"OS REVENIDOS", O ROCK RETRANCA DE ARTEIXO

O xerme de onde nacen “Os Revenidos” está en Xiradela, unha Asociación Xuvenil na que cadraron moitas rapazas e rapaces de Arteixo que podían dar saída ás súas inquedanzas artísticas aínda que, nun principio, o que maioritariamente facían era bailar, cantar e tocar a música tradicional galega.

Sería nos descansos dos ensaios de baile onde, dalgún xeito, os primeiros “Revenidos” empezarían a divagar e vacilar coa idea de facer un grupo collendo un tamboril, unha pandeireta ou batendo unhas baquetas nunha mesa para facer calquera canción á caída, como por exemplo “El ensayito”, tema co que versionaban o famoso “Chiringuito” de Georgie Dann… “ yo tengo un ensayito al lado de la iglesia; tengo que ir rapidito que me espera Teresa”. Teresa era a súa profesora, e calquera escusa era boa para botar unhas risas!

Imaxe que fai referencía a eses momentos no local de Xiradela onde calquera cousa servía para facer unha canción. Aparecen Manuel de Eva coas baquetas, Alberto Sexto compañeiro de baile) e Víctor Iglesias á flauta (Cortesía de Manuel de Eva)

Todo grupo que se prece ten que ter un nome, así que, como non podía ser doutro xeito, aqueles rapaces de Arteixo que nos primeiros anos noventa tiñan en mente formar unha banda, comezaron a tirar dos alcumes das súas familias. Cando escoitaron o do avó de Guillermo León, un compañeiro de baile, chamoulles a atención poderosamente. O alcume do avó de Guillermo era “O Revenido”, nome que xa lles gustou nada máis escoitalo. Nun principio tamén xuntarían o alcume da avoa paterna de Manuel de Eva, que era Obdulia “da Caseta”, así que nos descansos dos ensaios con Xiradela, ou nas viaxes coa Asociación Xuvenil, cando saían a actuar polo mundo adiante, de xeito moi especial na viaxe realizada en 1993 á vila portuguesa de Sintra, ás veces botaban unhas pezas como “Os Revenidos da Caseta”. E así, como quen non quere a cousa, despois de aquela viaxe a Sintra, empezarían a quedar xa para ensaiar un poco máis en serio, tan en serio que deciden retirar aquilo “da caseta” e pasarían a ser, dende aquel momento, “Os Revenidos”.

A primeira formación dos primeiros ensaios estaba composta por Víctor Iglesias, no piano, Carlos Lareo, Carlos Fuentes e Ruben Martín con guitarras acústicas e Manuel de Eva cantando. Quedaban para ensaiar na casa de Carlos Lareo, nunha antiga tenda de ultramarinos que tiña a súa familia no baixo da vivenda. Máis tarde trasladaríanse ao hórreo da mesma casa.

Naquela altura, algún dos músicos propoñía uns acordes e Manuel de Eva encargábase das melodías e das letras. O primeiro repertorio do grupo sería de temas propios, como por exemplo “Ábreme la puerta”, “Porqué no me dices la verdad”, “ El virus de la soledad”, “Todo es nada”…

Xa no ano 1994 deciden dar un paso adiante: facía falla alguén que tocara o baixo na formación así que Rubén Martín, “O Duque de Preguín”, asume ese rol e merca un baixo pasando, dende aquel entón, a ser o baixista da banda. Facía falla un batería tamén, así que Manuel de Eva empeza a dar algunha clase con Manolo Maceiras, gran baterista arteixán, e ao pouco merca unha Pearl de cor branca de segunda man, que vendía Tom o baterista dos míticos “Troleblues”, un grupazo de Laxe que tiña algún membro de Arteixo, entre eles o propio Manolo Maceiras, o profesor de batería de Manuel de Eva, e tamén a Anxo Souto na guitarra, un Anxo que, as voltas que da a vida, formaría parte dos “Revenidos” vintecinco anos máis tarde!

Imaxe de un dos primeiros concertos do grupo, o da Noite Meiga de Xiradela do ano 1993. De esquerda a dereita Carlos FuIentes, Rubén Martín, Carlos Lareo, Manuel de Eva e Víctor Iglesias (Cortesía de Manuel de Eva)

Á guitarra quedaría Carlos Lareo, pois Carlos Fuentes deixaría o grupo. Víctor Iglesias, andando no tempo director da Escola Municipal de Música de Arteixo, seguía no piano e incorporarían a Roberto Darío na voz. Con esta formación, “Os Revenidos” tocarían en algunha que outra festa de aniversario e, tamén, na Noite Meiga dos anos 1994 e 1995 que organizaba a A. X. Xiradela. Aquí acabaríase temporalmente a primeira etapa do grupo xa que, por distintos motivos e ocupacións, o proxecto dos “Revenidos” estaría parado durante nove anos!

Facemos viaxe na máquina do tempo e chegamos ao ano 2004, que foi cando Rubén Martín empezou a fantasear coa idea de voltar, mais iso si, só para dar un único concerto por aquilo de que era unha verdadeira pena ter tocado tan pouco no pasado. Rubén pensaba que aquelas cancións e aquel proxecto non podían quedar no esquecemento e, ao pouco, fala co resto da banda. A todos lles parece boa idea xuntarse de novo, excepto a Roberto Darío que non podía comprometerse. Naquela hora precisaban un cantante mais, cousas do destino, seríalles máis doado atopar un novo batería xa que Víctor Iglesias coñecía a un rapaz de Loureda, Esteban Castro, que se convertiría no novo batería de “Os Revenidos” ao mesmo tempo que Manuel de Eva pasaba a ser a voz do grupo.

Así pois, “Os Revenidos” deciden xuntarse para facer un único concerto nun bar de Arteixo que se brinda a acollelos, “El Pasatiempo” ou “o bar de Chupi” como tamén é coñecido. Ao preparar os seus temas, son conscientes que non teñen repertorio suficiente para ofrecer un concerto en condicions e, con esa facilidade que os caracterizou dende un principio para facer versións en clave de humor, probaron cousas nos ensaios que deciden engadilas ofrecendo un espéctaculo de dúas partes : unha primeira máis seria tocando os seus temas propios e, despois de un descanso e de un cambio de vestiario, dar paso á carallada, por exemplo con versións de “Angelitos negros” de catro maneiras distintas ( pop, rock, dance…) e ata un tema en inglés por si tiñan carreira internacional,“ Fucking in the beach”.

