REMEDIOS E SUPERSTICIÓNS

 O MAL DA PALETILLA

Nas Crónicas de Arteixo desta semana falamos dunha enfermidade imaxinaria causada por un óso inexistente: a paletilla, tamén chamada espinela ou espiñela, que é un suposto óso que, segundo a crenza xeralizada, sitúase na boca do estómago, aínda que tamén hai quen opina que está nas costas, entre os ombros. 

Coa avoa Carme en 1975

Se este óso sae do seu sitio natural a enfermidade denomínase "caída" ou "mal" da paletilla ou da espiñela e só se pode curar coa operación chamada "levantar a paletilla". 

Recordo que cando era moi cativo, cando tiña seis ou sete anos, se pasaba dous ou tres días sen facer das miñas trastadas habituais, ou se botaba algún tempo sen comer o suficiente (o de comer o suficiente enténdase por deixar o prato limpo), miña nai pensaba que esta perda do apetito era porqué estaba medrando. Mais a avoa Carme dicía que non eran cousas das medras. Non. Nestas situacións de acougo e de falta de apetito do seu neto, a avoa dicía sempre:

-Este neno ten a paletilla caída!

Nun ritual que a min parecíame que máis ben era cousa dos indios que vía nas longametraxes do Oeste que se emitían naquela hora na TVE, a avoa Carme, que en Froxel, a súa aldea de nacemento era coñecida polo alcume de Carme do Médico, mandábame sentar no chan, fronte a ela, e logo collíame polas monecas e estírabame os brazos o máximo que podía. A continuación trataba de xuntarme as mans por enriba da cabeza e, se os brazos non igualaban, feito que acontecía con frecuencia, verificábase a súa sospeita:

-Este neno ten a paletilla caída!

Así pois, confirmado que tiña a paletilla fóra do seu sitio, había que levantala e, para iso, utilizaba o seu remedio habitual. Mandábame apoiar as dúas mans no correspondente lado da cabeza e, a continuación, levántabame colléndome por detrás, dun xeito no que as miñas costas quedaban apoiadas sobre un dos seus xeonllos. Despois a avoa dábame unhas sacudidas ata sentir o estalar dos ósos, sinal definitivo, sobre todo se "estalaban como unha póla", de que a paletilla quedaba levantada.

Feito o remedio, a avoa facíame beber inmediatamente uns tragos de auga fría para, ao parecer, que a paletilla non volvera a caer. Tras uns minutos de repouso, repetía a operación para mirar se xa estaban iguales as mans e, se era así, deixábame levantar. A súa cara de satisfacción amosaba o convencemento de que o meu malestar desaparecería rapidamente!

Con meus avós Milio e Carme en 1975

Non me digades o porqué, seguramente era cousa psicolóxica, mais o certo é que despois de que a avoa me levantara a paletilla con aquel remedio seu, case que de xeito milagroso, recuperaba o ánimo e o apetito!

Lembro que de cando en vez, viña xente á nosa casa:

-Señora Carme, non sei se terei a paletilla caída!

O noso domicilio en vez de ser a típica casa de labregos da época, máis ben parecía o consultorio de Elena Francis, xa sabedes, aquel fenómeno sociolóxico que se emitiu na radio durante máis de corenta anos. Finalizada a "consulta" e o remedio con cada unha das persoas, a avoa dicíalles:

Paletilla i espinela

vólvanse ao seu lugar,

como os santiños ao altar

e as ondiñas ao mar.

Queridas e queridos lectores desta modesta bitácora, con esta pandemia que xa levamos sufrindo varias semanas e con todo o confinamento que aínda nos queda por diante, estou totalmente convencido de que se miña avoa estivera viva (xa hai máis de vinte anos que faleceu) e vira o aspecto actual dos seus seres queridos, abofé que faría todo o posible por levantarnos a cada un de nós a paletilla! Abofé que faría un levantamento colectivo de paletillas!

Dende este pequeno recuncho de Crónicas de Arteixo, quérovos enviar a todas e a todos moita, moita forza e moito, moito, moito ánimo!

Haberá primavera! 

