercados de la capital; algunos telares y molinos harineros; Pastoriza, INDUSTRIA: la agrícola y el COMERCIO de víveres que le proporcionan los mercados de la Coruña; Sorrizo, INDUSTRIA: la agrícola y pecuaria, molinos harineros, telares caseros y alguna insignificante pesca; Suevos, cria poco ganado, pero hay caza y mucha pesca que facilita su puerto.
É probable que este florecemento dos teares en Arteixo durara ata finais do século XIX, época na que Luís Miranda Vázquez e José Núñez de la Barca inician a actividade da industria téxtil na Coruña ao fundar “Hilados y Tejidos de Vilasantar” e “La Primera Coruñesa”, empresas clave para a economía da bisbarra das que prometo falar máis polo miúdo algún día, xa que na súa historia tamén teñen certa relación con Arteixo.
FONTES:
R. FILGUEIRA, FERNAN (2012): Artesanía do liño. Séculos XVIII e XIX. Oportunidade histórica. Columba Revista Cultural nº 12, 2012. Cobas, Ferrol.
ROZAMONTES, MARÍA (1999): Arteixo de onte a hoxe (Volume III). Concello de Arteixo.
RUEDA, C. / ALBO, F. (2010): Recordos dos vellos teares en Vilasibil. La Voz de Galicia, 6 de febreiro de 2010.
Vaya, qué pena la noticia del cierre de Gabesa.
ResponderEliminarRecuerdo justo al lado, en la parada del bus de Trolebús de Carballo, vivía mi amigo Marcial, con sus padres y familia, hasta que se la expropiaron y construyeron otra en Arteixo, cerca del río en la carretera de Loureda.