O do concerto único no bar de Chupi quedaría nunha simple anécdota xa que “Os Revenidos” non pararían de tocar dende aquel día. Para o recordo queda un dos seus primeiros concertos ao “aire libre”, aquela vez na que compartiran palco nas festas de Loureda con... nada máis e nada menos... Manolo e Manola, o popular Dúo Omega!

O grupo, que seguiría facendo ese tipo de concertos durante algún tempo, daríase de conta de que co que realmente disfrutaba o público, e o que máis lle sorprendía á xente, era cando daban paso ao esperpento humorístico que capitaneaba o seu cantante Manuel de Eva, un artista que non tardaría en se converter no “showman” con maiúsculas que é na actualidade. E así, nas actuacións, iría collendo protagonismo o facer versións de grandes exitos de todos os tempos en clave de humor, versións que se convertirían na súa proposta principal, que é polo que se coñece a banda arteixá a día de hoxe.

Concerto no pub Dantón da Laracha no ano 2010. De esquerda a dereita Germán Cachafeiro, Roberto Vilela, Manuel de Eva, Javier Najera, Diego Moreira e Rubén Martín (Cortesía de Manuel de Eva)

Como en calquera formación, “Os Revenidos” tamén terían moitos trocos ao longo da súa traxectoria. No ano 2005, Víctor Iglesias decide deixar a banda para emprender outros proxectos, o mesmo que Carlos Lareo e Esteban Castro, que abandonarían o grupo por motivos laborais. Dende Suevos chegaría Roberto Vilela, que sería o sustituto de Víctor nos teclados ata o 2012, ano no que deixaría de ser o pianista da formación por mor dun accidente de trafico no que rompeu unha man, feito que lle impediría seguir tocando durante algún tempo. O sustituto de Roberto sería o que, dende aquela, é o pianista da grupo: Román Suárez, teclista de “Fracasados de Antemano”, banda coa que “Os Revenidos” compartiron durante anos o local de ensaio que lles cedeu desinteresadamente a A. X. Xiradela, unha vez máis fundamental na historia do grupo arteixán.

A batería foi cousa de Esteban Castro dende o 2004 ata o 2010, que foi cando o sustituiu Javier Nájera, que estaría no grupo ata o 2014. Tras dous anos de ausencia, e despois de algunha ida e volta por causas laborais, Nájera voltaría ao grupo no 2016 e, dende aquela, é o actual batería de “Os Revenidos”. Darío Antón, Diego García e Llisus Pardo tamén foron baterías da banda en algunha ocasión.

O instrumento no que máis “Revenidos” houbo foi na guitarra, xa que despois da marcha de Carlos Lareo foron moitos os guitarristas que pasarían polo grupo. Julio Martín, irmán de Rubén, estaría dende 2006 ata 2009; Diego Moreira, de Vilarrodís, dende o 2010 ata o 2013. Diego é actualmente o guitarrista da “París de Noia”, tiña bo curriculum, claro! O guitarrista da Coruña Germán Cachafeiro tamén tocaría na formación dende o ano 2010 ata o 2013, o mesmo que o músico de Ares Bernardo Pita, que estaría na banda como guitarrista dende o 2012 ata o 2017. Diego García, batería de Barrañán do que falamos anteriormente, sería tamén guitarrista do grupo en varias actuacións. Outros guitarristas que pasaron pola formación foron Miguel Seoane, que estivo no 2017, e Miguel Santalices, que foi “Revenido” durante o 2018. Ademais, guitarristas que salvaron o barco en algunha ocasión puntual, facendo sustitucións de última hora para poder facer os “bolos” contratados, tamén foron Alberto Insua, o fillo de Pepe do Muiñeiro, ou Emilio Suárez, irmán de Román, o teclista do grupo.

Concerto en Carballo na cervecería Beos no ano 2015. De esquerda a dereita Llisus Pardo, Román Suárez, Bernardo Pita, Manuel de Eva, Rubén Martín e Diego García (Cortesía de Manuel de Eva)

“Os Revenidos” non teñen discos editados mais, o que si teñen, é o que eles chaman “discos imaxinarios”, que son iso que o seu propio nome indica e que lles serviu como presentacións de cancións novas que, de cando en vez, estrean nos seus concertos. Algúns destos temas abofé que xa son ben coñecidos, casos de “Beige es Beige”,“Ghomita la comida”,“ Miña nai sempre me da patacas con bisté” ou “Quero ser Songuoku e parezo Krilín”.

Todos os textos das cancións do grupo son da autoría do seu cantante Manuel de Eva, agás un que lles regalou Xabier Maceiras, “Muchiña”, versionando o popular “Assumpta” de Siniestro Total. Na actualidade a formación de “Os Revenidos” está composta por Rubén Martín no baixo, Román Suárez nos teclados, Anxo Souto na guitarra, Javier Najera na batería e Manuel de Eva na voz… uns artistas que percorren a xeografía galega, e calquera sitio de onde os chamen, porque seguen a pensar que calquera escusa e boa para botar unha risas!

Imaxe de un dos moitos concertos que “Os Revenidos” realizaron na feira 1900 (Cortesía de Manuel de Eva)

A TRADICIÓN ANTROIDEIRA DA PARROQUIA DE MORÁS

"Di o noso Director

que está marcando o compás,

que nas comparsas do Antroido

ninguén pode con Morás".

(Comparsa “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, 1950)

Portada de 1950 das coplas da comparsa de Morás "Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido"

Velaí tedes unha das coplas que compuxeron nos anos 50 os letristas de Morás, parroquia onde a tradición antroideira foi, durante moitos anos, signo de identidade e marca propia do lugar. Morás era, sen ningún xénero de dúbidas, sinónimo de troula, de festa, de esmorga, de foliada e, por suposto, de antroido, de antroido con maiúsculas grazas a comparsas como “Os invencibles de Morás”, “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, “Os da cacheira con filloas” ou, “Os Mariachis”.