 

 

 

A 'PEDRA DA SERPE' DA AVOA CARME

   Ser neto dunha menciñeira ten o seu aquel, abofé. Moitos dos recordos da infancia dun servidor son de follas de cecimbre, de cruces de palla, da paletilla caída, da sombra, do mal de ollo... Miña avoa Carme Pan Pan, de alcume 'Carme do médico', nacera no ano 1913 en Froxel, na mesma casa na que viñera ao mundo Manuel Antonio Martínez Murguía en 1833. Precisamente, polos contos que sempre contaba a avoa cando eu era neno, fora seu tataravó Antón Pan Vázquez, o que asistiu no parto de dona Concepción Murguía. A amistade entre as dúas familias seica viña de lonxe, feito que se reafirma co segundo nome do futuro patriarca das Letras Galegas, Antonio, o mesmo que o da persoa que axudou a traelo ao mundo e que tamén fora o seu padriño, Antón Pan Vázquez.

A avoa Carme en 1937

   Hai uns días repasei con meu padriño Quico, Francisco Rodríguez Pan, este apartado da nosa historia familiar e contoume que… “ á familia de miña nai chamábanlle 'os do Médico' porque nesa casa de Froxel había un médico que fixera a carreira de medicina en Santiago”(era Antonio Pan Sánchez). Para saír de dúbidas e confirmar todos eses datos dos que sempre se falaron na casa, hai varios anos acudín ao Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, e alí, na páxina 241 do libro de defuntos número 13 da parroquia de Oseiro aparece a seguinte información:

“(…) En 29 de Diciembre del año de 1850 se dio sepultura en el cementerio de la iglesia parroquial de San Tirso de Oseiro al cadaver de Antonio Pan, marido de Benita López, ejercicio practicante de cirujía, vecino del lugar de Frogel, términos de San Tirso de Oseiro, el cual falleció el día anterior de enfermedad de tisis a la edad de treinta y cinco (...)”

   Meu padriño Francisco tamén me contou que un fillo de Antonio Pan Sánchez, probablemente Ventura Pan López, continuou a tradición médico-menciñeira dos seus antepasados, tradición que se foi transmitindo de xeración en xeración ata os tempos da avoa Carmen Pan Pan , 'Carme do médico', que sempre dicía que no faiado da casa na que nacera en Froxel “había moitos libros de médicos”.

Meu padriño Francisco nos anos 60

   O caso é que cando a avoa casou no Rañal a mediados dos anos 30 do século pasado co avó Milio, 'Milio do Touciñeiro', trouxo con ela os seus coñecementos medicinais das plantas, de remedios, dalgún que outro método de curación de enfermidades e un tesouriño do que vos falo deseguido, o que na casa lle chamaban 'a pedra da serpe' ou a 'pedra da cóbrega'.

   Quen escribe medrou escoitando centos de contos sobre esta pedra “máxica”. Meu padriño Quico recorda que a pedra servía para sacar o veleno das picaduras das serpes e que “tiña o aspecto dun canto rodado como os que hai nos areais. Era porosa e escura, pero tamén tiña algunhas pinchas de cores. Mamá dicía que esa pedra seica era do óso da cabeza dunha desas grandes cóbregas de África. Eu non sei como se fixeran con ela. Supoño que a compraría aquel médico antepasado noso, o bisavó ou o tataravó de miña nai. O caso é que, cando a xente se enterou de que tiñamos esa pedra na nosa casa do Rañal, era raro que durante algún día da semana non viñera alguén a sacar o veleno das picaduras das serpes. Viña xente de Sorrizo (nós tiñamos familia alí), de Chamín e de todo Arteixo. O remedio facíao no alpendre de abaixo.

Cos tíos Esther e Pedro nos anos 70. Ao fondo, o alpendre onde a avoa Carme realizaba as súas labores de menciñeira coa 'pedra da serpe'

  Mamá sentaba á persoa nunha mesa que había alí para matar os cochos. Tiraba unha pouca palla no chan porque sabía que o, ou a, "pacente" íase arrolar coa dor minutos despois. No sitio na picadura mamá botáballe leite de vaca que, se non recordo mal, tiña que estar algo morno. A continuación poñíalle a pedra da serpe enriba, que quedaba pegada succionando o veleno da picadura que sufrira a persoa. Durante o tempo que a pedra chupaba o veleno os “pacientes” seica non aguntaban coa dor e acalorábanse entre a palla. Cando a pedra caía, despegándose da picadura, era o indicativo de que xa absorvera todo o veleno”.

Meu padriño Francisco aínda recorda que, nunha ocasión, sendo el neno, viñera á nosa casa a tía Dominga, a avoa de Quico de Pichel, berrando coa dor. Seica estaba apañando nas fabas nunha leira que tiñan nas Rañeiras e picouna unha serpe:

    -Carme, Carme, ou Carme… onde vai túa nai Quiquiño?

