INDUSTRIA E NEGOCIOS

A. & J. SALGUEIRO, A FÁBRICA DE CONSERVAS DO RAÑAL
      

     O espazo que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba, no Rañal, agocha os vestixios da antiga fábrica de conservas A.&J. Salgueiro, unha das primeiras industrias en instalarse da zona e que hai xa case tres décadas  que pechou. Foi a finais da década dos sesenta cando os irmáns Andrés e José Salgueiro solicitaron permiso de obra coa finalidade, según contan os maiores do Rañal, de levantar un hotel nun entorno inigualable, a carón das praias de Alba e Sabón e do piñeiral do monte de San Tirso. Mais este establecemento nunca chegaría a ser construído e, no seu lugar, edificaríase a fábrica de conservas que, durante varios anos, foi unha das principais fontes de emprego para as mulleres de Arteixo e os seus arredores, entre elas miña nai, Melucha, que se gañaba o pan como encargada e tamén era representante sindical da U.X.T.

 Imaxe dos anos 90 da conserveira

     Lembro que tamén había traballadoras de Loureda, Oseiro, Rañobre, Figueiroa, Chamín, Baldaio, Laracha...e ata había un matrimonio da Agualada de Coristanco que vivían de aluguer nunha casa da aldea, cerca do Bar Chucho. Algunhas destas empregadas acabarían casando con veciños do Rañal que, naquela hora, a gran maioría deles traballaban na fábrica das tónicas...si, si, nesa que ninguén sabía escribir o seu nome pero que todo o mundo pronunciaba "Sueps". Moitos destes homes eran albaneis que atoparan traballo na edificación na nave da Schweppes e, unha vez rematada a obra, quedaron a traballar alí como empregados da empresa ata o seu peche, no 2009.

     A unha en punto soaba tódolos días a sirena da conserveira. Era a hora do descanso para xantar. As empregadas do Rañal ían comer ás súas casas e as que non residían na aldea, nos días de bo tempo xantaban ou ben á sombra dos piñeiros do Monte de Manolito, ou ben a carón do río Bolaños, o río que desemboca na praia de Alba, areal que aparecía nas latas de conservas da A.&J. Salgueiro S.L.

Traballadoras da conserveira comendo a carón do río

 Imaxe dos primeiros anos 70 traballando na conserveira

      A conserveira do Rañal tamén era coñecida polo cheiro que desprendía e os seus verquidos ao mar, verquidos dos que se fixera eco un medio de prensa nacional. O xornal ABC, na súa edición do 9 de agosto de 1973, en alusión ao aumento da contaminación na costa española, relataba: "Quien esto escribe fue testigo de lo que se ha hecho con una playa de Sabón, en Arteijo, de arena finísima y aguas transparentes. Una fábrica de pescados ha llevado sus vertederos hasta el mismo borde del arenal y el olor es tan nauseabundo que incluso un pinar sito a centenares de metros ha quedado visto para sentencia". Así pois, a fábrica de Salgueiro era un reflexo do que era o medio ambiente naqueles anos, nos que a norma xeral era que algunhas fábricas usaran a costa de Arteixo como vertedoiro mentres a administración miraba para outro lado. A conserveira do Rañal foi un exemplo disto e, aínda hoxe, cando os temporais do inverno levan metros e máis metros de area das dunas da praia de Alba, quedan ao descuberto as tuberías que levaban os restos do peixe das conservas directamente ao mar.

Tubería da conserveira do Rañal no areal de Alba

      Os problemas medioambientais aparecían en escena, problemas que se agravarían posteriormente ao ir aumentando o número de empresas no Polígono de Sabón. A día de hoxe, parte das rochas da Pedra do Aguillón e do Paiolo, é dicir, na desembocadura do Bolaños, aínda presentan un tono alaranxado, consecuencia dos verquidos incontrolados que durante moitos anos sufriu esta parte do litoral arteixán. Seguro que moitas e moitos de vós, especialmente @s que tedes máis de cuarenta abriles lembrades aqueles dous ou tres días á semana no que o mar non era azul... nin verde...non...era laranxa!

      A fábrica de conservas dos irmáns Andrés e José Salgueiro pecharía a finais dos anos oitenta e sería derrubada cando se iniciou a construción do paseo marítimo, mais a familia Salgueiro seguiría vinculada a Arteixo varios anos máis xa que unha filla de Andrés, da cal sinto non lembrar o seu nome, impartiría clases no instituto Manuel Murguía.

A conserveira pouco antes de ser derrubada

                                     

AS PRIMEIRAS TELEVISIÓNS E A TENDA DE RADISGAL

     O 28 de outubro de 1956 Televisión Española (TVE) principiaba as súas emisións regulares, mais terían que pasar moitos anos para que houbera un televisor en todos os fogares xa que, nun primeiro momento, era un producto caro que non estaba ao alcance da inmensa maioría da poboación. Incluso tiña un imposto de luxo (eran 500 pesetas), imposto que estaría en vigor dende ese ano de 1956 ata o 23 de setembro de 1965, data que sería suprimido, pois o réxime franquista deuse conta da importancia propagandística que tiña a "caixa tonta" e deste xeito, cando Manuel Fraga Iribarne era Ministro de Información e Turismo (1962-1969), o réxime tamén fomentaría unha rede de teleclubs.

     O número de receptores medraría de forma espectacular en pouco tempo. En 1958, dous anos despois das primeiras emisións, había 30.000 televisores en todo o Estado español; en 1963, 300.000; en 1965, 1.250.000; e, en 1968, máis de tres millóns.

     Según o escritor carballés Xan Fraga, en Galiza inaugurouse a televisión o día 1 de setembro de 1961, en Santiago de Compostela, cunha emisora Philips que transmitía no canal 4 da banda 1. A primeira emisión de TVE que chegou á cidade da Coruña foi o día 15 dese mesmo mes de setembro e, era un reemisor importado de Alemaña, que recibía o canal 4 de Santiago. O repetidor estaba en Pena Moa.

     ¿Cales foron os primeiros fogares privados en Arteixo que tiveron televisión? ¿Cales foron os primeiros establecementos públicos que incorporaron as 625 liñas? ¿E as primeiras tendas de electrodomésticos? Foron diversas as fontes orais consultadas e poucas concordaron nas súas respostas. Faríano unicamente nas marcas máis difundidas, que eran Philips, Vanguard, Iberia, Telefunken ou General Electric, e tamén no custe: unhas 20.000 pesetas (120 euros), prezo prohibitivo naquela hora, polo que adultos e cativos acudían en masa a ver as emisións aos bares e casas a donde chegaran as primeiras teles, caso da casa da señora Julia da Baiuca, a nai de Fino, Julita, Sarita, Pablo, "Totos", "Tete" e "Pitos", que según a maioría das fontes consultadas foi a primeira particular de Arteixo en ter este novo invento, casa donde, por certo, Julita e "Pitos" ensinarían a ler e a escribir a ducias de nenas (ela) e nenos (él) e donde moitos destes cativos e cativas tiveron a oportunidade de ver, por primeira vez, os festivais de Eurovisión ou as filigranas que facían coa pelota xogadores inesquecibles como Pelé, Alfredo Di Stéfano ou o noso Luis Suárez.

     El Gallo de Oro (o antigo), Muiñeiro, Moisés, Sanchís... irían poñendo (non podo dicir quen foi o primeiro) nos seus establecementos o novo aparato máxico e, ao mesmo tempo, moitos dos seus clientes non eran quen de explicar como se podían meter dentro daquela caixa as persoas que falaban no seu interior, clientes para os que era un verdadeiro acontecemento ver e escoitar por aquela caixa ao seu veciño máis popular: Arsenio Iglesias, "o raposo de Arteixo".

     Cara a finais dos anos sesenta e principios dos setenta había dúas tendas de electrodomésticos en Arteixo donde se podían mercar os televisores: a de Fontes e a de Radisgal, e hoxe toca falar desta última.