“Aquí estamos os “Mariachis”

que vimos a saudar,

somos de Morás do Medio

non o podemos negar”.

(Comparsa “Os Mariachis”, 1960)

 

Morás do Medio, Uxes e posteriormente Souto, foron durante moito tempo os principais centros neurálxicos das celebracións carnavalescas de Morás, puntos a onde tamén acudía a veciñanza dos outros lugares da parroquia, xentes da Insua, das Roxiñas, da Estación, do Martulo, da Xesteira, de Santa Icía, de Freán, de Canzobre… xentes que durante unhas horas esquecían as miserias da posguerra e botaban risas a esgalla coas coplas que os letristas da parroquia compoñían en cada Antroido!

 

“Ben saben que o noso pobo

que ten por nome Morás

moitos xa queren chamarlle

María Pita ou Garás”.

“Morás novo continente

da vida a moitos obreiros

e cartos aos labradores

e pon ricos aos tendeiros”.

(Comparsa “Os da Cacheira con filloas”, 1956)

 

Un de aqueles letristas era Cándido López Ferreño, máis coñecido polo alcume de “O Ghaiteiro de Morás”. Natural de Morás do Medio, Cándido empezaría a tocar a gaita sendo moi cativo e, con tan só once anos, xa amenizaba as festas e os bailes que se facían na contorna. Mais o repertorio do “Ghaiteiro de Morás” non se quedaba só na gaita. Non, Cándido, emulando a outro gran referente do antroido arteixán, a Ricardo “O Moucheiro de Meicende”, tamén cantaba e recitaba as coplas que compoñía el mesmo, espectáculo que realizaba enriba do taboado que se armaba no alpendre de turno.

A Cándido non lle quedaban atrás, nin na composición das coplas nin no espectáculo, outros dous dos precursores da tradición antroideira da parroquia, ambos os dous veciños tamén de Morás do Medio. Falamos dos irmáns Castro: Jesús, máis coñecido por Chucho “O Cacheiro”, autor segundo algunhas fontes da primeira copla escrita en Morás, e José Castro, avó dos amigos Manolo García Castro, referente na defensa do patrimonio do Concello de Culleredo, e Roberto Castro, pintor e libreiro co que tedes a oportunidade, se algún día pasades polo seu negocio, a Libraría Sisargas (rúa San Roque 7, A Coruña), de facer unha alucinante viaxe no tempo coas mil e unha historias que garda na súa memoria!

Polo que contan os netos de José, o seu avó era o encargado de ler o testamento. Era, por así dicilo, o “secretario palanca” de seu irmán Chucho, que facía de “cómico serapio” en aqueles antroidos que se celebraban en Morás nos anos cincuenta, anos nos que Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”, exercía de “director de orquesta” e, nos que outros mozos da parroquia como Aurelio de Calvete, Juan de Mingos ou Urbano do Estanqueiro tamén aportaban o seu gran de area para continuar coa popular tradición antroideira do lugar.

Portada de 1953 das coplas da comparsa "Os invencibles de Morás"

Un home disfrazado de vello chepudo coa cara ciscada e a roupa esfarrapada, outro montado nun burro cun colar de flores e cascabeis no pescozo… Son algúns dos recordos que a veciñanza máis vella da parroquia mestura, na súa memoria, con imaxes confusas de choqueiros e coas coplas coas que botaban risas a esgalla nos anos da súa infancia e xuventude, coplas nas que non se salvaba nin o mellor veciño e que, na época da postguerra, eran controladas e censuradas pois, antes de recitalas en público, había que obter a correspondente autorización da Garda Civil. Posteriormente, as coplas vendíanse pola parroquia e arredores.

Naqueles duros anos da represión franquista, nos días do Antroido, que empezaba en Candeas e remataba coa queima do meco o Mércores de Cinza, a xente podía disfrazarse mais iso si, sempre coa cara descuberta, unha altura na que sabemos que durante certo tempo a veciñanza de Morás do Medio argallou máis de media ducia de comparsas. 

O sábado era o día no que se facían as filloas e tamén o día no se preparaban os choqueiros que as pedían de porta en porta. Mais o día grande era o "Domingo de Carnaval". Pola mañá era unha obriga acudir ao Igrexario para continuar coa tradición da poxa da carne das ánimas, tradición na que a xente de Morás levaba á igrexa cacheiras, bicos, e patas dianteiras da última matanza do porco, e tamén algunha cunca de barro con graxa derretida.

Igrexario de Morás

A poxa propiamente dita principiaba no adro da igrexa á saída da misa, que era cando se lle ofrecía a carne ás e os parroquianos para que poxaran por ela. Logo, a persoa que máis ofrecía era a que levaba a peza de carne para a súa casa, quedando os cartos a beneficio das ánimas do purgatorio.

En moitos casos, a persoa que levaba unha peza era despois a que máis poxaba por ela, feito que habitualmente se facía por un ofrecemento. Por tal motivo, despois de poxar para as ánimas, a veciñanza cedíalle a peza, por cortesía, a esta persoa ofrecida para que a levara de volta para a súa casa.

Despois da poxa, era o turno para unha das poucas ocasións que había ao longo do ano para encher o estómago, ocasións nas que non faltaban as visitas dos familiares que ateigaban cada casa da parroquia e que se xuntaban ao redor da cacheira pregando por ser comida. E xa, despois do xantar, quen máis e quen menos, disfrazado ou non, saían das casas e armaban unha boa troula!

 

Segundo o que nos conta Santiago Sande Mañana no B.I.M. (Boletín Informativo Municipal) n.º 49, non hai moito aínda quedaba xente na parroquia que recordaba como “O Cacheiro” se disfrazaba de cura portando un paraugas do que colgaban restas de allos; como “O Peisaqueiro”, vestido de vella, facía filloas enriba dun carro; e como Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”, recitaba as súas coplas tanto en Uxes como en Morás do Medio.