    -Ai que dor teño meu Deus, ai que dor! Vai buscar a túa nai Quiquiño!

E chegou mamá, puxolle un pouco leite morno enriba da picadura. Despois a 'pedra da serpe' quedoulle pegada no brazo chupándolle o veleno. E logo de arolarse na palla coa dor, mentres a pedra succionaba o veleno, a tía Dominga sandou!

Víboara de Seoane , vipera seoanei (Cortesía de Xabi Varela)

   Noutros puntos da xeografía galega estas pedras tiñan outras denominacións, unha delas “pedra da pezoña”, da que nos fala José Casal Porto na revista cultural A Taboada. Dun xeito moi semellante aos recordos que aínda se manteñen vivos na memoria de meu padriño Quico, Casal Porta conta que ata hai ben poucos anos os labregos da súa contorna, no concello de Moraña (Pontevedra), usaban coma remedio contra as picadas das serpes e outros bechos pezoñentos, as 'pedras da pezoña'. Aínda hoxe son gardadas con veneración polos seus donos. O ritual era como sigue. Cando alguén era picado por unha serpe acudíase buscar unha 'pedra da pezoña'; logo embebíana en leite acabado de muxir e sen ferver, e colocábana sobre a picadura. Se a picada tiña veleno, a pedra quedaba apegada ata succionalo por completo, e cando se desprendía de por si xa non quedaba pezoña. Unha vez feita a curación metíase a pedra de novo en leite para que expulsara o veleno. Curiosamente na contorna de Moraña, moitas das 'pedras da pezoña' son machadiñas puídas de cuarcita coma as do neolítico.¹

  Con relación ás 'pedras da pezoña', en 1910 Jesús Rodríguez López escribía o seguinte no seu libro Superticiones de Galicia:

”Algunas piedras redondas, pequeñas, jaspeadas y porosas, que se encuentran generalmente a orillas de los ríos, suelen darles gran valor contra o “mal da pezoña”, y las aplican a las mordeduras de los animales ponzoñosos. Algunas personas guardan estas piedras como objetos de gran valor, y las hay que propiamente parecen puntas de flechas de los tiempos remotos. A las piedras que mancha el rayo, les atribuyen tambien idénticas propiedades”.²

    O uso curativo destas 'pedras' xa vén de antigo. Frei Jerónimo Feijoo nas súas Cartas eruditas e curiosas (1742-1760) fai unha extensa descrición das propiedades e características das denominadas 'pedras da serpe', que coincide coa 'pedra da pezoña' ou 'pedra do veleno'. Feijoo fala das súas virtudes non só contra a pezoña de serpes, escorpións, salamántigas, etc., senón que relata distintos exemplos de portentosas curacións doutros tipos de doenzas como son a epidemia de carbuncos, as trabadas de lobos e cans rabiosos, ou os tumores, entre outras. Chega a dicir que a 'pedra da serpe' ten as mesmas virtudes e aínda máis cás que se lle atribúen ó alicorno, o corno de unicornio. Sobre o xeito de aplicar esta 'pedra da serpe' di que se debe picar o sitio da mordedela cun alfinete de modo que sangre un pouco, a continuación aplícaselle a pedra que inmediatamente se pega á pel ata que, espontaneamente, se despegue indicando que o veleno se disipou. A pedra pode permanecer adherida á ferida varios días. Unha vez que esta se despegou, lávase ben, uns din que con auga morna, outros que con viño e os máis que con leite, como ocorre coa 'pedra da pezoña'. A este amuleto tamén lle chaman 'imán dos velenos' ou 'magnes venenorum', como di Etmuleno na súa obra Zooloxía. A 'pedra da serpe', a 'pedra da cobra', a 'pedra da pezoña' e a denominada 'pedra caimán' (posiblemente nome derivado de 'pedra imán' ou 'imán dos velenos', segundo Vicente Risco) virían ser o mesmo tipo de obxecto sandador.³

   Consultando outras informacións sobre este método curativo sobre as picaduras de cóbregas, en África había a chamada 'pedra negra', que non era un mineral, senón un óso das patas traseiras de búfalo, vaca ou boi. Debido ao seu gran poder de absorción, aínda se utiliza para neutralizar os efectos das velenosas mordeduras das víboras. A preparación consiste en calcinalo como un carbón ata que o óso quede negro e brillante. A partir dese momento pódese utilizar poñéndoo sobre a mordedura para que vaia absorvendo o veleno e, unha vez usado, cócese en leite durante dúas horas e queda listo para utilizarse noutra ocasión. Seica este misterioso remedio era o secreto mellor gardado dos curandeiros das selvas do centro de África, ata que chegaraon alí os europeos. A chamada 'pedra negra', tamén se coñece como 'pedra belga' (probablemente polos misioneiros do Congo Belga) ou 'pedra negra dos Padres Blancos', orde misioneira que descubriu o proceso de fabricación entre os curandeiros tradicionais e difundiu o seu uso.