Publicidade de xullo de 1970

     Alí traballaba Luis e Mari Pili. Luis facía un pouco de todo: atendía na tenda, instalaba os electrodomésticos e as antenas de televisión e, ademais, buscaba clientes por todo Arteixo. Eduardo Longueira, o señor Radisgal, que xa daquela era unha persoa maior, tamén tiña tendas na Coruña, onde unha das dependentas era Mari Chelo (irmán de Mari Pili, a que traballaba en Arteixo) e, se non lembro mal, en Ponteceso.

     A sinal da emisión que chegaba a Arteixo, sobre todo ao centro da vila, era moi mala..."as veces víanse aos futbolistas ao revés, coa cabeza na parte inferior da pantalla e os pés na superior", lembraba unha das fontes orais coas que falei. Por tal motivo, Radisgal seica decidiu montar un repetidor nun monte do lugar da Pedreira, no alto da Catuxa, que era propiedade dos do Perinete, familia que a cambio recibiría de agasallo un televisor.

Publicidade de xullo de 1969

     Naqueles anos setenta tamén iría aparecendo pouco a pouco en Arteixo a televisión en cor, outra innovación de moito nabo que andaba polas 100.000 pesetas. Houbo bares e casas particulares que viron en cor, xa daquela, e cunha enorme expectación, os Mundiais de fútbol de 1974 e 1978, celebrados en Alemaña e Arxentina respectivamente, mundiais que gañarían en ambos casos as nazóns organizadoras vencendo na final á "laranxa mecánica", a Holanda dos Cruyff, Neeskens, Van Hanegem, Rensembrink, Haan, os irmáns Van de Kerkhoff, Rep e compañia.

     Así pois, o branco e negro empezaba a ser historia...mais na casa dun servidor o cambio ao cor non se produciría ata o ano 1982. Fora para ver o Mundial de España ¿lembrades?...e sí, aquel novo televisor tamén se comprara na tenda de Radisgal.

FONTES:
-FRAGA, XAN. "Crónicas de Carballo". A.C. Lumieira. Carballo, 2004.
 

AS PRIMEIRAS FARMACIAS DA VILA DE ARTEIXO
 

     Hoxe imos falar das farmacias máis antigas de Arteixo, onde non deixa de ser curioso que o persoeiro máis ilustre do noso concello, Manuel Murguía, fora precisamente fillo dun boticario, de Juan Martínez, que antes de establecerse en Santiago de Compostela tivera farmacia na Coruña, na rúa Garás. Según algunhas fontes, Martínez era bo amigo (probablemente porque cursaran estudios xuntos) do veciño de Oseiro Antón Pan, que sería o padriño daquel meniño que nacera o 17 de maio de 1833 na súa casa de Froxel, coñecida naquela altura como a “casa do médico” e que, co tempo, convertiríase no máis destacado impulsor do Rexurdimento galego.

     Manuel Murguía falecería no seu domicilio da rúa coruñesa de San Agustín o 2 de febreiro de 1923, nunha época na que xa se establecera na nosa vila un home que seguro que tamén vos soa o seu nome porque pasastes ducias de veces pola rúa que ten dedicada en Arteixo: o farmacéutico Manuel Fernández Llamazares.

     O Sr. Llamazares, como se lle coñecía comunmente, chegara á vila arteixá en tempos do alcalde Faustino Pazos Teijeiro, que fora o primeiro mandatario local desde marzo de 1903 ata maio de 1910. Naquela hora xa había botica en Arteixo, a de D. Jesús López Valdivieso, que solicitara a apertura dunha farmacia na vila en 1908.

A antiga botica da Baiuca

 Fernández Llamazares establecería a súa botica na casa que aínda podemos ver ao carón do estanco da Baiuca, edificio que era propiedade de Dolores e Encarnación González Mes, que eran irmáns de Baldomero, alcalde de Arteixo en tres etapas distintas: 1914-1916, 1920-1923 e 1930-1931. O boticario, que tamén desempeñaría en Arteixo os cargos de xuíz municipal e de vicepresidente da Sociedade Recreativa “El Alba” (na sede da entidade, o Café Berán, seica tocaba o piano con gran pericia musical), falecería a finais de 1946. Meses despois, a súa viúva María Luísa Saralegui venderíalle a licencia da farmacia ao mestre de Ortigueira Horacio Fernández Gómez, persoeiro que na actualidade ten unha rúa dedicada na vila de Cariño.

O farmaceutico Llamazares

 
     Horacio Fernández quedara víuvo en 1929, con 32 anos, da súa muller Gregoria Calvete, unha zaragozana a quen coñecera cando ambos impartían docencia na localidade de Cariño. O matrimonio tiña catro fillas: Marianela, Alicia, Gloria e Gregoria, rapazas ás que Horacio sacaría adiante con moito sacrificio. A maior, Marianela, faría a carreira de farmacia e, despois de que o seu pai lle comprara a licencia á viuda de Llamazares, estaría ao fronte da botica desde os derradeiros anos corenta ata os primeiros sesenta. Gregoria, a máis nova das catro, vivía con Marianela na Baiuca, e tamén iniciara a carreira de farmacia mais, cando ía polo 3º ano, tivera que abandonala, uns estudos que retomaría posteriormente aínda que finalmente licenciaríase en maxisterio. As outras dúas irmás, Gloria e Alicia, só viñan a Arteixo polo verán xa que pasaban o ano en Madrid facendo as carreiras de mediciña e de odontoloxía. 
      A botica estaba no baixo do edificio e unha vez rematada a carreira Alicia, unha das primeiras odontólogas galegas, montaría unha clínica dental no primeiro piso. Na casa tamén estaba Milucha do Tato, que traballaba como empregada doméstica, mais Marianela e Gregoria tratábana como si fora da familia.   
    Estamos xa nos sesenta, anos no que chega a Arteixo, concretamente en 1961, Teodomiro Santos Blanco, un mozo que nacera en Noia en 1929 mais que pasara media vida en Pontevedra. Aquel mozo, que hoxe vai camiño das 87 primaveras, contábame hai uns días, tomando un café, que moito lle chamara a atención que, naquela hora, unha vila como Betanzos, coa mesma poboación que Arteixo tivera tres farmacias e que aquí só houbera unha. “Foi por iso -dicíame- polo que Arteixo pareceume un sitio bo ...e mira que naqueles anos aquí todo eran leiras! Na zona só estaba a tenda de Elvirita, o Moisés e a miña farmacia”. Naqueles tempos o señor Teodomiro, que tamén me afirmaba que “en Arteixo fíxenme un home a aprendín a enfrentarme á vida”, comía e ceaba na do Veigheiro cando lle tocaba estar de guardia que, ao haber só dúas farmacias, era semana sí semana non.

O señor Teodomiro diante da farmacia da súa filla Eva

    A principios daqueles anos sesenta, Marianela Fernandez, que ten actualmente 94 anos, deixaba o concello arteixán para irse a vivir a Ferrol, cidade na que tamén abriría unha farmacia. Gregoria, a pequena das irmás, quedábase ao frente da botica da Baiuca, botica que en 1968 cambiaría de ubicación trasladándose á Avenida do Balneario, onde Gregoria contrataría á farmaceutica Eva Gómez. A partir daquel intre, a botica pasaría a ser a tenda de Marina, a muller de Manuel Moreiras, que estaría no edificio ata 1980, ano no que se mudarían para onde hoxe as súas fillas rexentan o estanco da Baiuca. 

     Gregoria botaría raices definitivamente en Arteixo, onde casaría naquela altura con Pepe Fontes e de aí que a farmacia (hoxe Farmacia Ana Torres) fora coñecida como “a  de Fontes”. O matrimonio tería tres fillos: José Ramón, o policia local que todos coñecemos por Telete, Alejandro e Marianela.

     Nestes anos sesenta, na farmacia de Teodomiro Santos traballaba Vicentina, que era filla do señor Amable. Nos 70 faríano, como auxiliares, dúas mozas arteixás que aínda hoxe, despois de máis de catro décadas, nos seguen atendendo amablemente na mesma farmacia: Begoña e Chus, que empezaron respectivamente en 1971 e 1972.