Imaxe de 1953. En primeiro plano Cándido, “O Ghaiteiro de Morás”. Detrás, de esquerda a dereita, Leonardo Corral, fundador e membro dos “Cinco de Galicia”, a súa dona Marina Castro (casarían ese ano), Manolo Capelán co tambor e, co acordeón, Antonio Capelán. Detrás deles aparecen Domingo Gonzalez e Jesús Capelán.

Tamén queda xente na parroquia que lembra como, de cando en vez, se unían a aqueles carnavales que se celebraban en Morás as comparsas chegadas de Feáns ou de Elviña. O polifacético Xurxo Souto dinos nos seus Contos da Coruña (Xerais, 2007) que en Elviña había dúas grandes comparsas: Calaveras e Rexumeiros. En 1954, este últimos disfrazáronse de “Garda Moura de Franco” e baixaron, montados en burros, á conquista da Coruña. Á altura da Ponte da Pedra serían interceptados pola Garda Civil. Esa noite durmiron en comisaría mais, polo que nos conta Xurxo, en Elviña aínda hoxe se mantén a gloria de tanto empeño!

Precisamente en Elviña, as mulleres da parroquia organizarían no Antroido de 1961 un partido de fútbol entre as solteiras e as casadas que conmocionaría a toda a bisbarra xa que os obreiros negáronse a traballar por ir velas. Dende aquela, o Martes de Carnaval é día festivo!

Dous anos despois, no Antroido de 1963, emulando ás súas veciñas de Elviña, as mulleres de Uxes tamén xogarían un partido de fútbol entre as solteiras e casadas do lugar. Sen elas sabelo, estaban facendo historia xa que aquel sería o primeiro partido de fútbol feminino xogado no Concello de Arteixo.

La Voz de Galicia, 5 de marzo de 1963

Os "chascos", trolas, burradas, verbas ben argalladas para soltalas a algún veciño ou veciña. Un meco ben equipado, cunha espiga de millo e dous nabos, para gastarlle unha broma a alguén que era levado á casa con algún pretexto sospeitoso, onde a este persoa o agardaba o meco do antroido e onde, despois do correspondente susto, a persoa convidada volvía a morder o anzol comendo algunha que outra filloa con fíos ou bebendo café con sal a comer e beber. Novos partidos das mulleres. Novos ataques dos letristas da parroquia coas coplas que recitaban os Mércores de Cinza subidos ao garda-agullas da estación do tren ou nalgún carro de Morás do Medio. Escenificación de laconada con ingredientes tan apetecibles coma un rato morto…

 

Así irían pasando os anos ata chegar a finais dos sesenta, altura na que o testamento e as coplas empezan a decaer pois, os letristas de antano, non seguen coa tarefa que viñan desempeñando dende os tempos da súa infancia e xuventude. Con todo, nos anos setenta o antroido aínda seguía tendo peso na parroquia: as comparsas de fóra continuaban a parar por Morás e, naquela altura, aínda se mantiñan os "chascos" e o de "botar o antroido".

Ao pouco da morte de Franco, daríanse os primeiros pasos para a recuperación da cultura tradicional e tamén a liberdade para retomar as tradicións dos carnavais. Sería aí, nos primeiros anos oitenta, cando un grupo de xente de Souto como Xosé Luis Mañana, Manolo de Rodríguez, Manolo de Amado, Nito, Fina de Amador e outras persoas do pobo pensaron que había que recuperar a tradición antroideira da parroquia e decidiron facer unha comparsa, "Os carnavalescos de Souto" comparsa que se empezarían a xuntar no baixo da casa de Xosé Luis para argallar as primeiras coplas e realizar os primeiros ensaios dos famosos enterros e testamentos do lugar que, andando no tempo, convertiríase nunha das festas tradicionais máis importantes do Concello de Arteixo e da comarca. 

 

“Quédense con Dios señores,

que non lles pareza mal,

viva Souto e Morás

e todos en xeral.

Dámoslle grazas a todos

este ano oitenta e tres,

e que volvamos para o ano

saudalos outra ves”.

(“Os carnavalescos de Souto, 1983)

Pouco despois xurdiría a Asociación Cultural Queiroa, que tería como primeiro presidente ao propio Xosé Luis Mañana e na que tamén se atopaban varios dos compoñentes da comparsa. Mentres que a A.C. Queiroa daba os seus primeiros pasos realizando actividades como a organización dunha "caravana de mulleres" seguindo o exemplo daquela famosa película do Oeste ou, tamén, o chamado "tren da alegría", a comparsa “Os carnavalescos de Souto” iríase consolidando non só no eido cultural senón tamén no comercial coa venda das coplas.

Pouco a pouco, a comparsa foise desvinculando dalgún xeito da asociación e ata se fixeran intentos de “profesionalizala”. Naqueles anos oitenta os enterros e as leturas do testamento de Souto arrastraban a moita xente ao lugar porque tiñan moita “garra”. Nito e Ignacio adicábanse á caza e captura das cousas que pasaban durante o ano, tomando notas das cousas que acontecían na parroquia ou mesmo do que se cocía nos plenos do Concello co obxetivo de preparar a súa sátira: o testamento. Mais este traballo era moi, moi sacrificado e pedía moita constancia. Os principais promotores da mesma, Nito e Ignacio, continuarían coa tradición durante uns anos, ata o antroido de 1994, que foi cando se fixo a última letura do testamento do antroido en Souto. Tras case quince anos de duración, remataba a súa andaina e, con ela, a tradición antroideira da parroquia de Morás!

 

Moitos recordos desde Morás

lles manda o fulano,

que se Deus non cambia a sorte

xa os saúda pro ano.

(Comparsa “Os que ninguén pode igualar nas farras do Antroido”, 1950)

FONTES:

-BLANCO REY, MANUEL. Alcaldes de Arteixo (1836-1998). Concello de Arteixo, 1998.

-SANDE MAÑANA, SANTIAGO. Boletín Informativo Municipal de Arteixo nº 48

-SOUTO, XURXO. Contos da Coruña. Xerais. Vigo, 2007.

A CAMPÁ DO VAPOR INGLÉS "PRIAM"

19:30 horas de onte, luns 25. Soa o teléfono. É Xosé Troiano:

-Xabier, vouche dar unha noticia que che vai facer moita ilusión!

