CONTOS, LENDAS E MITOS

 

 A VERDADEIRA HISTORIA DO BURRO DE ARTEIXO

A burra que tiñan na casa do Coireiro do Rañal

       Burro pode ser calquera. Pero un burro de Arteixo xa ten denominación de orixe pois, o noso concello, foi coñecido noutros tempos por ser terra de burros.

Repolos en Betanzos,

Arzúa ten bos queixos,

sardiñas en Malpica,

e burros en Arteixo.

     Ninguén lembra de onde saía esta fama, aínda que parece haber unha clara relación coa lenda do descubrimento das propiedades medicinais das augas do Balneario. Como ben saberedes, a versión oficial da lenda conta a miragrosa curación dun burro enfermo do pelexo, que pastaba preto do manantial.

     Pero hai outra versión que a xente dá como verídica: o burro era burro, claro está, pero non tiña mal ningún no pelexo. O seu único "mal" era que non podía ornear.

     Segundo os arrieiros de Pontevedra, hai catro tipos de orneo: o da fame, o da sede, o do sono e o orneo de amor, que ven acompañado dun intenso calor corporal. 

     O caso é que o burro sentía este calor corporal, pero non era quen de ornear, e as burriñas maldito caso lle facían. Por este motivo o animal andaba amolado.

Blandina do Coireiro coa súa burra

      Érachevos natural da Ponte do Ba, e todos os sábados ía moer o millo co seu dono ao muíño de Caldas. Dunha vez, cando voltaba de moer cara a Ponte do Ba, ao burro veulle a sede. Estaban na altura da costa da de Pardo, e o animal botouse a un lado por botar un grolo de auga que manaba dun manantial ao que a xente non facía moito caso. 

     E aí se produciu o encanto: o burriño, nada máis probar a auga, entroulle un hipo misterioso, unhas arcadas esaxeradas que o transformaron en pouco tempo nun precioso cabalo alazán mouro de negra crín.

     As propiedades das augas descubriunas un burriño mudo, e isto é digno de ser lembrado aínda que a felicidade do animal fose outra: logo da transformación seguíu sen saber ornear, pero rinchaba que metía medo!  

(Relato de Víctor Iglesias García) 

 

 A LENDA DA CONSTANZA

Para falar da orixe dun dos topónimos do litoral arteixán, da Constanza, temos que viaxar ata a segunda metade do século XV, época na que o gran Gómez Pérez das Mariñas, que pertencía a unha familia nobiliaria en ascenso, era o Señor de boa parte do territorio que hoxe ocupa o concello de Arteixo. 

Imaxe actual da Constanza

    Os antepasados do noso protagonista foran no seu tempo Señores de Suevos e Oseiro e estenderan, naquela época convulsa e violenta, o seu dominio por terras das actuais comarcas de As Mariñas e Bergantiños. Sendo mozo marcharía á corte do rei Juan II onde a súa valía e a súa destreza coa espada permitiríanlle gañar fama e honra e, despois de vencer a un enorme alemán que ninguén ousaba retar, convertiríase no maior xustador que no seu tempo houbo en Castela. Alí, dos encontros e contactos con outros nobres na corte real, fraguaríase o matrimonio concertado con Teresa de Haro.

   Grazas ao favor real, conseguiría a estrela que adorna o escudo dos Mariñas e a tenencia vitalicia do castelo de A Coruña, cidade na que se intalaría coa súa dona. Convertido no Señor máis poderoso e rico da zona, Gómez Pérez sería quen de intervir con éxito nas contendas nobiliarias que convulsionaron á sociedade dese século, entre elas a Gran Revolta Irmandiña, que fora un exemplo de dignidade do pobo galego daquela hora. Farto dos impostos desorbitados, abusos de toda índole e expolio permanente dos seus mermados recursos, os labregos estouparían manifestando a súa indefensión ante o vasalaxe, máis parecido ao esclavismo que a unha relación con contrapartidas, que exercía sobre eles boa parte da nobreza local, unha nobreza que acabaría decantando ao seu favor aquela Gran Revolta Irmandiña iniciada polos pobres labregos. Sobre o papel dun xa máis vello Gómez Pérez das Mariñas naquel episodio da nosa historia, o escritor de Caión Marcos Amado cóntanos o seguinte no seu libro “Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos”:

A Constanza e o Porto de Punta Langosteira

   “Chegada a contenda irmandiña en 1467, Gómez Pérez refuxíase dos alzados no mosteiro de Samos, pero pronto se unirá ao contraataque iniciado polo arcebispo, e agrupará as súas tropas en Santiago coas de Andrade, Ulloa e Lope Pérez de Moscoso “o groso”. Rapidamente foron vencidos os irmandiños e instaurado o poder señorial precedente, e estes últimos catro señores unidos ao das Mariñas, aliaranse na vista confederación antiarcebispal para frear o exceso de fortalezas ocupadas por Fonseca II (que eran da igrexa quen llas tiña cedidas en feudo a aqueles). Na reconquista para os Moscoso do castelo de Altamira cercado polo prelado en 1471, sitúase o lance no que Aponte dá boa conta do respecto que os seus iguais tiñan a Gómez Pérez das Mariñas, “que era más viejo y más sabio y en las guerras… todos consentían con él”, de maneira que os seus plans foron acatados ante as vehementes ansias de ataque doutros señores. Recuperada Altamira e posteriormente tamén Vimianzo, os confederados diríxense á fortaleza de Mesía, propiedade de Gómez Pérez das Mariñas pero ocupada polo xefe das tropas arcebispais, irmán do prelado Alonso II de Fonseca e Acebedo, que heroicamente soportaron tres meses de sitio e trabucazos ata a súa entrega”.

   Sobre a descendencia de Gómez Pérez das Mariñas, que falecería no ano 1475, dende o infortunio dun primoxénito e dúas fillas mortas prontamente, este importante persoeiro da historia galega tería sucesivamente outras tres fillas máis con dona Teresa de Haro: María das Mariñas, Constanza das Mariñas e Xenebra das Mariñas, ademais de procrear fóra de matrimonio a unha sexta filla ilexítima, Mencía das Mariñas.

   Gómez Pérez lograría para as catro fillas outros tantos pactos matrimoniais con grandes herdeiros ou Señores das súas respectivas casas nobiliarias, concertados na elite da contorna señorial galega. Así mesmo, como ben nos conta Marcos Amado no libro anteriormente referido, estes, conscientes da ausencia dun herdeiro varón, agardarían esperanzados unha futura porción da Casa das Mariñas para os seus señoríos tralo pasamento do seu sogro.