Edificio no que estaba a farmacia de Alicia Rey

     O señor Teodomiro Santos, que hoxe pasa gran parte do seu tempo no souto que ten na Groba, na parroquia de Larín, onde prantou castiñeiros nunha extensión de 10 hectáreas (o souto máis grande do concello), retiraríase nos anos noventa, mais a familia Santos seguiría vinculada ao mundo farmaceutico no noso municipio xa que os seus fillos Eva e Manuel son, respectivamente, os titulares das farmacias da Avenida do Balneario e da Travesía de Arteixo.
     Coincidindo cos últimos anos da vida laboral do señor Teodomiro, nun edificio antigo da Avenida do Balneario e o Camiño da Baiuca, Alicia Rey Formoso abriría o que era a terceira farmacia de Arteixo, farmacia que trasladaría en 1993 á Ponte do Ba e que en 2006 traspasaría a González-Rosón Fernández.

A FÁBRICA DE CHOCOLATES DE ARTEIXO

     Pois sí, en Arteixo tamén tivemos a nosa fábrica de chocolate. Non vaiades a pensar que foi a do famoso libro infantil de Roald Dahl, levado ao cine en 2005 nunha película dirixida por Tim Burton e protagonizada por Johnny Depp. Non, a de Arteixo era Fábrica de Chocolates Callejo, mais estaba chea de encanto e de historia e, entre as súas máquinas, un podíase sentir un pouco como Charlie se debía sentir nesa fábrica de chocolate do conto do escritor británico Roald Dahl.

 

Publicidade dos anos 70

     O propietario de Chocolates Callejo era Benjamín García Borrazás, natural de Armentón que abriría o seu negocio en Arteixo arredor do ano 1969, décadas despois dos tempos de escaseza da posguerra, cando o chocolate estaba racionado, e o proceso de fabricación e de comercialización atopábase totalmente intervido. Dende o goberno franquista estipulábase canto fabricar e a quen distribuílo. A veces, o chocolate mesmo se humedecía esperando que o viñesen buscar os funcionarios do Estado. Era unha verdadeira mágoa que nunha época de necesidade extrema como aquela da posguerra o chocolate tivera que chegar á xente en malas condicións, tempos en que, ante a falta deste producto, a xente conformábase con cascarilla. De feito, as persoas nativas da Coruña, aquelas que son da Coruña de toda a vida, chámanse a si mesmas cascarilleiras...paradoxas da vida, a cascarilla volve ser un produto demandado e moi buscado para preparar infusións. 

     Chocolates Callejo principiaba a súa andaina no nº 209 da Avenida de Fisterra, no mesmo edificio no que posteriormente se establecería no primeiro piso Foto-Rodri, e donde a dona de Benjamín, Mari Luz Ramos, levaba un ultramarinos que o matrimonio tiña no baixo do mesmo. Neste ultramarinos tamén traballaba María Jesús García, a simpática carniceira que vos atende cando ides facer a compra ao Eroski, unha muller que hoxe está a piques de disfrutar da súa xubilación e que traballaría na tenda de Mari Luz ata 1986, ano no que pasaría a ser a propietaria. Catro anos máis tarde, en 1990, a cadena de supermercados Comprebén faríase co seu negocio... e seguro que aínda hai quen lembra a inauguración do mesmo, xa que fora mítica a presencia de Carlos Mata, o popular actor venezolano protagonista de numerosas telenovelas daqueles anos 80-90.

      Mais sigamos coa chocolatería, na que aparte do seu propietario Benjamín García, tamén traballaban o home de María Jesús García, Antonio Iglesias (pais de Víctor Iglesias García, o director da Escola Municipal de Música de Arteixo) que fixo de repartidor unha tempada, a señora Dorinda, que facía de moza de almacen e de “multiusos” do negocio e Ceferino, que era o comercial da empresa, o "viaxante" que percorría o asfalto para colocar os Chocolates Callejo nas tendas do país e facerlle a competencia a Chocolates Mariño, fábrica fundada en 1927 en Carballo e que aínda segue funcionando a día de hoxe e é un dos poucos lugares, en todo o Estado español, que conserva o proceso de elaboración artesanal, proceso que tamén se levaba a cabo na Fábrica de Chocolates de Arteixo, donde se traballaba con producto de gran calidade.

Benjamín García traballando na súa fábrica

     As máquinas de Callejo trituraban, refinaban e amasaban o chocolate, transformando o froito do cacao en cacao en polvo, ou nun auténtico chocolate que só se facía con fariña e azucre, ou azucre só no caso do chocolate negro. O proceso era tan minucioso que mesmo a cascarilla terminábase de separar do chocolate a man, para que non quedara ningún resto, algo impensable nos procesos de fabricación industrial. Chocolates Callejo era unha tenda peculiar, única na súa especie, con personalidade. Era imposible non reparar nela cando pasabas ao seu carón. Aínda que levaras a cabeza noutra cousa, chamábache a atención e o ruído das máquinas víase suavizado polo ulido a chocolate auténtico que se percibía nos arredores, principalmente os venres, que era o día que se moía. Unha vez moído o chocolate, amasábase con fariña e azucre, ou só con azucre, no caso do chocolate negro. Introducíase o chocolate xa amasado nunhas estufas a unha temperatura constante de ao redor de sesenta graos durante máis de 48 horas. Tabletéabase e introducíase na neveira. Gardábanse as tabletas durante un mínimo de oito días en armarios de madeira e logo empaquetábase para distribuilas posteriormente. 

Imaxe do esterior da fábrica

      Chocolates Callejo vendía principalmente a nivel provincial, sobre todo na zona de Ordes, Costa da Morte e Muros, donde tiña bastante clientela. Surtía ademáis aos cuarteis da cidade da Coruña. A “fábrica", como popularmente se coñecía en Arteixo, permanecería aberta ata preto do ano 2.000. Hoxe se pasades pola zona de Foto Rodri e o Rocha 7 hai un edificio que lembra os tempos desta chocolatería: o edificio Callejo.

 
O PARVULARIO DE PAULINA "A CHILENA" E O QUÍMICO DA SCHWEPPES
 

     Como ben sabedes, hai uns días que empezaron a derrubar as instalacións da Schweppes, unha das primeiras fábricas que se instalaron en Sabón e que se construiu no que era, antes das expropiacións para o polígono, a aldea da Pedreira. Cando paso por alí, non hai día no que non me veña á mente os meus primeiros días no parvulario de Paulina "a chilena", ao que empezara a ir aos 5 anos.

A Schweppes a mediados dos anos 70

Estouvos a falar do ano 1975. Paulina estaba casada con Carlos, que traballaba coma químico da Schweppes e tiñan un cativo da mesma idade que min, ou se cadra un ano menos, que se chamaba Mauricio. Chegaran a Galiza acompañados de Laura, a irmán dela, e do marido desta, do cal xa non lembro o seu nome. Os dous matrimonios fuxiran de Chile nos días posteriores ao 11 de setembro de 1973, o día no que o Palacio da Moeda, a sede do goberno chileno, fora bombardeado por tanques e avións das Forzas Armadas baixo as ordes do xeneral Augusto Pinochet. Ese mesmo día Salvador Allende, o presidente do país, que fora elexido libre e democraticamente pola maioría do pobo chileno, aparecía morto no seu despacho. As primeiras versións falaban de suicidio, mais co paso do tempo, descubriríase que Allende fora asasinado fría e premiditadamente por ordes do propio Pinochet e, ao parecer, coa compricidade da C.I.A. 

     Os días inmediatos ao golpe de estado foran de verdadeiro pánico para políticos e simpatizantes da esquerda chilena, moitos deles asasinados do mesmo xeito que acontecera aquí en xullo de 1936. Ao mesmo tempo que a loucura e o terror se ían apoderando do país, moitos dos seus cidadáns trataban de fuxir por terra, mar e aire das garras do fascismo de Pinochet, como fora o caso destas dúas irmáns, Paulina e Laura, e das sús respectivas familias, que respiraron tranquilas cando o seu avión despegou do aeroporto de Santiago de Chile rumbo a Barajas.