-Sorpréndeme, Xosé!

-Sei onde está a campá do Priam!

-Non o podo crer!

-Está na ermida de…

Nese intre, o peito empezoume a arder coa emoción e empezaron a xurdir os recordos de entrevistas, das horas de hemeroteca, das numerosas visitas a Malpica... Por fin aparecía a única peza que faltaba para completar o crebacabezas!

Campá do Priam (cortesía de Xosé Troiano)

As persoas que me coñecedes ben, sabedes perfectamente o tempo que lle adiquei á investigación do naufraxio do Priam, un vapor mixto de carga e pasaxe construído en 1870 e que se fora a pique nos baixos da Cistela, nas Illas Sisargas, o 11 de xaneiro de 1889 cando facía ruta dende Inglaterra cara a Asia.

Souben daquel vapor grazas a Francisco Sanjurjo, Quico de Pichel, e a Adolfo Vázquez, Adolfo de Tiso, dous veciños da miña aldea do Rañal que me contaron varias historias que nun principio, a dicir verdade, me parecían inverosímiles. Quico e Adolfo falaban de moitas riquezas espalladas por toda a costa de Arteixo, dende reloxos de ouro e prata ata un baúl cheo de “estampas bonitas” de papel, como seica lle chamaba José Naya, o veciño de Sabón que atopara ese cofre no areal de Alba.

 

Campá do Priam (cortesía de Xosé Troiano)

Parece ser que o devandito baúl estivera certo tempo na corte das vacas, onde José Naya utilizaba ese papel para facer pitillos e para prenderlle lume ao pote na lareira. José descubriría o valor real do que pouco a pouco fora queimando cando un día se desprazou ata A Baiuca coa idea de mercar un sombreiro. Cerca da tenda atopouse cun coñecido. Puxéronse a falar e sacou unha desas “estampas bonitas” que tiña no peto para facer un pitillo. 

-Con esa estampa podes comprar os sombreiros que queiras e aínda che van devolver cartos, díxolle este amigo. A José Naya véuselle o mundo enriba ao saber que aquelas “estampas bonitas” de papel coas que facía pitillos e queimaba para facer lume na lareira eran cartos. Eran libras esterlinas! 

Quico e Adolfo, os dous falecidos hai xa varios anos, tamén me falaron de centos e centos de metros de teas que apareceran nos areais de Alba e Sabón, de gran cantidade de louza e tamén dun piano que, despois de que o mar o achegara ata o areal, acabaría soando primeiro no Balneario de Arteixo, logo no Café Berán da Baiuca, lugar no que se facían representacións teatrais e musicais que se acompañaban con ese instrumento e, con posterioridade, na igrexa parroquial de Santiago de Arteixo.

Os dous veciños do Rañal sabían, polo que lles contaran os seus devanceiros cando eran nenos, aló polos anos 20 e 30 do século pasado, que todas estas riquezas eran dun vapor inglés que naufragara nas Illas Sisargas en 1889: o Priam.

Todos estes feitos despertarían en min a curiosidade conducíndome de inmediato cara a súa investigación. Na procura de máis informacións empezaría a consultar compulsivamente nos arquivos e nas hemerotecas, onde aparecerían novos datos. Ao mesmo tempo, iría descubrindo a nube de misterior que había en torno a este naufraxio e o máis sorprendente: en Malpica, a pesar de ser o sinistro máis importante acontecido na vila ao longo da súa historia, a pouca xente lle soaba o nome do Priam. Tan só José Blanco Haz, José da Muxiana, e Ramón Rodríguez Alfeirán, Rojito, foron quen de aportar datos de gran interese para o libro, dous homes que coñecimos grazas á colaboración de Adrián Abella, que foi quen nolos presentou. Pola contra, en Arteixo a transmisión oral mantería vivos moitos dos feitos relacionados co naufraxio, grazas a que persoas como Adolfo Vázquez e Francisco Sanjurjo gardaban nun recuncho da súa memoria os contos que lles escoitaran, cando eran nenos aos seus devanceiros.

Portada do libro "De Liverpool ás sisargas; a derradeira travesía do Priam"

Mentres seguía na procura de novas informacións do acontecido neste sinistro, tiven a inmensa fortuna de coñecer a Fernando Patricio Cortizo, auténtico erudito do mundo do mar que xa tiña publicado traballos impresionantes coma os dous volumes de Historia da costa galega e os seus naufraxios. Co paso do tempo, xuntando esforzos, traballo e ilusións, Fernando e este humilde servidor decidiríamos sacar adiante esta investigación conxuntamente, publicando con Edicións Embora De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, libro no que, moi ao noso pesar, quedou sen resposta a interrogante de saber onde estaba a campá do buque británico. 

Uns meses máis tarde, o 11 de xaneiro do 2014, o día exacto no que se cumpría o 125 cabodano do naufraxio, Malpica acollía a primeira presentación do libro nun acto moi emotivo conducido polo poeta Paco Souto, que falecería en marzo do 2017 logo de que ese mar que tanto amaba lle segara a vida!

E agora, 5 anos despois de aquela presentación, e 130 anos despois do naufraxio acontecido nas Sisargas o 11 de xaneiro de 1889, recibía a chamada do amigo Xosé Troiano, historiador e erudito do mundo das campás grazas a quen, ao fin, se completaba o crebacabezas do Priam! 

-Xabier, vouche dar unha noticia que che vai facer moita ilusión!

-Sorpréndeme, Xosé!

-Sei onde está a campá do Priam!

-Non o podo crer!

-Está na ermida de Santa Cristiña, na parroquia de Berdoias, en Vimianzo! 

O lugar de Santa Cristiña é un interesante conxunto etnográfico no que, ademais de diferentes construcións como un antigo curro, hórreos ou a fonte milagreira, pódese ver a capela da que nos falou o amigo Xosé Troiano, capela na que se mantén vivo o culto á tradición agraria da zona.