Pedra belga (researchgate.net)

   Da 'pedra da serpe' milagreira de supostas propiedades curativas que había na nosa casa do Rañal escoitei, ao longo da miña infancia e xuventude, ducias de contos sobre as persoas que viñan buscando remedio ao seu mal e, tamén, do misterioso xeito que desapareceu este pequeno tesouro familiar. A miña veciña Carmen Bermúdez, 'Carme do Bichelo' recorda que “por esa pedra disque lle daban moitos cartos a teus avós, que lla pagaban moi ben. Iso oíallo eu a mamá cando era nena. Os ricos queríanlla comprar. Daquela era o que había, todas as enfermidades curábanse con remedios caseiros, e á vosa casa ía moita xente a quitar o veleno coa pedra esa. Mamá contou que un día viñeron por ela e nunca máis lla devolveron”, testemuño que coincide co de meu padriño Francisco: “non recordo a quen lla prestaran; o que si sei é que esa 'pedra das cóbregas' que tanta xentiña curara, nunca máis volveu para a casa”.

______________________________

1 José Casal Porto (2005): As pedra da pezoña, Revista Cultural A Taboada das Asociacións O Migallo de Cuntis e A Cabana de Moraña, n.º 10, xullo de 2005.

2 Jesús Rodríguez López (1910): Supersticiones de Galicia, Imprenta de Ricardo Rojas, Madrid, pp. 146 e 147.

3 Rafael Quintía Pereira (2009): A pedra da pezoña e outras pedras sandadoras da cultura popular galega, Revista Electrónica Galicia Encantada, páx. 6.

 

 

 

 "O MEU MILAGRE EN PASTORIZA"

 

  

Imaxe dos anos 60 de Pastoriza

 

  Non recordo moi ben porque me levaron de neno a Pastoriza. Fun andando cos meus padriños, en pequena perigrinación desde a miña tribo de Castro de Elviña. Era unha mañá de calor en domingo, estaban os arbustres batidos polo sol nas lombas dos montes de Mesoiro e Feáns, o máis deles queimado, coma un arrepiante deserto traído da man do home. ¡Cantas veces ardeu ese horizonte, cantas reverdeceu! Entre os pés cinzentos das árbores sesgadas en plena adolescencia vin o esquelete branco dun animal. No lugar dos ollos había dous ocos que para min se axitaron misteriosa e anguriosamente vivos no máis mouro da memoria. Logo cruzamos a vía do tren e eu debín mirar á dereita e á esquerda.

O escritor Manuel Rivas

 

  Chegamos a Pastoriza con suor, orgulloso eu de soportar a marcha sen queixa. Alí nótase o alento do mar e ten un a sensación de que está nas portas doutra bisbarra ou acaso doutro mundo. Subimos a unha cima do que a min me pareceu montaña de xigantescos penedos. Agora xa podo dicir o que o xefe indio Tahirassawichi. Cando no monumento a Washington lle preguntaron se quería subir polo ascensor ou polas escaleiras, contestou: "Non subirei. Os brancos amontonan pedras para subir a ela. Eu non subirei. Eu xa subín ás montañas feitas por Tirawa". Tirawa, en Pastoriza, é a Virxe.

     Non recordo cál era a miña doenza de neno. Pero fora o que fora en Pastoriza sanei. Supoño que para sempre.

Manuel Rivas

 

 

 