      Aos poucos días de chegar a Madrid, Carlos atopa traballo nunha prestixiosa multinacional de bebidas refrescantes, a Schweppes. Mais o traballo non era na delegación de Madrid. Era na da Coruña, na pranta que a empresa acababa de inaugurar no Polígono Industrial de Sabón, onde tamén traballaría seu cuñado. E aí chegan os dous matrimonios a Arteixo. Carlos e Paulina alugan un piso na Groufa, no edificio de cinco prantas que hai a carón de Rozas e, nun dos cuartos da vivenda, Paulina monta un parvulario no que o que escribe aprendería as primeiras letras, parvulario que en Arteixo era coñecido como "o da chilena". O seu marido Carlos empezaría a traballar de contado como químico do laboratorio da fábrica das tónicas, que tiña un nome imposible de ler mais que todo o mundo pronunciaba Sueps.

O parvulario de Paulina estaba no edificio da dereita

     Laura e o seu marido tamén alugan un piso na Groufa, enriba da Parrillada Paraíso, moi preto do outro matrimonio. Ela faríase vendedora da Stanhome, unha empresa mundial de venta directa de productos de todo o tipo, na que tanto vendía cremas anti-arrugas ou depilatorias como calquera artigo de limpeza de cociña ou baño, productos que vendía nas tendas, ferreterías e nos salóns de beleza da contorna e tamén nas xuntanzas que organizaba nos domicilios de algunhas amigas. Miña nai, Melucha, botáralle unha man en máis dunha ocasión organizando, na nosa casa, reunións ás que acudían amigas, veciñas, traballadoras da conserveira A.&J.Salgueiro e súas cuñadas para mercar algúns dos artigos que vendía Laura. Cos de limpeza aínda ía caendo algo, máis cos cosméticos non o tiña doado: Avón levaba moitos anos chamando a porta das mulleres galegas!...mais aínda así, coas comisións das vendas, xunto co soldo do seu marido na Schweppes, onde traballaba como xefe de producción, vivirían dignamente durante os tres ou catro anos que residiron en Arteixo.

     Aqueles eran tamén tempos nos que o camión de Adegas Moreta Rodriguez, que tiña os seus almacéns na rúa herculina de Castiñeiras de Abaixo, deixaba unha vez ao mes un bocoi de viño tinto de 50 litros do que daban boa conta os avós Milio e Carme, mamá, a quen lle gustaba botarlle un chisco de gaseosa, meus tíos, e por suposto as visitas das fins de semanas, nas que a dos chilenos princiaran a ser frecuentes. 

     Os días que viñan xantar, mentres que Paulina axudaba a miña nai e a avoa a preparar a comida, o avó Milio e Carlos baixaban ata o Bar Chucho, a taberna do Rañal que rexentaron durante catro décadas Jesús Souto e a súa muller Amelia. Mauricio e máis eu tamén íamos e alí e, mentres que eles tomaban uns "tóspiros" e falaban cos homes da aldea, nós escoitábamos as súas conversas bebendo unhas Mirindas de laranxa que no meu caso pedía, non polo que me gustaban, senón polos debuxos de Hanna Barbera que viñan nas chapas. Carlos encontrábase alí, no Bar Chucho, con moitos compañeiros de traballo: Juan do Castellano, Pepe de Xaquín, Chucho do Xastre...todos albaneis e veciños da aldea que construíran a fábrica da Schweepps e que, unha vez rematada a obra, pasaran a formar parte da plantilla da empresa. Naquela hora, a maioría dos homes do Rañal traballaban alí, na Sueps, e a maioría das mulleres facíano na Salgueiro S.L., a fábrica de conservas que estaba no lugar que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba.

Imaxe recente da parcela da Schweppes 

      Os dous matrimonios chilenos non tardarían en abandonar Arteixo. Non lembro se a Carlos e a seu cuñado os despediran ou se lles rematara o contrato na fábrica mais un día, nun daqueles xantares, Paulina e o seu home dannos a triste nova de que tiñan que iniciar unha nova etapa nas súas vidas e que marchaban para Madrid. Para nós xa eran da familia e por iso, naquel intre, coido que ata o homiño da foto do almanaque de Adegas Rodriguez Moreta, que ano tras ano miraba para nós dende a porta da cociña, caeulle algunha bágoa. Carlos marchou de Arteixo sen entender a retranca de meu avó Milio, Paulina coas receitas dos guisos da avoa Carme e Mauricio cunha bolsa de monecos de indios e vaqueiros que eu lle agasallara. Nunca máis soubemos deles...se cadra porqué en vez de coller rumbo cara a Madrid collérono cara Chile...eu o que sei é que cada vez que paso pola Groufa ou por diante da parcela da "Sueps", que estos días anda cos "dimes e diretes" por saber o que alí se vai construir, sempre me lembro deles.

A PANADERÍA FERNÁNDEZ DE LAÑAS

     Falar de pan na miña casa ten o seu aquel. Medrar a carón dunha avoa de nome Carme Pan Pan e casar cunha muller de Carral, que de cando en vez déixame caer, así coma quen non quere a cousa, que o pan da súa vila natal é o mellor do mundo... pois claro, xa vos podedes imaxinar o percal cando defendo a miña patria chica e digo que en Arteixo tamén se fai pan de calidade, como xa nos lembraba Uxío Carré Aldao en 1928 na súa Xeografía do Reino de Galiza: "Teñen fama as bolas e pans de gran tamaño de fariña de millo chamadas Arteixanas".

     Mais vaiamos ao conto. Como ben sabedes, no noso concello temos unha chea de panaderías distribuídas por case que todas as parroquias do municipio, polo que podemos comprar pan en Meicende, A Maceira, Vilarrodís, A Groufa, Arteixo, Loureda, Uxes, Lañas, Chamín... e hoxe quérovos falar dunha delas: a Panadería José Fernández de Lañas que, xunto á de Noso, era a que viña polo Rañal cando eu era neno.

Imaxe dos anos 80 de José e Carme enfornando

     José Fernández era natural da Brea, en Carballo, lugar no que xa, desde mozo, se gañaba a vida coma panadeiro. Nos anos duros da posguerra, un dos sitios de reparto habitual do seu pan eran as minas de volframio de Couso e Agualada, no concello de Coristanco. Alí José coñecería á súa futura dona, Carme Iglesias Veira, neta do "Zapateiro" de Armentón que naquela hora, ao igual que moitas mulleres de Arteixo, traballaba nas minas do prezado metal que tanto necesitaban os nazis para fortalecer a capacidade destructiva do seu armamento.
     José e Carme non tardarían en casar. Faríano en 1943, tan só seis meses despois de se coñecer e, ao pouco, xa empezarían a cocer nunha casa da parroquia de Armentón situada a uns poucos metros de onde hoxe está o negocio, no lugar da Ermida de Lañas. A panadería era coñecida como a "do Zapateiro" por ser Carme neta deste home, unha Carme que pouco a pouco iría aprendendo o oficio ao mesmo tempo que ían nacendo os tres fillos do matrimonio: en 1944 viña ao mundo José Antonio, no 46 Manuel e no 48 Agustín.
     Naqueles anos 40-50, mentres José se encargaba de facer o pan que despois repartían pola contorna en cabalos, Carme facía o propio cos biscoitos e as roscas e, ata aprendería a facer outros doces. O tempo vai decorrendo e, a medida que o país vai pasando do branco e negro á cor, os tres rapaces van medrando botando unha man, desde cativos, no negocio familiar.