Baixo o altar da ermida hai un pequeno oco tapado cheo de terra sagrada á que se lle atribuen propiedades curativas para as vacas. A tradición manda coller unha presa de terra e colgala no pescozo das vacas durante nove días, fórmula coa que se pretende conseguir que a vaca se libre de enfermedades e que teña bos partos. Unha vez pasado este período de tempo, devólvese a terra á capela e, seguindo a tradición, dáselle unha limosna á Santa como troco pola axuda.

Lugar de Santa Cristiña coa ermida ao fondo (www.turismo.gal)

Grazas a Xosé Troiano, agora esa capela tamén será coñecida pola historia que hai detrás da súa campá, da que nos falta saber como chegou a Santa Cristiña.  

Está comprobado que moitos campanarios dos templos galegos, de xeito especial os da Costa da Morte, contan con campás de barcos que se foron a pique nas nosas augas e que chegaron aos seus novos destinos ben por donativos de armadores, por compras ou por agradecemento das tarefas de salvamento, ou ben por agasallos dos chatarreiros da zona, coma as campás de Camelle, Arou, Cee… Saber como chegou a do Priam á de Santa Cristiña é unha incógnita que trataremos de despexar máis pronto que tarde!

"7 PUERTAS": UN LONGO CAMIÑO ATA O CUMIO

It´s a long way to the top (If you wanna rock n roll), en galego É un longo camiño ata o cumio (se queres rock and roll), é o título da primeira canción do primeiro disco da lendaria banda australiana "AC/DC", título que define á perfección a carreira e o longo camiño percorrido do grupo arteixán "7 Puertas".


Para buscar as raíces de "7 Puertas" temos que viaxar ata o Arteixo dos primeiros anos noventa e adentrarnos nas vidas de Santi, Barry e Alberto, tres amigos e veciños da vila que naquela altura soñaban con formar a súa propia banda de rock. Santi, Santiago Martínez Gende, nace en 1975 no seo dunha familia sen ningunha tradición musical. Seus pais e avós eran muiñeiros, os muiñeiros de Caldas, xente seria e traballadora que non tiña afección pola música e menos aínda polo rock.

O rapaz vai medrando e a principios dos oitenta, época na que o heavy estaba de moda, os seus amigos do barrio, todos maiores que el, empezan a deixarlle cintas de casete de bandas como “Iron Maiden”, “AC/DC”, “Saxon”, “Whitesnake”, “Baron Rojo” ou “Scorpions”. Aquel bautizo musical marcaría o resto da vida de Santi. Como anécdota, contar que unha de esas cintas, o For those about to rock de “AC/DC” do ano 1981, deixáralla Manuel de Eva, que posteriormente sería un dos fundadores do grupo arteixán “Os Revenidos”.

Ao rematar os estudos básicos, na cabeza de Santi xa non había outra meta que non fora montar unha banda de rock, un soño co que non concordaban seus pais, que exercían toda a oposición posible e non querían oír falar do tema..."como podía ser que en unha familia tan formal houbera un rockeiro, que diría a xente". Así que, como non podía ser doutro xeito, os comezos do rapaz de Caldas no mundo da música serían “clandestinos” e, inevitablemente, chegarían os primeiros intentos de formar unha banda.

Corre o ano 1991 e xunto a dous amigos, Barry Hollet, un escocés que levaba residindo en Arteixo certo tempo, e Alberto García Ramos, o do Bar Unión, empezan a xuntarse no baixo do Bar Salgado para empezar a “ensaiar”, ensaios nos que Santi aporreaba a batería, Alberto intentaba tocar o baixo e, supostamente, Barry tocaba a guitarra e cantaba. Tiñan toda a ilusión do mundo, mais iso non era suficiente xa que os tres colegas só eran quen de tocar puntualmente algúns anaquiños de cancións e, por riba, non os sabían. Así irían pasando os meses ata que desistiron no intento… mais Santi xa “o probara” e quería máis!

Dous anos máis tarde, o 11 de marzo 1993, Santi coincidiría por primeira vez con Josafat Pardo Iglesias. Ese día a lendaria banda de Nova York "The Ramones" tocaba no Coliseum de A Coruña e, por supuesto, todas e todos os rockeiros acudirían á cita, entre eles Santi e Josafat, un mozo de Arteixo nado en 1977 que, dende moi cativo, mantiña contacto coa música a través de seu irmán maior Jesús. Santi e Josafat, que empezara a tocar a guitarra por aqueles días, coñeceríanse alí, no Coliseum, e non tardarían en ter proxectos comúns, aínda que antes disto os dous irían avanzando no eido musical por camiños separados, Santi formando distintos grupos polos que pasaría un montón de xente, e Josafat crearía, xunto a seu irmán Jesús, Alberto García (o baixista da primeira banda de Santi) e outros amigos, o grupo M.O.K.

E así, pouco a pouco, os dous rapaces iríanse formando e aprendendo como podían, todo de oído e por instinto, sen ningún tipo de formación, fixándose en discos, vídeos e, por suposto, nos concertos aos que acudían constantemente, tendo naquela altura varios referentes cercanos: o grupo "Troleblues", do que formaban parte dous músicos de Arteixo, "Os Diplomáticos de Monte-Alto", "Mac n Rones", "Doctor Snob"… Ensaio tras ensaio, foron avanzando mais, iso si, sen chegar a debutar en directo ata que, por fin, en 1994 Santi e Josafat deciden unir forzas e formar unha banda xuntos, nacendo así "Cuidado Arriba". Nun principio, Josafat compartiría actividade con M.O.K. ata que, finalmente, este grupo desaparece e se adica única e exclusivamente a "Cuidado Arriba".

Primeira formación de "Cuidado Arriba" (1994-1996). De esquerda a dereita: César Díaz (voz), Josafat Pardo (guitarra), Rubén Marcote (baixo), Santiago Martínez (batería) e David Gayoso (guitarra)

Na primeira formación desta banda figuraban Santi, Josafat, o guitarrista da Coruña David Gayoso, Ruben Marcote e César Díaz, mozo de Pastoriza que andando no tempo convertiríase nun gran artista cos deseños gráficos da súa autoría, entre eles os das obras teatrais “Porlier en Pastoriza” e “Rodríguez, o loro de Picadillo”. Sería no baixo do negocio do pai de César, "Talleres Europa", onde comezan a ensaiar os "Cuidado Arriba", un nome que proviña precisamente deste local que tiña o teito tan baixo que instrumentos e cabezas batían nel cada dous por tres, feito polo que alguén sempre exclamaba:

- Cuidado arriba!