    María das Mariñas, a maior delas, casaría con Diego De Andrade, Señor da poderosa Casa de Andrade, e recibiría de seu pai os señoríos das Mariñas dos Condes, co pazo de Miraflores como cabeza de xurisdición, correspondente cos actuais concellos de Oleiros e Sada, e das Mariñas dos Freires, bens situados no arciprestado de Faro e entre os ríos Mero e Mandeo, dominados desde o pazo de Bergondo-Mariñán e hoxe pertencentes ao concello de Bergondo, con partes nos de Abegondo, Cambre, Carral e Betanzos.

Ría de Sabón e pequeno areal da Constanza

   Sobre o legado da seguinte, Constanza das Mariñas, que casaría en primeiras nupcias con Lope Sánchez de Moscoso, os bens reservados serán “as merindades e señorios que yo el dicho Gómez Pérez llievo e poseyo desde la agua do Burgo fasta la Ponte Ceso e Val de Ruus”. Eran bens dos cotos anexos á cidade da Coruña, coas antigas freguesías da liñaxe de Suevos e Oseiro, pasando ás interiores de Erboedo e Meirama, e englobando todas as súas abundantes posesións en terras de Bergantiños, dominadas desde o pazo e torre de Cillobre, fortaleza situada na parroquia larachesa de Santa María de Torás. Constanza tamén recibiría outro pazo situado na cidade de A Coruña, na rúa Ferreirías… “estas mys casas con sus huertas en la que agora moramos”, que viña sendo no que residía a familia e se atopaba Gómer Pérez ao outorgar testamento.

   Xenebra das Mariñas, coa que os seus pais quixeron afianzar alianzas coa mitra compostelá desposándoa moi nova con Luís de Acevedo, Pertegueiro Maior dos exércitos arcebispais, recibiría de seu pai todas as casas, rendas e propiedades sitas na cidade de Betanzos, ademais do señorío dos cotos de Oza-Cesuras e da Casa de Mesía, coa súa torre e fortaleza.

    Mencía das Mariñas, a filla bastarda, enlazaría co fidalgo Juan García Barba de Figueroa, Señor da Casa de Figueroa. Os sepulcros do matrimonio, labrados coas armas e figuras xacentes, pódense visitar na igrexa parroquial de San Miguel de Figueiroa, no concello de Abegondo.

     Mais centrémonos agora na segunda das fillas de Gómez Pérez das Mariñas e dona Teresa de Haro, en Constanza, unha muller que daría pé á lenda da que falamos a continuación. Como dixemos anteriormente, Constanza das Mariñas casara en primeiras nupcias con Lope Sánchez de Moscoso “o groso” quen, segundo as crónicas de Vasco de Aponte… “non era para ter xerazón (...) non era hombre para mujer y doña Constanza no le quería por marido”, unha Constanza que se separaría do seu home e voltaría ao domicilio de seus pais. Grande foi o desgusto que por estos feitos tería Gómez Pérez das Mariñas, mais as razóns expostas pola súa filla eran dabondo para xustificar tal decisión e había que dala por ben feita.

    Un día chegou á residencia de Gómez o cabaleiro Fernán Pérez Parragués quen, de mozo, fóra paxe de aquel seguindo a costume adoptada entre os grandes señores que adoitaban enviar aos seus fillos á morada de algúns dos amigos da nobreza para que se educaran ao seu carón, apartados da casa paterna, aprendendo todo canto conviña a súa condición. Os mozos fillos dos nobres empezaban como paxes para ser, co paso do tempo, escudeiros ata que máis tarde poideran, con algún feito notable, obter o título de cabaleiros.

    Gómez Pérez das Mariñas dispensaríalle un afectuoso acollemento ao seu antigo paxe, un Fernán Pérez de Parragués que quedara viúvo tras o recente falecemento da súa dona, que era filla de Fernán Díez de Ribadeneira. Se cadra aquela visita non tiña soamente o desexo de saudar ao seu antigo señor. Probablemente, no recordo da súa primeira estadía na residencia de Gómez Pérez tiña unha gran importancia unha moza loira que, naqueles intres, era unha fermosa muller que non facía moito que abandonara ao seu home: Constanza das Mariñas.

O certo é que pouco despois desta visita, dona Constanza e Fernán Pérez Parragués casaban, mais casaban en secreto, sen que o soupera o pai dela, Gómez Pérez. Segundo Leandro Carré Alvarellos, “algunas veces, doña Constanza trasladábase a La Coruña para ver a su esposo; otros días era don Fernán el que iba a Bergantiños cuando tenía saudades de su mujer. Dícese que estos viajes casi siempre se hacían por mar y que embarcaban o tomaban tierra en las playas de Valcovo o de Barrañán”.

Imaxe tomada en 1945 dende O Rañal. Ao fondo, a zona da Constanza

  Pois ben, a lenda conta que en certa ocasión dona Constanza agardaba a chegada do seu marido e, impaciente por velo, achegouse ata á beiramar do areal de Sabón. Ben por parecerlle que podía ver máis pronto que tarde a embarcación na que viría o seu amado, ou ben porque acostumaban a empregar aquel lugar para baixar mellor da barca a terra, o caso é que sentou nun gran penedo que había perto da praia. Coa impaciencia, cravados os ollos no horizonte mariño, non se decataría dona Constanza de que subía a marea e de que estaba quedando entre as ondas, sen marxe de maniobra para poñerse a salvo, principiando as salpicaduras das ondas a mollar o seu vestido.

     Naqueles intres, a humidade deixábase sentir co frío da auga e a brisa do atardecer, sendo entón cando dona Constanza, aterrorizada, viu o perigo no que se atopaba. Ninguén se vía no areal para pedir auxilio. ¿Cómo fuxir de alí? A morte por afogamento agardábaa naquel penedo para ela tan querida. Berrou unha e outra vez pedindo socorro, mais sería en balde…

    Constanza, na desesperación da súa impotencia, botaría unha última mirada ao lonxe. ¡Ah! Unha barca bolinaba a toda vela, rompendo as ondas que despedían espumas fosforescentes. Na pequena embarcación viña outro corazón ansioso. Sí, era don Fernán o que se achegaba ao lugar no que estaba a súa amada en grave situación de perigo.