O matrimonio nos anos 50 cos seus tres fillos (de esquerda a dereita Agustín, José Antonio e Manuel)

      Estamos xa nos 60. Galiza vivía inmersa no contínuo goteo da emigración cara os países da Europa occidental. Os que quedaban aquí principiaban a gozar de forma lenta e paulatina de avances tecnolóxicos da época, como era o caso de dispor de corrente eléctrica nos seus domicilios ou da televisión, artigo de luxo que só estaba ao alcance duns poucos. Naquela altura, na panadería Fernández tamén habería algún avance xa que se empezaría a facer o reparto naquel camión vermello que, de seguro, aínda hai quen se lembra del. Mais os 60 tamén serían anos de triste lembranza para a familia Fernández Iglesias pola morte inesperada do seu fillo Manuel que, con tan só 21 anos, falecería en 1967 repentinamente. 
     Ese mesmo ano, José e Carme empezarían a cocer no forno grande da Ermida, o actual lugar no que está a panadería, e convecerían ao seu fillo máis novo Agustín, que pasara boa parte do servizo militar na casa grazas aos biscoitos que Carme lle levaba á muller do comandante, para que se quedara con eles no negocio.

Imaxe de Agustín e de Raúl, un empregado de Loureda

     Ao casar Agustín, a súa muller Otilia tamén aprendería o oficio, especialmente o proceso do doce, que lle iría ensinando súa sogra Carme nuns tempos nos que na panadería traballaba moita xente, sobre todo veciñ@s de Lañas, tempos nos que o camión vermello daríalle paso ao Land Rover, que é o coche de reparto do que eu me lembro cando deixaban o pan diante da porta da nosa casa do Rañal. Alí as dúas Carmes, a panadeira e miña avoa, falaban das súas cousas mentres que Agustín me deixaba apañar as migallas do pan que moitas veces comía na compaña do meu amigo Josiño de Tiso.      Naquela hora, con camiños que non son os de hoxe, o Land Rover ten quedado atrancado no medio do barro dos carreiros de Rañobre e Suevos, lugares nos que en máis dunha ocasión tivo que ser retirado coa axuda dalgún que outro tractor. Outras veces tiñan que deixar o coche na entrada da aldea de turno e ir co pan polas portas en sacos, casos nos que Carme botaba de menos os cabalos cos que facía o reparto ao pouco de casar:
-Ai Agustín, se tivéramos os cabalos outro galo cantaría!
     O Land Rover substituiríase en 1988 pola furgoneta Mercedes coa que hoxe podedes ver polo concello a Agustín facendo o reparto, furgón no que por certo aínda figura o nome de José Fernández, que falecería en 1994.      Na actualidade, na Panadería Fernández traballan Angel, que é o panadeiro que teñen contratado, Agustín, a súa muller Otilia e Cristina, a máis nova das tres fillas do matrimonio. Agustín xa só fai o reparto e coce o día libre de Angel; Otilia reparte por Lañas e encárgase do despacho e do doce, doce que no caso da rosca só ela e súa sogra Carme, que hoxe ten 91 anos, saben facer.

Preparando a rosca. De esquerda a dereita, Otilia, Elena da Brea (curmá de Agustín), a señora Carme e Carme de Añón, veciña da familia

      Pola súa banda Cristina, terceira xeración da Panadería Fernández, que xa axudaba no negocio de cativa, empezou este ano a traballar coma unha empregada máis e algún cambio xa conseguiu: "A panadería nunca tivo cartel ata fai cousa dun mes que puxemos unha praca". Cristina tamén conta que o forno onde cocen nunca se enfría e está sempre por enriba dos 240º dende hai case 50 anos e, lembrando os tempos dos inicios do negocio familiar di que... "agora xa non imos por tantos sitios coma antes, mais en Figueiroa aínda se acordan de cando meus avós repartían o pan no cabalo".  

A plantilla actual da panadería: Agustín, Otilia, Angel e Cristina

O REAL CINE DE ARTEIXO

     Pois sí, houbo un tempo no que no noso concello había cine, o Real Cine, que para moit@s veciñ@s que peinan canas dende hai tempo era das poucas diversións e espectáculos aos que podían ir na súa xuventude, un lugar onde non faltaron anécdotas e intres vividos difíciles de esquecer...o patio de butacas, o acomodador, o galiñeiro...aquelas películas... 

 

O Cine Real e, á dereita, o bar de Dionisio

   Para unha persoa nada no 1970 coma é un meu caso, as lembranzas do Real son máis ben poucas...só teño o recordo das portas, do portelo no que se sacaban as entradas, das cortinas vermellas da entrada, da incomodidade que lle producían a un neno de 5, 6 ou 7 anos aquelas butacas de madeira...e para de contar!
     Seica a mediados dos anos 50, cando a vila de Arteixo pouco ou nada tiña que ver coa de hoxe, tres irmáns da zona de Sada ou Bergondo, Juan, Antonio e José Agra (para algunhas fontes o apelido era Varela) deciden comprar un dos terreos baleiros que naquela hora había na Carretera Nova (actual Avenida de Fisterra) para pór alí un cine, unha zona na que por aqueles tempos só había catro casas. Empezando dende O Cruce, hoxe Avenida de Caión, e seguindo dirección a Carballo, a primeira delas era a do muiñeiro, que é onde actualmente segue estando o bar Insua. Uns cen metros máis arriba, había outras dúas case iguais. Na primeira vivía Chucho Iglesias Pardo, Chucho de Arsenio, coa súa muller María e o seu fillo Fernando. Na casa do lado residía seu irmán Enrique, Enrique de Arsenio, coa súa muller Concepción e os seus fillos Maruja e Quico, casa na que por certo estaba O Correo e, seguindo a estrada, un pouco máis adiante estaba a casa de María de Zás, na que esta muller vivía co seu home Francisco Abeleira e co seu fillo Pepe.

     Pois ben, alí, na zona que hoxe ocupa o edificio Rozas, xusto diante da parada do bús dirección a Carballo, os tres irmáns decidiran comprar o terreo para construir o cine, unha construcción que lle contratarían a Chucho e Antonio Iglesias Pardo, que eran irmáns do xa daquela xogador do Deportivo Arsenio Iglesias. Na obra do edificio, Chucho e Antonio tiñan de pinche a seu sobriño Manuel Martínez, fillo de súa irmá María e mais coñecido polo alcume de Listero, un Listero que xunto a seu tío Chucho quedarían contratados como empregados do cine, que se inauguraría entre 1959 e 1960 facendo unha sesión os sábados e dúas os domingos.

A Av. de Fisterra a principios dos 70. O cine Real á dereita. 

      Polo que me contaron estos días algunhas persoas que aínda teñen grabadas nas súas retinas secuencias, escenas e algunha que outra anécdota do cine de Arteixo, no portelo das entradas estaban habitualmente algún dos propietarios mais, senón era o caso, despachaba a muller dalgún deles.

     Tamén había mulleres que vendían froita diante do cine, entre elas a nai da veciña da Catuxa Teresa do Xanete, a quen ás veces acompañaba outra señora que vendía larpeiradas e estampitas, actividade que ao parecer tamén facía pola semana na estación dos troles da Coruña. Os carteles do cine, os carteles nos que figuraban as imaxes dos protagonistas das películas, eran cousa de María de Palleiro e o seu home Chucho, un matrimonio que residía nunha casa que estaba no lugar que hoxe ocupa o edificio de Correos. Nesta casa tiña consulta o practicante Emilio de Juan que, aparte de dar inxeccións, casualmente tamén estaba relacionado co mundo cinematográfico, pois era o propietario do cine da Laracha.

      Unha vez que tiñan a entrada na man, e logo de atravesar as cortinas vermellas e de que o acomodador, que na maioría das veces era o Listero,  lles axudara a buscar a correspondente butaca, antes de iniciarse a proxección das películas, a xuventude daquel entón facíalle algunha que outra falcatruada ao vendedor de garrapiñadas, un home que seica era obxeto de comentarios e risas por mor da súa vestimenta: de verán andaba abrigado e no inverno de camisa! 

     Empeza a sesión. Chucho de Arsenio era o encargado de proxectar as películas que se iniciaban coas noticias do NO-DO e co ruxido, se eran americanas, do león da Metro Goldwyn Mayer...un Chucho que, de cando en vez, armaba algún que outro alboroto cando os cabalos das películas do Oeste saían na pantalla coas patas cara arriba...era lóxico, as súas máns aínda estaban afeitas á dureza das tarefas da construcción!