O TÍO CHE MAÑANA E AS ORTIGAS DE SOUTO

    En Souto, lugar que pertence ás parroquias de Morás (Arteixo) e de Orro (Culleredo), pasei momentos moi doces na casa de meus padriños Francisco e Carmen. Cada verán da miña infancia, falo dos últimos anos 70 e primeiros 80, botaba uns días alí con eles. Desa época recordo con ledicia as enchentes de cereixas que me daba nas pólas da cerdeira centenaria, que estaba ao carón do garaxe onde Francisco gardaba o seu Renault 4; a abundancia de troitas que había nos regatos do lugar, os mesmos que verten o seu caudal no río Seixedo; os paseos no remolque do tractor camiño da leira na que se apañaban as patacas; as actuacións enriba dese mesmo remolque que, despois de baleirar as colleitas ou a herba para o gando, convertíase no palco no que xogaba a ser artista coas miñas curmás María e Ana; as viaxes interminables enriba da alfombra voadora que, na realidade, era a grade de madeira, o instrumento con dentes na parte interior co que meus padriños achaiaban a terra e desfacían os terróns despois de labrada; dárlle de comer (e mesmo confesarlle algún secreto) a algunha das catro ou cinco vacas que tiñan na corte; os agochos nas leiras de millo; os xogos no hórreo, lugar máxico de entrada a outra dimensión; e un longo etcétera co que poderiamos botar falando ata mañán.

Panorámica da aldea de Souto. En primeiro plano, a casa nova e o hórreo de meus padriños.

   Meus padriños vivían en Souto coas súas fillas María e Ana (lévanse sete anos unha á outra) e co tío Che e a tía Manuela, os pais de Carmen, que para min eran case case coma meus avós. Manuela, muller de trato doce e agarimoso, non había día que non tivera un detalle comigo. Enloitada, co seu pano na cabeza e as súas lentes de cor indescifrable, recórdoa sacando do peto da súa chaqueta catro ou cinco Sugus, aqueles caramelos mastigables que me sabían a gloria bendita. Ou mesmo algún que outro billete de 100 pesetas, un verdadeiro luxo que “investía” nos paquetes de cromos que compraba na libraría que tiñan en Arteixo Amalucha e Carmen Varela, irmás de miña tía Celia. Un sol de muller a tía Manuela, abofé!

Foto tomada en Souto na casa nova de meus padriños na comuñón de miña curmá María. Na imaxe, á dereita María, aparece María, curmá de ambos, e á esquerda o autor desta crónica. Detrás de María seu pai Francisco (con Ana no colo), María, Rosa e súa nai Carmen, miña madriña. Detrás de Carmen aparece seu pai, o tío Che, e a dereita deste meu avó Milio e a continuación a tía Manuela (con gafas), a tía Esther con Pedrito no colo e miña avoa Carme. Ao fondo da imaxe, meus tíos Celia (de gafas) e Chucho, e meu curmán Juan.

  Do tío Che, home de gran sabedoría, recordo especialmente as súas bromas retranqueiras. Nunha ocasión díxonos a María e a un servidor:

  -Vide comigo que imos a unha viaxe!

  A min iso soábame a toda unha aventura. A onde nos levaría o tío Che? Mi madriña, vaia viaxe! Saímos andando de Souto, subimos polas corredoiras do monte da Agra da Vila, que uns anos máis tarde quedaría fendido pola autovía A-6, e aos quince ou vinte minutos xa non podía máis! Estaba totalmente derreado!

   -Señor Che, falta moito?

   -Non, non. Xa estamos chegando!

   Penso que iso foi no 77 ou no 78, polo que María e quen escribe tiñamos 7 ou 8 anos. Continuamos andando por un camiño que se me facía eterno. Atravesamos Barcias e os regos de Silvameán e de Canzobre. Só nos faltaba subir o Everest, pensaba aquel mexericas!

   -Señor Che, falta moito?

   -Non, non. Xa estamos chegando!

    Pasamos polo monte de Marciñade e por fin chegamos a Morás, o destino final da “viaxe”, onde o tío Che negociou durante algúns minutos ao carón do lavadoiro cun paisano pola venda dunha vaca. Despois da transacción gandeira tocaba facer o camiño de volta no que o pai de miña madriña Carmen, con menos presa que no de ida, bromeou con nós canto quixo. Nunca tanto andivera na miña vida! Nos días posteriores o tío Che preguntaba con retranca:

   -E que? Queredes vir comigo a unha viaxe?

   -Non, non, tío Che! Quedamos aquí xogando!

Comuñón de miña curmá Ana, que é a nena que aparece xusto no centro da fila inferior. Arriba, de traxe e gravata, o tío Che. Á súa esquerda, meu curmán Juan, Carmen e Francisco (meus padriños) e o tío Pedro (de bigote). Segundo pola esquerda da fila superior, o autor desta crónica. Diante miña, miña curmá María, e a súa dereita Pedrito, curmán de ambos.