    As augas do mar xa chegaban aos xeonllos de dona Constanza e a noite principiara a estender a súa capa de escuridade sobre a terra e a inmensidade oceánica cando, ao fin, a barca de don Fernán atracou xunto as rochas nas que permanecía a súa amada, que estaba enchoupada coa salitre mariña. Un doce e efusivo abrazo de home e muller, darían paso a que os dous embarcaran e se trasladaran de contado ao areal de Sabón onde, ao poñer pé na area, permanecerían un anaco antes de encamiñarse a unha das súas posesións cercanas, probablemente un caserío de Rañobre que, andando no tempo, pasaría a formar parte do señorío dos Oca.

Superado o tremendo susto, semellaba que ningunha outra consecuencia tería aquel amargo acontecemento, mais non sería así xa que foi aí cando Gómez Pérez das Mariñas enterouse de que a súa filla casara en secreto con Fernán Pérez Parragués e, ao considerarse humillado e aldraxado, cubriu a súa cabeza cun capuz negro, que non quitaría xamais ata a súa morte.

Areal da Constanza

    Desde aquel entón, aquel penedo próximo á praia de Sabón foi chamado “A pena de Constanza”, nome que aínda se mantén nos nosos días. Esta lenda que recolle Leandro Carré Alvarellos no seu libro “Las leyendas tradicionales gallegas”, xa aparece mencionada polo pai deste, Uxío Carré Aldao, na súa popular “Geografía General del Reino de Galicia” onde, no apartado que lle adica á parroquia de Oseiro, di que… “En las playas inmediatas se dice hay la llamada “Pena da Constanza”, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas, la casada en segunda nupcias y “a furto de su padre” con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su primer marido, un Conde de Altamira “que no servía para casado”, según nos cuenta Vasco da Ponte. Esta doña Constanza, llamada “a vella” para diferenciarla de su hija doña Constanza, que apellidaban “ a nova”, tuvo en mayorazgo, fundado por su padre en los bienes que éste le legó en testamento de 4 de Noviembre de 1474, hecho cuando la hija era menor de edad, “todo lo que poseía en bergantiños en oseyro e suevos e val de miis heruoedo e meyrama e con las encomiendas de santo andres e monteagudo e con los foros casas e casares que yo el dicho gomer perez llievo en las dichas encomyendas e en la terra señorio que foi de Iohan de coyro e de martin sanchez e en la terra de iohan dandero”. 

Imaxe do ano 1945 tomada desde O Rañal. Ao fondo, vese parte da Constanza

    As obras iniciadas nos anos sesenta do século pasado para a construcción da Central Términa de Fenosa, ademais da posterior construcción do Porto de Punta Langosteira, sepultarían boa parte da Constanza de Fora e da Constanza de Dentro, como así lle chamaban os máis vellos a aquel lugar no que había un embarcadoiro semellante ao Carreiro do Rañal mais, con todo, aínda se pode ver unha parte dela, que está moi próxima a ese pequeno areal que se formou a raíz das modificacións das correntes coas devanditas obras do porto. Así que amigos e amigas, xa sabedes, cando vaiades a ese punto do litoral arteixá que vos quede claro que estades na Constanza!

FONTES:

- Alfeirán, Xosé. Duelo a espada en 1437. La Voz de Galicia, 27 de xullo de 2015.

- Amado, Marcos Emilio. Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos. Edición do autor. Caión, 2017.

- Carré Aldao, Uxío. Geografía del Reino de Galicia. Carreras y Candi. Casa Editorial Alberto Martín. Barcelona, 1928.

- Carré Alvarellos, Leandro. Las leyendas tradicionales gallegas. La Voz de Galicia, 2000.

 

  A LENDA DO GALO DE BARRAÑÁN

  Ao longo de todo o litoral arteixán existen multitude de furnas que, a través dos séculos, os elementos mariños se encargaron de ir esburacando. Entre todas elas, se cadra a máis notable é a que hai en Valcovo, na praia de Area Grande, a coñecida como Furna do Galo ou de San Xián, cavidade que, segundo nos informa o Catastro da Ensenada de 1752, divide as parroquias de San Xián de Barrañán e  de Santiago de Arteixo ...”la motivada feligresía (Santiago de Arteixo) tendrá de distancia, desde Levante a Poniente media legua, de Norte a Sur otra media legua y, de circunferencia dos leguas, que para caminarlas se necesitan cuatro horas. Linda principiando a orillas del mar en una Peña llamada la Furna de San Julián, desde allí subiendo a la cima del Monte de la Cuesta de Angra, donde se halla una cruz en una Peña...”

A Furna do Galo

     Desta furna tamén fala Carré Aldao no tomo V da “Geografía General del Reino de Galicia” publicado en 1928, no que apunta que a cova... “Dista unos 500 metros del lugar de Pedreira (Arteixo) y está en el trozo de playa que llaman Balcoba. Tiene la gruta 40 metros de profundidad y es practicable su interior, en el que de unas grietas al fondo surge un chorro de agua potable. Esta gruta tiene -no le podía faltar- su leyenda correspondiente. También se denomina do Galo”.

Praia de Area Grande de Valcovo. Ao fondo da imaxe, a Furna do Galo

     Pois ben, a lenda alusiva á furna de San Xián ou do Galo da que facía mención Carré Aldao na “Geografía del Reino” conta que, neste lugar, un pescador de cana desexoso de saber ata onde chegaba a profundidade da cova, foi provisto dun galo, ao que lle amarrou un fío longo nunha das súas patas. Mais ao pouco de ser lanzado ao interior o animaliño rompería o cordel, feito que frustraría nos seus propósitos ao curioso pescador. Xúlguese da súa sorpresa cando a este lle dixeron, de alí a uns días, que o galo saíra uns dous quilómetros máis aló da entrada da furna, nun lugar da parroquia de Barrañán ao que lle chaman, desde aquel entón, O Galo, despois de atravesar interiormente o monte e o outeiro que existen no devandito lugar.

     Outra lenda, que segundo Carré Aldao se remonta a tempos prehistóricos, fala de que un galo entrou na furna e, monte arriba, non parou de subir ata que saiu á luz nunha fonte que había nun lugar que, desde entón, se denomina O Galo. A fonte, aínda existente mais que xa hai anos que deixou de brotar auga doce, está situada moi preto do castro do Castelo de Lañas, o mesmo no que mora a galiña dos pitos de ouro.

Imaxe actual da fonte do Galo

     Como se ve, as dúas lendas, aínda que de forma diferente, lembran un mesmo asunto, sendo moi significativo o do camiño que desde a cova vai a parar ao monte, pois sabida é a xeral crenza que supoñía a todos os castros unha saída oculta. Así que xa sabedes, se ides a Valcovo, á praia de Area Grande, non deixedes de ver as fantásticas grutas creadas polas rompentes do mar, especialmente a furna da que estamos a falar. Iso si, tedes que ir de marea baixa e, unha vez alí, se pechades os ollos durante uns intres se cadra tedes a fortuna de escoitar o eco do canto do popular galo.