 

Publicidade de xullo de 1970

   As películas de Manolo Escobar eran os films que máis éxito tiveron nos primeiros anos do cine e, en moitas ocasións, chegáronse a esgotar as entradas. De feito, houbo días que, ante a falta de asentos, os propietarios tiveran que ir ao bar de Dionisio a buscar caixas de cervexas e de refrescos para sentar aos espectadores que non tiñan butaca. "Un beso en el puerto", protagonizada por Manolo Escobar, Ingrid Pitt, Antonio Ferrandis e Manuel Alexandre, foi unha das películas que máis se repetiran, se cadra a que máis, no Real Cine de Arteixo naquela altura.
     As de Juanito Valderrama e Antonio Molina tamén causaban furor. As de Rafael tamén gustaban moito, o mesmo que A Biblia, dirixida e protagonizada en 1966 polo norteamericano John Huston ou os peplum, que foi un xénero cinematográfico dos 60 de serie B, onde héroes como Hércules, Maciste ou Espartaco, enfrontábanse a innumerables perigos, interpretados polos mellores culturistas da época, que non actores e cunha cutrería de medios, dignas do seu curmán o spaghetti-western, onde o principal era ver corpos esculturais e liortas na area máis ou menos resultonas. Naqueles anos, cando poñían superproduccións, o cine custaba 15 pesetas.

Lugar no que estaba o Cine Real

      Aqueles tamén eran bos tempos para o bar de Dionisio, que estaba a carón do cine, tempos nos que unha vez rematada a película a xuventude dos 60 e dos 70 ía alí a comer os bocadillos de calamares ou chourizo naquela bola que sabía a gloria!

     Coa democracia o destape chegaría ao cine de Arteixo...Mary Francis, Josele Román, Nadiuska, Edwige Fenech...anos que serían os derradeiros do Real aínda que, con ocasión das festas do Apóstolo, abriría varias veces máis, un cine que permanecería abandonado varios anos e que, co paso do tempo, faríase con él Rozas, que construiría alí o edificio no que actualmente está a tenda de Cousas Coruña.  



A PELUQUERÍA SUSO E JOSÉ RAMÓN  

     Teño que confesalo. Cando era un cativo de 7 ou 8 anos o feito de ir cortar o pelo era motivo de boas perrenchas pola miña teima de non querer ir ao mesmo lugar ao que ía miña nai a peitearse: a Peluquería Maruja. Alí só había mulleres e se cadra, por mor da sociedade machista daqueles tempos e dalgunha que outra chufa dos meus amigos da infancia, pensaba que tiña que ir a unha peluquería masculina. Non o sei, o único que lembro e que quería que me cortara o pelo Suso Naya, o barbeiro que naquela hora tiña o seu negocio no Paseo do Balneario e agora o ten na Travesía de Arteixo co nome de Naya Peluqueros. Pois ben, despois do meu particular "tira e afloxa" doméstico, finalmente acabaría sendo cliente de Naya durante bastantes anos...e iso que a relación con él non principiara con bo pé: a súa insistencia de querer peitearme naquel enorme pato que máis ben parecía unha ave prehistórica do cuaternario, facíame botar fume polas orellas! Eu só quería que me amañara as greñas na cadeira de brazos dos adultos! 

      Co transcorrer do tempo tiven a sorte de coñecer a Dani Arias, un bo amigo co que compartín vestiario no mesmo equipo de fútbol durante varias tempadas e que, así como non quere a cousa, xa case leva vinte anos dándolle xeito ao pouco pelo que me queda no seu salón de peiteado da Avenida de Fisterra, un Dani que tras completar a súa formación iría aprendendo o oficio a carón dun dos barbeiros pioneiros de Arteixo: seu pai Suso. 

     O refrán "de casta lle ven ao galgo" abofé que se pode utilizar no caso de Dani e do seu proxenitor Suso, un home que hoxe disfruta da súa merecida xubilación e que é sobriño de catro tíos barbeiros: Pepe, Manolo, Enrique e Chucho, veciños de Oseiro e irmáns de súa nai Chelo que eran coñecidos polo alcume do "Vichelajota" (deturpado posteriormente polo de "Pichalajota") porque seica un deles preguntáballe habitualmente aos seus clientes se viran a jota no salón de baile, intre tan agardado naqueles tempos como posteriormente o serían para @s da miña xeración os 15-30 minutos de "lentas" na discoteca. Pepe e Manolo montaran nos anos 50 a súa barbería na Baiuca, perto da casa de Marán e, a principios dos 60, cambiaríanse para a Avenida de Fisterra, para o lugar que hoxe ocupa a Panadería Gestal. Enrique faríao en Meicende, onde na actualidade seguen os fillos na Barbería Barbeito, e Chucho estableceríase na Coruña, pola zona de Santa Margarida, nun local no que Suso Arias aprendería o oficio e traballaría ata que foi á mili, mais ou menos polo 1968.

     Licenciado do extinguido servicio militar, o pai de Dani empezaría a traballar como empregado na barbería que seu tío Pepe tiña en Arteixo, un Pepe que xa había uns anos que non contaba coa axuda de seu irmán Manolo, que se tivera que xubilar por enfermidade. Suso estaría traballando naquel negocio dende 1970 ata a xubilación de seu tío Pepe en 1973, e sería aí, coincidindo coa efervescencia industrial do Polígono de Sabón, cando decidiría coller o traspaso do negocio contratando como empregado a José Ramón Campos, un mozo arteixán que tamén aprendera o oficio a carón de Chucho, o tío de Suso que tiña a barbería na Coruña.

José Ramón e Suso nos anos 80

   Suso e José Ramón traballarían como xefe e empregado naquel local situado fronte ao restaurante El Gallo de Oro ata 1981, que foi cando tiveron que deixar o baixo porque a familia Gestal tiña previsto construir alí o edificio no que hoxe está a panadería, sendo nesa altura cando os dous compran un piso uns metros máis arriba, á altura da actual parada de taxis, e abren como socios a Peluquería Suso e José Ramón, unha sociedade que duraría como tal ata 1998. Mais uns anos antes de que os dous socios colleran camiños diferentes empezaría a traballar alí Manuel, o fillo de José Ramón ao que tod@s coñecemos por Manuel de Eva...xa sabedes, un dos actores do grupo de teatro arteixán Paso de Valverde que ademais é compoñente do grupo dos Os Revenidos. Desfeita a sociedade, en 1998 Manuel abriría o seu propio salón: Peluquería Manuel Campos, negocio no que  José Ramón continuaría a súa vida laboral ata o día do seu retiro. No caso de Suso tamén acontecería algo semellante xa que, tras deixar de traballar co seu antigo socio, faríao co seu fillo Dani ata a súa xubilación no salón que abrira en 1981 con José Ramón, que é o lugar no que me peiteo dende hai case 20 anos!




SUSO GARCÍA, O PANADEIRO FUTBOLISTA 
 

Local da "Panadería Suso" na Av. de Fisterra de Arteixo

      Sabido é que dende hai varias décadas a “Panadería Suso” ofrece aos seus clientes unha ampla variedade de sabores e placeres ao paladar, unhas exquisiteces gastronómicas que abofé son sinónimo de tradición e calidade e que, cada día, podemos mercar en calquera dos oito despachos de pan que a firma ten pola nosa bisbarra: catro na Coruña, dous en Arteixo, un Vilarrodis e o orixinal de Paiosaco, que foi o lugar onde o seu propietario Jesús García   Varela,  mais  coñecido 

polo apelativo de Suso, iría medrando ao mesmo tempo que aprendía o oficio de panadeiro. Mais, aparte da súa actividade empresarial, Suso García tamén tivo unha brillante traxectoria no mundo do balón, unha carreira deportiva que deixaría unha enorme pegada entre os aficionados ao fútbol da contorna.