   José Mañana Zas, o tío Che, faleceu en decembro de 1988 aos 71 anos de idade. Manuela Mañana Rumbo, a tía Manuela, finou en agosto de 1995, aos 79 anos. Sígoos tendo moi presentes na miña memoria polo afecto e agarimo co que sempre me trataron. A súa filla Carmen, miña madriña, xa hai anos que está xubilada, o mesmo que o seu marido Francisco, meu padriño. Certos problemas de saúde leváranos a abandonar o seu querido Souto, lugar no que vivían dende que casaran en 1969, para establecer o seu novo domicilio nun piso da vila de Arteixo, no cal residen dende hai xa bastante tempo. Visítoos de cando en vez, visitas nas que sempre acabamos falando do divino e do humano e, por suposto, dos tempos de antano. Nunha ocasión, no outuno de 2022, Carmen e Francisco recordaron algúns dos remedios que se facían nas súas respectivas casas para curar certas enfermidades cando eran nenos.

Casamento de meus padriños. De esquerda a dereita Teresa e Manolo, meus tíos de Oseiro; o avó Milio; meus padriños Francisco e Carmen; os tíos Pedro e Esther, que non tardarían en emigrar a Inglaterra; e Celia e Chucho, tíos tamén do autor.

   Meu padriño dixo que na súa casa do Rañal, a mesma na que reside actualmente o que escribe coa súa familia, súa nai Carme, Carme do Médico, “poñíanos follas de cecimbre nas feridas e curaban moi ben”.

   Pola súa banda Carmen recordaba que “en Souto, cando había algunha ferida, utilizaban moito a celidonia (tamén coñecida como herba das espullas ou herba leiteira). Esta planta bota un líquido branco coma unha especie de leite, e este leite curaba moi ben as feridas”.

   Miña madriña non se esquece dos remedios que a xente de Souto facía coas ortigas. “Papá, non facía remedios coas follas das ortigas. El utilizaba as raíces destas plantas cando estaba mal ou cando o pillaba o frío ou notaba que lle quería vir unha gripe e tiña algo de febre. Daquela, nalgún destes casos, collía unha aixada e ía a detrás da ventá da casa vella e, ao pouco, viña de volta cun brazado de raíces de ortigas. Sacudíalles ben a terra e despois deixaba as raíces nunha pía de pedra que había ao carón do pozo. Quitaba un balde de auga e botábaa na pía. Logo sacudía unha e outra vez as raíces das ortigas para que non lles quedara ningunha terra. Pasáballes augas e augas, e cando estaban ben limpas, deixábaas escorrendo uns minutos. Despois metíaas nunha pota con auga e poñía as raíces a cocer. E logo bebía a pracer esa auga. Papá dicía que ese líquido chupaba a sangue mala”.

    Da ortiga pódese escribir un libro enteiro. Os romanos seica se fustrigaban con ramos de ortiga antes de ter relacións coas concubinas, e xa se menciona en tratados medievais como remedio para promover a orina. Ademais de ácido fórmico, contén sales minerais (ferro, silíceo, calcio, fósforo e magnesio), contén vitaminas como a Vitamina A, C, e K, abundante clorofila, prótidos ricos en lisina, un aminoácido moi importante que intervén na absorción do calcio, taninos… 

Imaxe dunha ortigueira do lugar de Souto

   Na pel, en uso tópico, é unha eficaz planta adstrinxente, hemostática (corta hemorraxias), purificante e polo seu contido en proteínas e aminoácidos é tamén hidratante e suavizante. Emprégase no tratamento de úlceras, feridas superficiais, dermatite seborreica, erupcións, acne, e no cabelo controla a caspa e a graxa. Seguramente vistes xampús feitos con extractos de ortiga. Polo seu contido en clorofila ten efecto desodorante, mais neste caso seica é mellor tomala a nivel interno, en forma de infusións ou como ingrediente dos depurativos batidos verdes.

    Moitos dos nosos devanceiros, entre eles o tío Che Mañana e outros veciños de Souto, eran sabedores destas propiedades medicinais das ortigas. Mais tamén o eran médicos coma D. José Carballo Astray, nado no municipio de Zas en 1887 que foi médico municipal de Arteixo durante 35 anos, entre 1921 e 1956. Sobre este doutor miña madriña Carmen quixo recordar unha simpática anécdota acontecida en Souto.

Imaxe do médico D. José Carballo Astray

“Mamá dicía que, polo que lle contaba a señora Sinda de Amaro, na eira deles, na eira dos de Amaro, sempre había moitas ortigas e ao parecer cando viña á súa casa Carballo, o médico que había naquela hora en Arteixo, seica lle daba co seu bastón ás ortigas e dicíalle ás plantas:

-Vós, condenadas... vós sodes as que me quitades a metade da miña ganancia."