FONTES:

CARRÉ ALDAO, UXÍO. Geografía General del Reino de Galicia. Casa Editoral Alberto Martín. Barcelona, 1928.

CONCELLARÍA DE NORMALIZACIÓN LINGÜÍSTICA DO CONCELLO DE ARTEIXO. Catastro de Ensenada. Interrogatorio. Transcrición. Concello de Arteixo, 2010.

VIDAL BLANCO, FRANCISCO. O galo de Barrañán. oschanzos.blogspot.com 

 

 

 A LENDA DO VOLCÁN DE LOUREDA

 

  A abundante presenza de augas termais en Arteixo é un feito que sempre influíu na vida e configuración do municipio, sendo durante séculos orixe de lendas e mitos cos que os nosos devanceiros intentaron explicar o motivo de que brotase auga quente das entrañas da terra. 

    Baixo o esplendor do Balneario, situado non moi lonxe do lugar de Caldas que recorda a procedencia da expresión latina aquas calidas, e do bulicio que no pasado había no Foxo, onde se creou unha especie de recinto termal en torno ás chamadas casetas “dos ricos” e “dos pobres”, foi medrando unha lenda que falaba dende tempos pretéritos da existencia dun volcán baixo o Val de Loureda. 

Panorámica do Val de Loureda dende o Coto do Tesouro (Foto de Iria García Varela)

  A raíz da erupción do da Palma, o “noso” volcán volveu activarse na memoria colectiva arteixá e houbo xente que rememorou os contos dos vellos de antes, que seica dicían que estaba no Coto de Subico e, tamén, que non era perigoso porque tiña a boca virada cara o mar. Unha das persoas da vila de Arteixo que viaxou co seu testemuño ata os tempos da súa infancia foi Pepe Insua, máis coñecido polo alcume de Pepe do Muiñeiro, tecedor de grandes relatos que recordaba: 

  -“Eu non sei se era en Subico ou en Santa Locaia, pero cando era chaval sempre sentín que había un volcán e que estaba apagado. Os maiores sospeitaban que a auga do Balneario viña do volcán porque saía quente.” 

   Na parroquia de Loureda, onde non deixa de ser significativa a popularidade da que sempre gozaron estos contos volcánicos, falamos por WhatsApp ao longo dos últimos días cunha vintena de persoas sobre o que escoitaron na nenez en torno ao volcán e a súa lenda. Neste exercicio coral sobre a memoria, despois de utilizar o comodín familiar de pais ou avós, houbo quen situou a súa boca no Monte Carboeiro, mais tamén nos mencionaron, coincidindo coa versión de Pepe do Muiñeiro, Santa Locaia e Subico como os lugares do cráter. E mesmo houbo xente, neste caso Iria Suárez, que recordou o medo que pasara cando aparecera, sobre o ano 1990, outro manancial de auga quente no lugar do Cancelo:

  -“Eu era moi nena. Dicían que a auga viña do volcán e que podía explotar.” 

   Sen ánimo de botar por terra a orixe que os nosos antepasados daban ás emanacións de auga quente, temos que deixar enriba da mesa opinións como a de José Ramón Seara Valero, profesor da área de Xeodinámica Externa na Facultade de Ciencias do campus de Ourense, que afirma que a orixe das augas termais non proceden dun volcán que xace durmido baixo terra (non hai ningún dato de que existan en Galicia nos últimos 10 millóns de anos), como conta a lenda popular, senón que proveñen da auga da choiva. 

   Seguindo unha argumentación xeolóxica, o fenómeno débese á composición granítica do solo, cheo de fracturas por donde se filtra a auga da choiva. Aí empeza o ciclo: a auga fíltrase a través das fallas e, tras descender varios quilómetros, chega ata o foco térmico que a quenta e que é o responsable de que cando o líquido sae ao exterior teña as propiedades minerais destas rocas e as elevadas temperaturas que se lle coñocen aos mananciais de Arteixo e Loureda. Segundo José Ramón Seara, este ciclo tarda en producirse 28 anos. Así que toda a agua que leva caendo durante as últimas semanas pode saír nos pozos arteixáns dentro de tres décadas. 

   Hai uns días, mentres tomaba un café nun local de Arteixo, o que escribe escoitou unha conversa entre dous amigos que lle manifestaban un ao outro a súa preocupación de que aquí aconteza o mesmo que nas Canarias: 

  -Eu moito non entendo, Manolo, pero se hai pozos de auga quente será por algo, digo eu! A ver se o volcán de aquí non desperta como o da Palma! 

  Como vedes, o volcán de Loureda despertou e está máis vivo que nunca! Na realidade, a lenda nunca o deixou durmir!

FONTES:

LA REGIÓN (2008): Del falso volcán al agua de lluvia, La Región, 23 de abril.

VARELA, PABLO (2021): José Ramón Seara: «Las aguas termales son una forma amable de ver que el planeta está vivo», La Voz de Galicia, 10 de maio.

 

 O SAN ROQUE DE LARÍN E ALGUNHAS LENDAS DA PARROQUIA

As terras de Larín foron xerme de numerosas lendas e contos populares que aínda hoxe, despois de tanto tempo, circulan acotío por esta parroquia do municipio de Arteixo. Disques e seicas que darían lugar a historias que constitúen parte da riqueza de Larín, como a lenda que fai referencia ao filón de ouro que vai, ou iso din, dende o lugar de Mirón a Monteagudo, a mesma veta que vai, ou iso din tamén, claro, dende o Galo a Barrañán, contos que evidentemente fan pensar en antigas explotacións mineiras.

    Entre as lendas que aínda se manteñen vivas nesta parroquia, parece de especial importancia a relativa aos xentís do asentamento castrexo de Mirón. Segundo nos contaron varias persoas de Larín, o feito de que un veciño vendese gando a finais do século XIX aos habitantes deste castro, foi a causa de toda unha serie de desgracias sucesivas que caeron sobre a casa deste veciño. Esta “maldición” está tan fortemente arraigada na mentalidade popular… “que os actuais propietarios da vivenda néganse a habitala”. Sen dúbida algunha, estamos ante un documento oral sobre o proceso de cristianización, que nos indica o habitual impedimento de que os habitantes cristianizados comerciasen ou tivesen relacións cos xentís, paganos moradores do castro.