Despacho da "Panadería Suso" en Vilarrodís

      Nado en Paiosaco o 22 de xaneiro de 1960, o noso protagonista debutaría con 15 anos nos xuvenís do conxunto de A Porta Santa e, nesa mesma tempada 1975/76, tamén viste por primeira vez a camiseta do primeiro equipo, naquela hora adestrado por Ramón García Rubal e capitaneado por Otero, un futbolista que xa vivira as vicisitudes do fútbol no Fabril e no Hércules de Alicante. Os da feira serían campións do torneo ligueiro do grupo II da 2ª Rexional “A” nesa campaña 75/76 e repetirían título na seguinte cun notable protagonismo na dianteira verde e branca de Suso, un xuvenil que naqueles mediados dos setenta empezaba a convertirse nunha codiciada periña en doce para varias entidades de categoría superior.

      Un destes equipos interesados en facerse cos servicios do rapaz de Paiosaco fora o R.C. Deportivo da Coruña, que tiña como adestrador do seu equipo xuvenil a Manuel Ríos Quintanilla, o lendario Manolete. Pouco lle faltou a Suso para asinar co clube herculino mais, finalmente, acabaríase truncando a operación por mor do repentino interés do Real Madrid, feito que daría pé a que o Deportivo fichara no seu lugar ao arteixán Juan Manuel Mañana Martínez “Fabeiro”. 

     O Real Madrid era o Real Madrid e unha oportunidade así non se podía deixar escapar polo que, no verán de 1977, Suso prantábase na capital do Estado co desexo de comer o mundo e de facerse un oco nas categorías inferiores do clube branco. Alí faría amistade co porteiro vasco José Manuel Ochotorena, un dos compañeiros da pensión na que vivía con outros rapaces da canteira que procedían de fora de Madrid e que, posteriormente, coincidiría en pleno coa xeración dos Míchel, Butragueño, Sanchís, Pardeza e Martín Vázquez, grupo de xuvenís que non tardaría moito en ser coñecido como “La Quinta del Buitre”. Mais a experiencia de Suso na entidade madridista non acabaría resultando todo o positiva que él agardaba e, ao cabo de tres meses, volta a súa terra para enrolarse no cadro xuvenil do Racing de Ferrol que participaba na Liga estatal. Alí o paisaqués deixaría o seu selo persoal anotando un total de 22 goles, bo facer que lle daría o premio de adestrar habitualmente co primeiro equipo onde, baixo as ordes de Rodriguez Vaz, coincide nas sesións preparatorias cos seus veciños de Caión, os irmáns Collazo, e con futbolistas da talla dos Corral, co tempo adestrador do R.C. Deportivo; o arxentino Juan Carlos, que un día lle comentara que...”en Argentina tenemos un pibe que dará que hablar” referíndose ao que para moitos é o mellor xogador de todos os tempos: Diego Armando Maradona; Richard, pai do ex futbolista do Glasgow Rangers Nacho Novo; e tamén co masaxista Antonio “O Xitano”, plantel que ao final daquela tempada 77/78 acadaría o ascenso á Segunda División. 

Suso no Racing de Ferrol

    Na campaña seguinte, xa coa maioría de idade cumprida, Suso García faría a pretempada co Racing de Ferrol, pasando despois ao equipo filial, o desaparecido Arsenal, cadro co que xogaría a Rexional Preferente ata o mes de decembro. Foi nesa altura cando á perla de Paiosaco xurdiríalle a posibilidade de irse cedido ao Hellín, un equipo de Albacete no que Suso deixaría pegada dentro e fora do terreo de xogo, xa que sería alí onde coñecería a Charo, a súa futura muller. 

     Rematada a cesión, o rapaz de Paiosaco voltaría á disciplina do Racing de Ferrol onde, ao longo da campaña 79/80, alternaría as súas actuacións co Arsenal e co primeiro equipo racinguista en 2ª B, división na que o once departamental loitaría ata a última xornada por non descender á 3ª. Os verdes principiaran a tempada baixo a dirección técnica de Gustavo Biosca e remataríana con Gerardo Molina, adestrador que o 6 de abril de 1980 facía debutar na categoría a Suso contra o Sestao, nun partido correspondente á xornada 30ª que remataría 0-0 e no que o Racing formara con tres laracheses de inicio: Jolo; Miguelín, Vidal, Silvano, M. Collazo, Otero, Segundo, J. Collazo, Suso (Carballo), Roberto e Miguel. La Hoja del Lunes publicaba ao día seguinte que...”Molina, que en esta ocasión, por imperativos legales, no pudo dirigir el encuentro desde el banquillo, introdujo esta tarde a los jugadores Suso y Carballo, procedentes del Arsenal; tal vez como último recurso. Pero tampoco dichos jóvenes lograron romper la atonía de un partido que más parecía de patio de colegio que propio de Segunda División “B” . O futuro panadeiro repitiría titularidade na xornada seguinte, na derrota no campo de Las Gaunas por 3-0 contra o Logroñés onde, segundo as informacións dos medios da época, Suso fora dos futbolistas máis destacados do Racing: ”Destacaron por el Logroñés sobre todo Lotina, junto a Tasio y Torres, y por el Ferrol, el portero Jolo, con Otero, Merino y Suso”. Sete días máis tarde, no partido que enfrontaba no desaparecido estadio “Manuel Rivera” ao Racing co Huesca, o noso protagonista voltaba a saír de inicio por terceira semana consecutiva, un partido que o once departamental acabaría gañando por 1-0 e que sería o último que Suso García xogaría en 2ª B, pois non tardaría en viaxar a Cataluña para facer o campamento do servicio militar en Girona e o resto da mili en Seu d´Urgell, na provincia de Lleida.

   

La Voz de Galicia, 23.3.1992

  Finalizado o servicio militar, o xogador de Paiosaco volta ao Hellín para xogar a tempada 1981/82 no equipo da localidade da súa moza Charo, con quen non tardaría en casar. Naquel intre, a pesar de recibir ofertas tentadoras coma a do Ibiza, Suso xa tiña claro que o seu futuro estaba no mundo do pan e non no do balón, polo que a parella estableceríase definitivamente en Paiosaco onde, pouco a pouco, irían collendo as rendas da panadería familiar, a panadería de seu pai Maximino.  

     Despois dunha paréntese de cinco anos cheos de experiencias inesquecibles como a proba co Real Madrid, a aventura en Hellín ou o debut en 2ª B co Racing de Ferrol, Suso voltaría a vestir a camiseta da Unión Deportiva Paiosaco na tempada 1982/83, camiseta que defendería ata a 1988/89 que, facendo de xogador-adestrador, sería a campaña na que colgou as botas como futbolista para dar paso a súa faceta como técnico da entidade paisaquesa durante varias tempadas da década dos noventa, que foi cando se retirou definitivamente do mundo do fútbol para adicarse única e exclusivamente á súa familia e á súa empresa familiar: “Panaderías Suso”.

A GASOLINEIRA DE VILARRODÍS

     
    Falar cos irmáns Mari Carmen e Francisco Mosquera González sobre o Arteixo de antano é un auténtico pracer. As súas lembranzas da Baiuca e do Morás da súa infancia e xuventude son unha delicatesen para os meus oídos, xa que ambos son quen de sacar da chistera diversos temas, personaxes ou situacións que debullan polo miúdo e que non deixan de sorprenderme. Moitas desas viaxes no tempo realizadas con Mari Carmen e con Francisco, ás veces, tamén rematan na época no que os seus avós Francisco Mosquera Calvete e Aurelio González Canedo eran alcaldes do concello arteixán, cargo que Francisco, que ten rúa adicada na capital do municipio, ocupara ata en tres ocasións (1936-1939; 1946-1953 e 1953-1955) e Aurelio en dúas (dende marzo de 1953 ata outubro do mesmo ano e, dende outubro de 1955 ata decembro de 1956), a última delas sustituíndo ao frente da alcaldía, a seu consogro Francisco que, ata o de agora, é o único alcalde que faleceu ocupando o cargo.