  Rematamos a crónica con este cantar das ortigas, composto para a ocasión:

 

CANTAR DAS ORTIGAS

Chámanche estrugas

ou herba dos cegos,

Urtica Dioica os íntimos

e os amigos ortigas. 

 

Ilustre planta silvestre das leiras,

boa na agricultura e nos remedios.

Mais... con algúns vellos prexuizos,

sen merecelo, dínche... malas herbas!

(Xabier Maceiras, 2022)

 

 

FONTES:

-Blanco Rey, Manuel (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil. Tomo I. Autoedición.

-Sánchez Ávila, Trinidad de los Ángeles (2014): Etnobotánica. La relación del ser humano con las plantas. La ortiga verde, planta que pica y cura http://www.etnobotanica.net/la-ortiga-verde-planta-que-pica-y-cura/

 

 

O “PINO MACHO” DE VILARRODÍS E OUTROS REMEDIOS PARA A TOSFERINA

    Ata non hai moito, cando o instrumental e os medios non eran os actuais, os nosos devanceiros recorrían aos remedios caseiros e ás crenzas populares para curar enfermidades como a tosferina ou tose ferina, doenza infecciosa e moi contaxiosa producida nas vías respiratorias que causaba terror nas nais de antano.

    Esta doenza combátese dende hai décadas coa chamada vacina da tosferina ou pertusis, que aos bebés se lles aplica dentro da vacina hexavalente, administrada aos 2, 4 e 6 meses para protexelos ante seis enfermidades: o tétano, a difteria, a poliomielite, o Haemophilus influenzae tipo B, a hepatitis B e a devandita tosferina. Aos 18 meses se lles administra dentro da vacina pentavalente, que serve para previr cinco enfermidades, que son as mesmas que a hexavalente mais sen a dose de hepatitis B. E logo, dos 4 a 6 anos, adminístrase dentro da vacina trivalente, xunto ao tétano e a a difteria. Mais un momentiño. Despois de deixar estos datos enriba da mesa, viaxemos do presente ao pasado para saber o que facían as nosas avoas para atallar a tosferina e que remedios utilizaban para combatela.

   Unha das crenzas máis arraigadas naqueles tempos era a que dicía que os enfermos curaban levándoos xunto a un “pino macho” con resina, onde tiñan que dar nove voltas (e unha sen contare) ao seu arredor recitando oracións ou frases como esta:

Tos ferina,

vaite ao piñeiro de resina!

   Seica en cada volta os doentes tiñan que escupir a un punto fixo que tivera resina e, feito o remedio inicial, había quen levaba un anaco da casca do piñeiro macho para os seus respectivos domicilios e continuar alí coa “segunda fase” do proceso. Polo que nos contou a señora Peruca de Orxeira, veciña da Baiuca que residiu boa parte da súa vida no lugar de Laxobre, en Vilarrodís había un “pino macho” ao que acudía cando era nena. 

Imaxe dos anos 60-70 da aldea de Vilarrodís (Cortesía de Isabel Martínez)

“Levábanme meus tíos para que me pasara a tosferina. O pino estaba na aldea vella de Vilarrodís nun terreo dos do Americano. Eu era moi nena e recordo que había que dar voltas arredor del mentres unha señora, que creo era dos do Americano, rezaba un Padre Nuestro ou outra oración. Despois de facer o remedio, os tíos collían un cacho de casca do pino e levábano para Laxobre, onde o colgaban na porta do hórreo. Dicían que tiña que estar onde lle dera o aire do mar. Eu, tose que tose, miraba para a casca e respiraba ese aire”.

En primeiro plano o hórreo e a casa de Laxobre na que se criu a señora Peruca (Cortesía de Víctor Dopico)

  Marisa Roibal, veciña de Mins, parroquia de Loureda, que casou en Uxes hai máis de sesenta anos, falounos doutro remedio que se facía antigamente para atallar a tosferina. “En Loureda aos nenos mandábannos ao monte a recoller follas dunha planta que lle chamaban codeso. Traiamos unha bolsa delas e despois os maiores machacábanas ben machacadas. Logo espremían nun trapo o líquido que ía soltando as follas. Os cativos tiñamos que beber ese zume, que sabía a pestes, para que nos pasara a tosferina”. 