   Con relación aos xentís a escritora ourensá Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín dende 1952 ata 1967, escribiu o seguinte: 

Capela de San Roque

 “ (…) Dicen los más ancianos del lugar que un día, hace muchísimos años, vieron los aldeanos de estos pueblos, cómo hacían aquí una capilla unos hombres altos y fuertes. Llamábanles ”gentiles”, pero quizá quisieran decir gigantes, porque también llaman así a esos hombres y mujeres de cartón que todavía salen en algunas romerías y fiestas de ciertas ciudades. Decíase que aquellos hombres tenían una fuerza condenada. Tiraban un martillo desde aquí y llegaba hasta la capilla de aquel otro monte que está enfrente de nosotros.

-¿Ves allí una capilla blanca? Es la capilla de la Estrella, de Monteagudo. Casi al mismo tiempo que esta, apareció también aquella, y la otra de Soandres, que es la de Santa Marta (...)”

    Outra variante desta lenda é a que nos conta Vítor Vaqueiro no seu marabilloso libro Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres:

    “En Larín, freguesía do concello de Arteixo, tense sinalado igualmente a presenza de xigantes. Segundo os moradores, foron estes seres os que ergueron no lugar unha ermida que desapareceu, non se sabe se levada polos ventos ou pola nugalla das persoas que debían procurar conservala. A inmensa forza destes xigantes viña demostrada polo feito de ser capaces de guindaren un martelo desde este lugar e atinxiren con dita ferramenta a capela da Estrela, na freguesía de Monteagudo, situada a case catro quilómetros de Larín.

    Non sabemos se a actual ermida de San Roque está edificada sobre a que desapareceu… “levada polos ventos ou pola nugalla das persoas que debían procurar conservala” que nos menciona Vítor Vaqueiro ou, en todo caso, se é a mesma que construíron… “unos hombres altos y fuertes” dos que nos fala Dora Vázquez. O que si podemos afirmar é que na segunda metade do século XV as terras que hoxe conforman a freguesía de San Estevo de Larín pertencían a Gómez Perez das Mariñas...“as merindades e señoríos que yo el dicho Gómez Pérez llievo e poseyo desde la agua do Burgo fasta la Ponte Ceso e Val de Ruus”, unhas posesións que herdaría a súa filla Constanza trala morte de seu pai en 1475. Segundo indican algunhas fontes, boa parte do que hoxe é Larín pasaría pouco despois ás mans dos Aldao nun tempo que ben puido ser o da fundación da ermida de San Roque. 

Capela de San Roque

    Venerado como protector de epidemias dende a súa canonización en 1584, e un dos santos sanadores con maior tradición e devoción en toda a xeografía galega, San Roque, nado en Montpellier (Francia) en 1300, foi un peregrino occitano ao que sempre se lle representa cun can porque estando en Roma atendeu aos enfermos de peste e, ao infectarse, ninguén quixo achegarse a el excepto un can que cada día lle levaba un cacho de pan.

    Andando no tempo a parroquia de Larín formaría coa de Armentón o chamado Couto de Anzobre, cuxa xurisdición foi do conde de Ximonde. O primeiro titular do Condado de Ximonde foi D. Juan Antonio Cisneros de Castro y de la Barrera (1725-1798), Rexidor Perpetuo da cidade de Santiago e Señor do Couto de Ximonde, da Torre de Couso, do Pazo de Anzobre e, entre outras propiedades, do Castelo ou Torre de Mirón, en Larín, onde de seguro que o conde visitou a capela de San Roque en máis dunha ocasión e comprobou, de primeira man, a devoción que había por aquela antiga talla de San Roque hoxe desaparecida.

    A primeira información da que hai constancia dun intento de roubo da devandita talla data de finais de xaneiro de 1963. Por aqueles días o cura de Larín, don Rogelio Cotelo Caamaño, denunciaba no posto da Garda Civil da Laracha que o domingo 27 ao chegar á capela de San Roque encontrou… “la puerta del templo violentada y de su interior advirtió la falta de la única imagen que existía en la capilla, un San Roque de unos sesenta centímetros de altura, y cuya antigüedad se calcula en unos 400 años”. Na súa declaración don Rogelio advertíalle ás autoridades que, dada a súa antigüidade, o valor da talla era considerable. 

Imaxe do novo San Roque

    Curiosamente, poucas horas despois de que a Garda Civil iniciara as correspondentes investigacións para dar co autor ou autores do roubo, o San Roque aparecía dun xeito un tanto surrealista. Na súa edición do 31 de xaneiro de 1963, La Voz de Galicia publicaba o seguinte artigo:

“Fue recuperada la imagen de San Roque.

La Guardia Civil ha recuperado la imagen de San Roque que se venera en la capilla de La Rúa, en la parroquia de Larín, Arteijo, y que había sido sustraída recientemente, sin que nadie supiese su paradero.

La imagen, que mide sesenta centímetros y cuya antigüedad se calcula en unos 400 años, era la única que existía en aquella capilla.

El industrial en cuestión manifestó que despues de leer en la Prensa el suceso de la sustracción de la imagen de San Roque, se apresuró a poner en conocimiento de las autoridades correspondientes el hecho de que acababa de adquirir una imagen cuyas carecterísticas respondían a la de la sustraída (Luego se comprobó, efectivamente, que era la misma).

Por su parte, el vecino que la compró primero, manifestó que a el se la vendieron unos desconocidos, de los que no pudo aportar más datos”.

    E así, dese xeito tan surrealista a antiga talla de San Roque volvía á ermida na que, segundo o testemuño do cura don Rogelio, permanecera catro séculos. Mais desgraciadamente, ese tesouro do noso patrimonio non tardou en ser roubado de novo e xa nunca más se soubo nada del. Pouco despois do furto, don Rogelio adquiría a nova imaxe de San Roque, que é a que loce na ermida dende aquela época de triste recordo para a veciñanza de Larín. 

 

FONTES:

-Carré Alvarellos, Leandro (2001): Las leyendas tradicionales gallegas. Capítulo El encanto del monte del castro, pp. 54-55, La Voz de Galicia.

-Vaqueiro, Vítor (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Editorial Galaxia.