Desde o primeiro momento teñen claro que queren facer temas propios, e a isto se adican durante un tempo nos ensaios nos que, de cando en vez, tamén tocaban algunha versión polo medio. Ao fin, o 13 de maio de 1995 "Cuidado Arriba" debuta en concerto e, durante ese ano, darían sete concertos máis por parroquias de Arteixo, actuando ademais nun local da Coruña e no Pub d'anton da Laracha, auténtico referente da época.

Posteriormente, no verán de 1996, produciríase a primeira baixa no grupo: Rubén Marcote, que sería sustituido por Iván Rodríguez Espinosa. A continuación, meses de ensaio para chegar ao 20 de decembro dese ano 1996, data na que Iván dá o primeiro concerto co grupo, un concerto que sería o derradeiro para a formación xa que se desintegraría días despois. Santi e Josafat quédanse de novo sen grupo, mais con gañas de seguir e cun novo cómplice: Iván Rodríguez, un rapaz nado en 1979 e que naquela altura era coñecido porque seus pais rexentaban "Fotos Rodri", o popular negocio fotográfico de Arteixo.

Así, pois, xa temos o núcleo de "7 Puertas", mais aínda faltaría bastante para chegar ata aí. En 1997 Santi, Josafat e Ivan están dispostos a resucitar "Cuidado Arriba" como sexa. Necesitaban seguir tocando! E consígueno xunto a Víctor Iglesias, referente xa naquela altura da música na bisbarra que actualmente dirixe a Escola Municipal de Música de Arteixo, e unha descoñecida Betty Queiro (hoxe popular pola súa academia de inglés), á que enredan para que cante con eles. Non tardarían en compoñer temas e en facer ensaios, que realizan nas casas de Barbada que estaban na actual rúa peonil e así, con esta formación, conseguirían dar outros seis concertos ao longo dos anos 98 e 99 antes de que, de novo, desaparecese o grupo. 

Segunda formación de "Cuidado Arriba" (1997-1999) De esquerda a dereita: Víctor Iglesias (teclado), Santiago Martínez (batería), Betty Queiro (voz), Josafat Pardo (guitarra) e Iván Rodríguez (baixo)

Naquela ocasión, o cansazo e a frustración afectarían considerablemente nas vidas dos músicos arteixáns, quenes pasarían uns anos sen apenas tocar nin ensaiar, facéndoo só esporádicamente cando Santi, Josa e Iván sentían nostalxia e se xuntaban para tocar uns intres.

E así chegamos ao ano 2002 onde, un día das festas do Apóstolo de Arteixo, Santi mantén unha conversa con Hugo Pardo, o irmán pequeno de Josafat, na que este lle conta que está aprendendo a tocar a guitarra mais, ao non ter con quen tocar, pensaba en deixalo. Santi ofrécelle a posibilidade de ensaiar de cando en vez e, ao pouco, chamarían a Iván Rodríguez para que os acompañe. Posteriormente tamén avisarían a Josafat, que se une a eles e empezarían a compoñer de novo. Só lles faltaba a voz, voz que consiguen a través dun anuncio que poñen en "Musical 47" de A Coruña ao que responde Antonio Martínez López, que se convertiría, deste xeito, no cantante do grupo.

Antonio, ferrolán de nacemento e con familia natural de Cedeira, despois de estudar en Santiago trasladaríase á cidade da Coruña por motivos laborais, un Antonio que anos antes recibira formación de piano e que, ao encontrar aquel anuncio que reclamaba cantante non o pensou dúas veces e decide embarcarse neste proxecto musical que nacía ao pouco como a primeira formación de "7 Puertas", nome que viña dado por aquel bar de tapas que había na Coruña situado fronte ao mítico “La Bombilla”, un “7 Puertas” no que Santi pasara moitas horas soñando con montar un grupo mentres lataba da Academia San Andrés.

Primeira formación "7 Puertas" ( 2002-2006). De esquerda a dereita: Iván Rodríguez (baixo), Josafat Pardo (guitarra), Santiago Martínez (batería), Antonio Martínez (voz) e Hugo Pardo (guitarra)

A banda prepararía de contado os seus primeiros temas e, o 26 de decembro de 2003, debutan en directo na Laracha. Ao ano seguinte, 2004, seguen aumentando o seu repertorio e dan outro par de concertos, e xa no 2005 gravan a súa primeira maqueta, que lles servirá de soporte para a súa primeira xira de concertos por boa parte da xeografía galega. Naquela altura, o recibimento da banda en cada unha das súas actuacións era tremendo, feito que lles anima a continuar compoñendo e a preparar cancións coa intención de cumprir o soño de gravar o seu primeiro disco.

Aquel soño faríase realidade a finais de 2006, que foi cando comezan a gravación da súa estrea discográfica mais, cando tiñan prácticamente gravado o disco, Antonio Martínez decide abandonar o grupo por motivos laborais e persoais. “7 Puertas” quedaba, deste xeito tan surrealista, cun disco a medio gravar e sen cantante. Mais o destino quixo que se cruzara con eles Sergio Ramos, un veciño de Chamín vello coñecido de Santi, que non tardaría en incorporarse aos ensaios para facerse cargo das voces do disco.

Finalmente, o traballo vería a luz o 27 de xuño do 2007 baixo o título “Hasta el final”, feito que se convertiría nun verdadeiro acontecemento no municipio, xa que era a primeira vez que un grupo formado por integrantes nados en Arteixo gravaban un disco. Os rapaces de “7 Puertas”, rememorando os tempos dos “Tarantos”, aquela banda dos 70 que editara algún disco e na que tamén había algún veciño arteixán, non facían máis que recibir os parabéns de veciños e veciñas na rúa, no super, no videoclub… bos momentos que, segundo nos contou recentemente Santi, Santiago Martínez, lembran con moitísimo cariño e os fixo sentir moi, moi especiais.