Adenocarpus complicatus, chamada comúnmente codeso (Wikipedia)

   Blandina Naya, díxonos que nos anos 50 ao pouco de casar no Rañal e ser nai de Fina, a súa única filla, foi “nunha ocasión á casa vella de Fontes, no Barral, pola zona do Alto de Arteixo, a buscar follas dunha planta que tiñan alí que lle chamaban a “figueira da tosferina”. Non sei que tipo de planta era. Recordo que era grande, como unha desas plantas de picos que se ven hoxe nos xardíns. Os de Fontes déranme unhas follas ou unha póla que espremín ao chegar á casa, e logo dínlle a Fina ese líquido. A nena tería 3 ou 4 anos; xa non acordo se o remedio fora efectivo ou non… naqueles tempos era o que había”.

    Outro remedio para atallar este mal foi o que nos contou en Santa Icía, na parroquia de Morás, Alejandro Castro Román, que nos dixo que antigamente, segundo lle escoitou aos maiores do lugar, para curar a tosferina seica levaban aos pequenos á ponte por onde pasaba o tren para respirar o fume que botaba a locomotora.

Vía ferroviaria de Santa Icía, actualmente anulada (Xabier Maceiras)

    Tamén nos falaron da semente do toxo e da chorima, as flores desta planta que tinguen de amarelo os nosos montes, como remedio para combater a doenza da que estamos a falar. As chorimas secábanse e despois fervíanse para tomar en infusión. As sementes, que seica é onde está a maior concentración de cistina, parece ser que eran aptas para elevar o ton cardíaco para combater a tosferina, a asma e a dor de cabeza.

Toxo oceánico (Xabier Maceiras)

    Xabier Monteiro Graña conta na revista cultural Columba que “para curar a tosferina dábase de beber auga de fungo; nun frasco de boca ancha botábase un fungo que, ao cabo dun tempo, ía medrando ata ter a forma dunha medusa. A auga que se formaba dese fungo era a que se bebía¹” para sandar a tosferina.

    Na procura de remedios para curar a enfermidade, tamén sabemos que os nosos avós recorrían ás propiedades curativas das augas do mesmo xeito que o facemos hoxe. Eu non sei vós, pero un servidor, cando non ten o ánimo que debe ter, unha ollada dirixida ás augas resulta ser de natureza benfeitora. E neste sentido cómpre sinalar, como así nolo conta Vítor Vaqueiro na súa marabillosa obra Mitoloxía de Galiza “que ver a roda dun muíño en canto moe, ou o fluír dun río ou regato, son bos remedios para curar a tose ferina. Igualmente, xa no medievo as augas considerábanse elementos eficaces para sandar a sarna²”.

  A medicina popular tradicional está recoñecida pola OMS (Organización Mundial da Saúde), entidade que a ten definida como “a suma total de prácticas, coñecementos e habilidades baseadas nas crenzas, teorías e experiencias indíxenas das diferentes culturas, destinadas ao mantemento da saúde, prevención, diagnóstico, mellora e tratamento das enfermidades físicas e mentais”. Tamén é coñecida por “etnomedicina”, é dicir, a medicina tradicional dos pobos.

   Como traballador da memoria, e como neto de 'Carme do Médico' que é quen escribe, non queda outra que seguir recollendo esta parte do noso pasado do que prometemos seguir publicando no futuro nestas Crónicas de Arteixo.

  Ata a semana que vén!

FONTES:

FILGUEIRAS REY, ANA & RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, TOMÁS (2000): Estudio Antropolóxico na Área do Xacemento Castrexo de Elviña, A Coruña. Programa Elviña. Estudios Plan Director. Plan Director del Castro de Elviña. LAFC/GIArPa, IIT, USC.

GARCÍA QUINTÁNS, MODESTO (2008): El Ayuntamiento de Dumbría. Historia, tradiciones y costumbres. Deputación da Coruña.

MONTEIRO GRAÑA, XABIER (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, Cobas, Ferrol.

SÁNCHEZ, LUISA (2021): El "toxo" y sus propiedades curativas. La Región, 15 de febreiro.

VAQUEIRO, VÍTOR (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo.

___________________

1 Vid. Xabier Monteiro Graña (2017): Medicina e sabiduría popular tradicional na antiga Terra de Serantes. Cultura Espiritual. Etnografía. Columba Revista Cultural, nº 17. Asociación Cultural Columba, , Cobas, Ferrol. Páx. 9.

2 Vid. Vítor Vaqueiro (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Guías A Z. Editorial Galaxia, Vigo. Páx. 64.