 

 

A GALIÑA DOS PITOS DE OURO E O ENCANTO DE LAÑAS

As lendas forman parte importante da riqueza cultural dos pobos, que teñen nelas un dos tesouros máis valiosos do seu pasado. Pertencen, como os contos, ao acervo literario popular, transmitido oralmente durante séculos, mais manteñen con aqueles algunhas diferencias destacables. Os contos non teñen unha localización concreta e son intemporais; as lendas, polo contrario, están sempre referidas a un lugar e un tempo definidos, ademais de teren algún tipo de significado sobrenatural, con alusións frecuentes a poderes extraordinarios. Este é o caso da galiña dos pitos de ouro, unha das lendas máis correntes do noso país que se repite con pequenas variantes en moitos lugares da xeografía galega onde hai un castro, sáa ou croa.

Fabulación do castro de Lañas realizada polo pintor Roberto Castro

En Arteixo aínda podemos escoitar esta lenda en parroquias como Loureda ou Lañas, onde seica hai moitos anos unha muller viu o encanto polos seus propios ollos:

  “Na croa (enténdase castro) de Lañas, hai unha morea de penedos entre os que mora dende hai moitísimos anos, tantos que ninguén recorda de que tempos vén, unha galiña que sae ás veces na madrugada coa súa rolada de pitos. Estes pitos son de ouro; pero endexamais ninguén puido pillar un, nin por máis esculcas que se teñen feito se logrou ver onde aniñaban.

   Como pode imaxinarse, esta galiña dos pitos de ouro é un encanto. Poida que sexa a mesma doncela que antes de alborexar o sol nas mañás bretemosas da primavera sae a peitear os seus cabelos louros cun peite de ouro.

  Mais tampouco ninguén puido saber nunca onde se agacha cando alguén tenta de se achegar a ela.

   Pero outro encanto máis, se non é diferente forma do mesmo encanto, hai na croa de Lañas. O mouro, o xigante, que é o que garda os tesouros (que poida que sexa tamén o que ten encantada a doncela ou fada e mais a galiña dos pitos de ouro, se é que as dúas non son a mesma cousa).

 

Imaxe tomada dende o Monte de Angra. Ao fondo, o castro de Castelo de Lañas

    A muller que me falou disto e me contou como ela vira o encanto díxome que, cando era nena -uns doce anos tería daquela-, andaban ela e mais a irmá máis nova no monte da Angra co gando. Era pola mañá, entre once e doce. Sentara a carón dun piñeiro e, de súpeto, viu aparecer pola banda do monte da croa (o castro de Lañas) un cabalo grande coma un hórreo. O cabalo era castaño claro, case dourado, moi lindo; e montado nel, un home, altísimo e rexo tamén. Ao ver aquilo, gañou medo, ergueuse e fuxiu. A outra nena tamén fuxiu atrás dela.

   Chegaron á casa e contoulle á nai como vira aquel home tan grande no seu cabalo.

   -Ai, filla, que ese era o encanto. ¿Que fixeches?- demandoulle a nai.

   -Gañei medo ao ver aquel cabalo e mais aquel home tan grandes, e fuxín.

   -Pois perdiches unha grande riqueza e xa endexamais volverás ter outra ocasión coma ela; mais, por se che cadrar, vouche dicir o que debías ter feito: se tiraras o pano da cabeza e collido por un dos bicos o estenderas no aire por diante do home, ou por riba do cabalo, e dixeras: "Dáme da túa riqueza e eu dareiche da miña pobreza", aquel cabalo viraba de ouro e todo era para ti…

   Mais eu non sabía aquilo, e o encanto foise cara ao castro de Elviña. E non o vin máis na miña vida.” (1)

 

Imaxe tomada dende o castro de Castelo de Lañas. Á esquerda o lugar do Galo e, ao fondo, Barrañán, Chamín e a inmensidade oceánica

   No verán do 2020 tiven a sorte de acompañar a Marisa e a Jesús Roibal, irmáns do lugar de Mins nados en 1935 e 1940, e a varios membros máis da súa familia (Suso, Pablo, Silvia, Waldo, Yessica e Sofía), nunha excursión realizada polos montes da Rocheira, na parroquia de Loureda, a onde segundo manifestaron non subían dende había máis de corenta anos. A memoria destos dous veciños de Mins aínda conserva varias lendas que escoitaban cando eran nenos, lendas que compartiron con nós nun descanso que fixemos nunha sombra de Pedras Anchas para coller alento. Unha delas fala dunha viga de ouro… “na que rozaban os carros de bois pero non houbo ningún enxeñeiro que fora capaz de quitala porque lle tiñan medo ao rozar nela”, lembraba Marisa. Outra das lendas que mencionaron os irmáns Roibal é a da “fonte encantada”, que estaba na parte baixa do Monte da Cancela, próximo a Santa Locaia. “Alí meus pais tiñan uns terreos que lle chamaban A tenza de Fóra na que plantaban pinos e centeo. Verán e inverno había sempre auga… ata que viñeron as plantacións de eucaliptos e acabaron co manancial onde manaba a auga, que disque era por donde saía a galiña dos pitos de ouro”, recordaba Jesús.

   Quen escribe sabía da existencia da lenda da galiña dos pitos de ouro de Lañas, a mesma que de cando en vez se deixaba ver polo Monte de Angra… ou iso din, claro. Mais nunca tal oíra desta “nova” galiña da parroquia de Loureda. De xeito anecdótico Pablo, sobriño de Marisa e de Jesús, comentou que… “cando era moi neno viñen aquí ao monte e vin unha quica. Os vellos tiñan razón cos seus contos, pensaba eu! E oes… durante toda a miña infancia aquela quica para min foi a galiña dos pitos de ouro”.

 

1.  Vid. Xosé Manuel González Reboredo (1983): Lendas galegas de tradición oral. Editorial Galaxia, Vigo, pp. 72-73-74 (Versión de L. Carré Alvarellos: As lendas tradizonaes galegas. Museu de Etnografía e Historia. Porto S.A., pp. 17-18).

 

 

 A LENDA DA SERPE DO CASTRO DE MIRÓN (LARÍN)

(Lenda publicada por Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Mirón (Larín) dende 1952 ata 1967, na súa novela “Bergantiñá”)

 

Castro de Mirón

“Contan os antergos, que neste castro había unha cova onde estaban con encantamento algunhas mulleres. Unha vez, un mozo destes lugares camiñaba por preto, cando viu na porta dunha cova que había aquí, unha doncela fermosísima. Diante dela tiña unha tenda con cousas para vender. El achegouse a mirar, e a moza rogoulle que lle mercara o que máis lle gustara.

    -O que máis me gusta -dixo el- son estas tesoiras.

   -Pois lévaas -respostoulle, anoxada porque non se fixara nela- e que non se che craven nos ollos!