   Nas conversas con Francisco, conversas que a maioría das ocasións mantemos na súa oficina da Avenida de Fisterra de Arteixo na que xestiona a axencia de seguros Allianz, o fútbol tamén está moi presente e, habitualmente, acabamos debatendo sobre o R.C.Deportivo da Coruña, un cadro herculino no que xoga o seu fillo Pedro, Pedro Mosquera, o actual capitán e unha das estrelas do equipo deportivista. Mais este é un tema do que xa vos falarei noutra ocasión. Hoxe vouvos falar da gasolineira que abriron en Vilarrodís nos anos 60 Fernando e Purificación, os pais de Mari Carmen e Francisco. 

Xaneiro de 1966. Bendición do campo da Viña nos prolegómenos do partido do campionato ligueiro Atlético Vilarrodís-Penouqueira. Ao fondo da imaxe, na parte esquerda, vese a gasolineira

      Fernando, o único fillo do ex alcalde Francisco Mosquera e de Amalia Dopico, criárase na Baiuca, lugar onde os pais tiñan unha tenda no baixo da casa, un negocio do que aínda queda veciñanza que lembra as reñidas partidas de tute e dominó que a diario se xogaban alí polas tardes. Tras facer o servizo militar polas milicias, o noso protagonista non tardaría en converterse no depositario do Concello de Arteixo e ao pouco, en 1954, casaría con Purificación, unha moza de Morás, filla do tamén ex alcalde Aurelio González e de Carmen Fuentes.

Fernando e Purificación en 1954 na viaxe de noivos

  Os 50 eran tempos nos que a vila arteixá era un auténtico remanso de paz ao que, habitualmente, acudía a "créme de la créme" da burguesía coruñesa a pasar a época estival no Balneario. Mais aquel sosego empezaría a chegar ao seu fin a partir dos primeiros anos da década dos 60 por mor do paulatino incremento do tráfico e, sobre todo, a raíz do asentamento industrial de Sabón. Foi aí, naquela altura, cando Fernando Mosquera tivo a habilidade e a visión de montar un negocio naquela hora inexistente en Arteixo: unha estación de servizo.

 
     Aqueles 60 eran tempos do monopolio da CAMPSA (Compañía Arrendataria del Monopolio de Petróleos). Os poucos automóbiles que circulaban polo concello abastecíanse de gasolina nos surtidores instalados en Carballo, en Santa Cristina e nos dous que había na Coruña, un deles en Catro Camiños e o outro nas Xubias, ao carón do Hospital Materno Infantil. Así estaba a cousa cando Fernando, que dispoñía dun terreo en Vilarrodís propiedade de súa nai Amalia e que quedara partido en dous coa construcción da nova estrada, decide montar a que ía ser a primeira gasolineira do municipio: a "Estación de Servicio San Fernando", negocio no que figuraba como titular Amalia Dopico.

     O Vilarrodís daqueles días non era, nin por asomo, o de hoxe. A casa de Chucho Suárez, a de Cándido Riveiro, a tasca de Ovidio e o muíño, que estaba cerca do que hoxe é o "Bar Seve", eran os poucos veciños do novo negocio que alí establecera Fernando Mosquera, unha gasolineira que empezaría a funcionar en 1964 e que tería como primeiros empregados a Manuel Añón, un albanel e xornaleiro de Morás que traballara na construcción da estación de servizo e que, unha vez rematada a obra, xa quedaría alí ata a súa xubilación; un tal Lemos, que seica era de Oseiro e tocaba nunha orquestra, motivo polo cal había veces que non ía traballar e por iso, ao pouco, empezaría no seu lugar Chucho Suárez, que vivía xusto en fronte a gasolineira. O meu familiar Pepe Campos, curmán de miña nai, foi outro dos primeiros empregados do negocio, así como Enrique Iglesias "Cuesta", un dos mellores futbolistas da bisbarra que, a parte de xogar no Penouqueira, chegara a vestir a camiseta do Emden, un dos equipos filiais do Deportivo nos anos 30; Piñeiro, veciño de Uxes que, dado que estivera un tempo na emigración, era o encargado de atender aos coches de matrícula estranxeira; ou Suso, que era cuñado dos propietarios da fábrica de Vinagres;

     Posteriormente, xa no ano 1975, entraría a formar parte da plantilla da gasolineira Manuel Bermúdez, veciño de Carral coñecido polo alcume do "Petecho". Chamábano así porque anteriormente traballara  como chofer dun señor da Grela que tiña un camión, "o camión do Petecho",  na época na que se levaba a area das praias de Alba e Sabón para a refinería de Meicende. Andando no tempo, as casualidades da vida farían que o que escribe casara con Teresa, unha sobriña de Manuel. 

     Catro anos máis tarde, en 1979, a familia Mosquera González abre unha nova gasolineira xusto en fronte á primeira, que xa levaba quince anos surtindo aos vehículos que circulaban polas estradas de Arteixo. Coa ampliación do negocio tamén aumentaría a plantilla, contratando a operarios como Lesta, que era da parte de Curtis; os caioneses Paco e Luis; Rubén o da Catuxa, que era curmán de Añón, o que fora primeiro empregado da estación de servizo; Manuel Marta; Lolo, o fillo de Pepe Campos...empregados que de seguro encheron algunha que outra vez o depósito de gasolina do voso vehículo. Tamén, por aqueles días, empezara a traballar o propio Francisco Mosquera, que naquel momento era un mozo que cursaba a carreira de dereito en Madrid, no Centro Universitario María Cristina de El Escorial, un Francisco que tiña a idea de deixar os seus estudos e, por tal motivo, seu pai Fernando puxérao a traballar no turno máis complicado, o das 6 da mañá, para que se lle quitara esa idea da cabeza.

Imaxe da gasolineira nova recén inaugurada

     Fernando Mosquera, que continuaba ocupando o posto de depositario do Concello, falecería en novembro de 1981 con tan só 55 anos, sendo aí, a raíz da súa morte, cando a súa dona Purificación e os seus fillos Mari Carmen e Francisco constituiron nova sociedade do negocio, uns fillos que levarían as rendas da gasolineira ata mediados dos anos noventa, que foi cando decidiron alugarlla aos actuais propietarios, iso sí, coa condición de que mantiveran o posto de traballo dos seus empregados.







O ONTE E O HOXE DA "PARRILLADA GARDEL"

     O Restaurante Gómez, o Bar Rozas, o Rozas 2, o Restaurante A Groufa (actualmente pechado trala xubilación dos seus propietarios), a Parrillada O Paraíso, a Gardel, a Parrillada La Florida...con bo número de locais dedicados á hostalería, A Groufa é desde hai moitos anos un dos lugares de Arteixo onde se poden saborear as mellores exquisiteces culinarias da bisbarra. É, por así dicilo, unha especie de "milla de ouro" do bo comer na que, habitualmente, entras como cliente e saes dos seus establecementos como familia. 

     Pois ben, hoxe imos falar dun dos locais máis populares do lugar da Groufa, a Parrillada Gardel, que reabriu as súas portas recentemente, o pasado 27 de xuño, dans mans do uruguaio Raúl Gutiérrez Pita, que curiosamente está agora ao fronte do mesmo negocio no que iniciara a súa traxectoria, alá polo ano 1978, o que Raúl considera "maestro de todos los parrilleros coruñeses", Jesús Díaz.

     Nado na parroquia de Santiago de Berdeogas (Dumbría) o 23 de novembro de 1936, Jesús Díaz, máis coñecido polo apelativo de Suso, foi un dos miles de galegos que fixeron a maleta da emigración nos anos 50 na procura dunha mellor vida e das oportunidades que non tiñan na súa terra. Con 18 anos recén cumpridos o noso protagonista decide embarcarse a Brasil onde, nada máis realizar a travesía atlántica,  empezaría a traballar de camareiro en Río de Janeiro. Posteriormente, tras gañarse o pan durante un ano na cidade carioca, Suso establecería o seu domicilio en Sao Paulo tras xurdirlle a oportunidade de traballar coma mecánico na factoría da Volkswagen da capital paulista.  

despois dunha longa paréntese