Despois de que o disco vira a luz, os “7 Puertas" arrancan unha nova xira de concertos por toda Galicia para presentalo, xira na que empezan a conseguir os seus primeiros cheos en salas de A Coruña, Culleredo, A Laracha… e, ademais, visitan Ferrol, Lugo, Melide, Monforte… cidades e vilas nas que o grupo arteixán sería quen de facerse un oco na escena musical galega. O 2008 adícano a compoñer temas para intentar gravar un novo disco no 2009, ano no que Sergio Ramos vese na obriga de abandonar o grupo momentáneamente por motivos laborais. Como para ese 2009 os “7 Puertas” tiñan un feixe de concertos pendentes, deciden pedirlle axuda de novo a Betty Queiro para sacar esos compromisos adiante.

Unha vez terminados, os artistas arteixáns continuarían compoñendo e arranxando cancións ata que Sergio Ramos retorna, facéndoo de novo a tempo de entrar ao estudio para rexistrar o seu segundo disco. O 12 de febreiro de 2010 sae "Una entre un millón" e, dende o primeiro momento transpórtaos a un novo nivel de popularidade que acadarían coa axuda dos seus singles "Equilibrio", tema e videoclip no que colabora con “7 Puertas" o cantante de “Heredeiros da Crus” Javi Maneiro, e "Llamame", canción na que contan coa colaboración no videoclip de Marta López, que entraría como concursante de Gran Hermano naquela altura e que dispararía as visitas do devandito videoclip.

Segunda formación "7 Puertas" (2006-2011). De esquerda a dereita: Hugo Pardo (guitarra), Iván Rodríguez (baixo), Sergio Ramos (voz), Santiago Martínez (batería) e Josafat Pardo (guitarra)

Posteriormente, farían unha nova xira durante os anos 2010 e 2011 por toda a xeografía galega, unha xira na que tamén saen por primeira vez da súa terra dando concertos en Castela e León, Asturias e Madrid. Ademais, os arteixáns tocarían con algúns dos seus ídolos como Shuarma, cantante de "Elefantes", ou Santi Campillo, guitarrista de “MClan”.

As críticas das súas cancións e dos seus concertos non podían ser mellores. As vendas dos discos así o respaldaban mais, no mellor momento do grupo, Sergio Ramos ten que abandonar “7 Puertas” definitivamente. O pau sería moi grande... todo o traballo... toda a ilusión… de súpeto, todo se truncaba. Case que por inercia chega 2012 e, con el, o décimo aniversario do grupo.

Nun intento de mantelo vivo e de gañar tempo para ver se Sergio Ramos retornaba de novo, deciden organizar un evento para celebrar o seu décimo aniversario. Por aqueles días, gravan un disco de versións, de grupos que os influenciaran ao longo da súa carreira, acompañados de cantantes de distintas bandas galegas coas que tiñan amistade e que suplen a falla de Sergio Ramos. Naquela altura, os “7 Puertas” tamén organizarían un concerto no Auditorio de Arteixo no que os cantantes que gravaron o disco acompañan ao grupo arteixán.

Os meses seguintes irían transcorrendo mentres compoñían novas cancións e agardando a que pasara algo… e tanto que pasaría, xa que Hugo Pardo abandonaría tamén o grupo. Unha vez máis Santi, Josafat e Iván volvían a quedarse sós. Ese sería o momento máis baixo na carreira do grupo, un momento no que realmente están a piques de poñerlle punto e final á historia de “7 Puertas”.

Mais, como non podía ser doutro xeito, sacan de novo forzas de fraqueza e retorna ao grupo Antonio Martínez, o seu primeiro cantante, desta volta para facerse cargo de piano e teclados, a súa posición natural, e tamén fichan a Raquel Vinuela, a nova voz da banda arteixá, unha banda que tocaría bastante durante o 2014 e os primeiros meses do 2015 mais, finalmente, o proxecto non callaría.

Con todo, estaban de novo coas pilas cargadas e pouco despois, en maio do 2015, incorporaríase ao grupo para ocupar a voz principal Fernando Quiroga Luces, un cantante que procedía de bandas como "Caminos Cruzados" ou "Alba Rusa". Fernando, músico experimentado, encaixaría de contado na filosofía musical e persoal de “7 Puertas” e, tras medio ano de ensaios, debutan nun festival solidario na discoteca “Moon 57”, onde o recibimento sería fantástico. Meses máis tarde, tamén tocarían no 50 Aniversario da discoteca “Pazos” da Laracha xunto a “Os Revenidos”. Con aquelas actuacións, os “7 Puertas” recuperarían as gañas e a ilusión que lles faltaba e irían collendo ritmo e confianza grazas, en gran medida, ás novas incorporacións, que se adaptarían estupendamente ao engrenaxe e á idiosincrasia do grupo de Arteixo.

Última formación de "7 Puertas" (2018-) De esquerda a dereita: Josafat Pardo (guitarra), Antonio Martínez (teclado), Iván Rodríguez (baixo), Fernando Quiroga (voz), Santiago Martínez (batería) e Óscar Fernández (guitarra)

E así, ao pouco, deciden encerrarse para compoñer e crear un novo disco, un proceso no que son conscientes de que necesitan unha guitarra máis para defender as cancións na futura xira, incorporando a Óscar Fernández Crespo, un veterano da escena musical coruñesa, bo guitarrista e bo amigo co que xa compartiran aventuras e escenario ao longo dos últimos anos. O grupo convertíase, por primeira vez, nun sexteto e con esta formación gravan un novo disco que leva por título "Siete Puertas", título que para os arteixáns é un novo comezo, unha nova etapa e, sen dúbida, é o disco máis "7 Puertas" xa que son eles mesmos os que realizan todos os procesos: composicion, gravación, masterizacion… un disco que editarían o 14 de decembro de 2018 e que presentaban en directo o día 22 do mesmo mes. En febreiro do 2019 iniciaron unha nova xira. Non sabemos o que lles deparará o futuro… mais de seguro que seguirán adiante!