Ao mesmo tempo en que o mozo lles botaba a man, as tesoiras choutáronlle aos ollos e deixárono cego. Ao pouco tempo, outro mozo tivo que pasar por alí. Atraído tamén pola novidade, aproximouse á moza, e quedouna mirando coma un parvo. A doncela era moi fermosa. Tiña uns ollos escurísimos e belos, e uns beizos vermellos e cobizosos. Os cabelos caíanlle mouros ata a cintura, e xoias preciosas arrodeábanlle o pescozo e os brazos. O mozo non se cansaba de mirar para ela. Era tan terriblemente bela, que se sentía enfeitizado, incapaz de moverse. Pero, el, tamén era un garboso mozo, e ela ollábao con dozura nas meniñas brilantes.

    -Mércame o que máis che guste, rapaz -díxolle-.

El fixábaselle na boca, que amosaba uns dentes perfectos cando falaba. Sentiu que a desexaba apaixonadamente.

    -O que máis me gusta é a tendeira -dixo, atrevéndose-.

Ela non se ofendeu. En troques, faloulle docemente:

   -Pero eu non podo ser para ti, porque estou encantada. Se ti foses valente, poderías sacarme do encantamento.

   -Qué non son valente? Dime, muller, e verás ti…

    -Olla, que vas ter medo!

    -Eu, medo…? Calquera cousa sería capaz de facer para térte por miña.

Ela mirouno cos belos ollos cavilosos e díxolle:

                -Podemos probar… Eu convertireime nunha meirande cóbrega cunha boca grandísima, e tratarei de abocañarte. Heime de botar a ti, ten coidado! Só tes que collerme a punta do rabo e darlle un bico no cabo. Só deste xeito crebarase o engado e casarei contigo…

Ao mesmo tempo, en troques da fermosura da moza, apareceu unha horrible serpe cos fuciños abertos. O mozo deu un brinco cara a outra banda, arrodeuna con maña e, enganchándolle o rabo, doulle un bico na punta sen asomo de noxo, pois sabía que era o engado da doncela que lle roubara o corazón. Ao darlle o bico, a serpe desapareceu e tiña diante del á fermosa moza da cova xa desengadada. Colleron tesouros da cova e casáronse e viviron ditosos.”¹

 

Castro de Mirón

^_________

1 Vid. Dora Vázquez (1971): Bergantiñá (Novela galega), La Región, Ourense, pp. 113,114 e 115.

 

 A LENDA DE GALILEA, A CIDADE ASOLAGADA DE BALDAIO, SORRIZO E CHAMÍN

 Aínda que non poidamos velos, os fondos mariños do litoral de Arteixo agochan pequenos montes e vales soterrados, formacións rochosas, areais e outras paisaxes fascinantes que conforman o seu relevo criando hábitats para moitos seres mariños. Ademais, baixo a súa superficie, tamén se agochan embarcacións e obxectos afundidos que nos falan de traxedias e, por suposto, do arriscado traballo da xente do mar que ao longo dos anos faenou, e segue faenando, nesta parte do Atlántico.

Actividade realizada na Punta Alta en 2022 na que lle contamos a lenda da cidade asolagada de Galilea ao alumnado de 3º de e.P. de CEIP Ponte dos Brozos (Xabier Maceiras)

    Mais os baixos deste recuncho oceánico tamén agochan un misterio co que se leva fabulando desde tempos inmemoriais, desde os tempos das lendas de Breogán e a conquista de Irlanda; desde os tempos en que as lexións romanas de Décimo Xunio Bruto no século II a.C. sentían o pánico das marés atlánticas e o horror de ver morrer o sol no noso mar; ou nos que os piratas do norte, os viquingos, saqueaban acotío as terras de Jacobsland… si, estamos a falar da cidade asolagada de Galilea.

    É probable que ao falar das cidades asolagadas, o expoñente máis popular de Galicia sexa a Atlántida, unha illa sobre a que moito se ten escrito mais, iso si, sen facelo ninguén coa fantasía do escritor e pintor surrealista galego Urbano Lugrís, o pintor do noso mar, que sería quen de convertela en perla do universo mitolóxico occidental atlántico, unha Atlántida que segundo o filósofo grego Platón tiña as dimensións dun continente e que desapareceu na Antigüidade baixo as augas do océano Atlántico porque os seus habitantes, os atlantes, foran castigados polos deuses por mor da súa soberbia, castigo divino que polo que conta a lenda, no tempo que transcorren un día e unha noite, sucumbiron por mor dun volcán ou dun gran terremoto.

 

Lenda Mariña, Urbano Lugrís, 1949 (Colección de Arte ABANCA)

    A día de hoxe, no noso litoral, especialmente nas terras de Bergantiños, aínda sobrevive a memoria desta lendaria cidade asolagada e as súas xentes falan que fronte ás súas parroquias costeiras, a unhas doce millas mar adentro, hai unhas rochas que sobresaen do mar e que, cando baixa a marea, pódense ver os restos de muros e escaleiras que corresponden ás edificacións dalgunha vila ou cidade da desaparecida grande illa. As e os bergantiñáns tamén contan que, antes de que esta cidade desaparecera para sempre, aqueles homes e mulleres que levaran unha vida dedicada a facer o ben, tiveron a oportunidade de salvarse e fuxir en barcas de pedra e, co tempo, algúns convertiríanse en santos e santas fundando santuarios na xeografía galega como o de Santa Comba, en Covas; Santo André, en Teixido; A Virxe da Barca, en Muxía; Santo Adrián, en Malpica…¹

 

Imaxe da capela de Santo Adrián de Malpica nos anos 30 do século pasado (Carmiña Puñal)

    Mais, á parte da Atlántida, hai outros contos populares que nos falan de ducias de cidades desaparecidas entre as nosas augas, cidades das que moitos historiadores, escritores e etnógrafos tratarían nos seus respectivos traballos recompilando lendas de tradición oral sobre os seus afundimentos e asolagamentos, casos do escritor español do século XVI, o Licenciado Molina; o humanista do século XVII, Frei Felipe Gándara; os ilustrados galegos do século XVIII, o pai Frei Martín Sarmiento, José Verea e Lucas Labrada; no século XIX o político Pascual Madoz e os historiadores e escritores José Vilaamil y Castro, Benito Vicetto, Leandro de Saralegui ou Manuel Murguía, quen dicía que apenas se atopa en Galicia unha lagoa ou lago de certa importancia que non teña a tradición dunha cidade sepultada, normalmente co nome de Vilaverde. Xa no século XX destacan as referencias doutros investigadores e escritores como Federico Maciñeira, Vicente Risco, Bouza Brey, Carré Aldao, Álvaro Cunqueiro, e máis recentemente Xosé Manuel González Reboredo, Luís Monteagudo ou, entre outros Vítor Vaqueiro, que tamén escribiriron sobre as lendas destas cidades sumidas, e recolleron, todos estes eruditos, máis de setenta asolagamentos do noso país. Non nos esquecemos de A lenda da cidade asolagada, marabilloso libro da autoría de Antón Castro (Lañas, 1959) no que o autor conta unha historia que transcorre nun tempo mítico e nun lugar, Baladouro, que pertence a un espacio identificable como o das terras do concello de Arteixo.

   Entre as cidades lendarias, se cadra Duiu, na praia de Langosteira (Fisterra) é a máis popular. Trátase da antiga Dugium, mítica capital da tribo dos nerios, sita entre os cabos da Nave e Fisterra, da que o arqueólogo Luís Monteagudo di que é o mítico porto dos Ártabros, citado polos xeógrafos clásicos gregos Estrabón e Ptolomeo, lugar de embarque do ouro e estaño galegos. A lenda xacobea sobre esta cidade fala de que o delegado romano fixo prisioneiro aos discípulos do Apóstolo Santiago, que se liberarían milagrosamente despois de que o mar, como castigo divino polo seu apresamento, asolagara á lendaria Dugium.

   Outras das cidades máis citadas son a de Beria ou Veria, afundida baixo a lagoa de Cospeito, pertencente ao territorio habitado polos míticos baluros, na Terra Cha lucense, comarca na que tamén, segundo as lendas populares, están asolagadas a de Buriz, en Vilalba, e as de Trasparga e Boedo en Guitiriz; a de Reirís, desaparecida na lagoa do Carregal en Corrubedo (Ribeira); as sumidas en Doniños (Ferrol); Pantín (Valdoviño); O Roxal (Neda); Brandomil (Zas); Estebañón (Viveiro); Lagoa Sacra (Forcarei); Portocelo (Xove); Lagoa de Alcaián (Coristanco); na praia do Orzán da Coruña, da que Lugrís di que tiña cen torres de ouro con campás de sal e unha praza porticada de tres días de andadura de largo pavimentada de ámbar; Carracedo (As Pontes); Os Curbeiros (Friol); Montouto (Mondoñedo); O Carballiño; Pozo de Lago (Maside, Ourense); a lagoa das Xarfas, tamén coñecida como lagoa de Louro (Muros); na lagoa da Antela, onde está a mítica Antioquia fundada polo lendario heroe grego da Ilíada Antíloco, emigrante da guerra de Troia, asolagada por Xesús por negárselle a esmola que pedía; Gomorra, na ría de Corcubión, que desapareceu mentres os seus habitantes celebraban unha gran comellada; Vilaverde, fronte á praia dese nome en Moraime (Muxía); a Fonte de Ricamonde (Carnota) onde seica quedou sepultada unha vila romana; ou as de Valverde, na praia de Corme e na lagoa de Traba, en Laxe… ou a de Galilea que, segundo estas lendas populares fora asolagada porque a veciñanza se negara a darlle pousada a Xesús cando veu predicar por esta parte do mundo xunto con San Miro e Santa Mariña.

   Non deixa de ser curioso que, gran parte das lendas referidas a todas estas cidades cubertas polas augas, repiten os tradicionais nomes de Valverde e Lucerna que, segundo Manuel Murguía, proceden dunha pasaxe da Vida de Carlomagno descrita na Crónica de Turpin, un dos libros que forma parte do Códice Calixtino, onde se conta a destrución da cidade de Lucerna, situada no Valle Verde (Valverde) e onde, por mor da difusión desta Crónica ou pola propagación dos romances, a lenda espallaríase máis tarde por numerosos lugares de Galicia.

 

Templo Asolagado, Urbano Lugrís, 1946 (Colección de Arte ABANCA)

   Tratábase dun tema mítico, cristianizado no medievo, orixe dunha morea de lendas semellantes por todo o mundo cristián onde un dos principais compoñentes que acompañan a estes contos ou lendas é o inmediato castigo de Deus asolagando as cidades por mor dos pecados dos seus moradores, case sempre abandonados ao desenfreo e ao paganismo, e tamén por non auxiliar ao seu fillo, á Virxe, San Pedro, Santiago ou outro santo, ao tempo que procura a salvación das persoas caritativas, e queda como testemuño o son das campás emerxendo cara á superficie a través das augas, símbolo eterno do castigo divino ao pecador.

GALILEA

  Hai varias versións en torno á cidade asolagada de Galilea, nome que, ao contrario do que adoita suceder, ten connotacións cristiás, xa que se corresponde cunha rexión do norte de Israel, no que houbo lugares relacionados coa vida de Xesús.

   Leonor Alonso Otero e Luís Giadás Álvarez recollen a lenda no Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento dicindo que “a lagoa de Baldaio agocha nas súas profundidades a Galilea, a cidade asolagada por negarse a darlle pousada ao Noso Señor cando veu a predicar entre estes impíos, na compaña de San Miro e de Santa Mariña, e aos que lles encirraron os cans”².

   O profesor malpicán Xelucho Abella conta no seu libro A cidade maldita que fronte á lagoa, “nos Baixos de Baldaio, está a cabeza da gran campá e nos días claros e de augas claras aínda se poden ver, alumeados polas raiolas do sol, os chanzos da escalinata principal da casa grande de Galilea e tamén sentir as campás da vila mergullada”³, que segundo o testemuño dalgunhas persoas maiores está debaixo do cabezo da Gran Campá, situada nos Baixos de Fóra. Nesta lenda que recolle Xelucho Abella, aparecen como símbolos cristiáns as campás da igrexa da vila e como pagáns os momentos nos que reaparecen partes da cidade, neses días claros.

   Pola súa banda, o mestre Xan X. Fernández Carrera, recolle no seu libro Lendas da Costa da Morte, outra versión que di que a unhas dúas millas da lagoa de Baldaio hai uns baixos que lle chaman a illa de Galilea “e nela houbo unha cidade denominada así, que foi devorada polo mar. Cando as augas están claras e transparentes, aínda se poden ver as tellas das súas casas”⁴.

   Curiosamente, en todas as versións o protagonista é Xesucristo e vén acompañado por dous santos bergantiñáns: “Santa Mariña, a patroa da capela de Razo da Costa, que antigamente estivo situada no núcleo ao que lle deu nome, onde aínda se conserva a fonte santa, e San Miro, penúltimo rei suevo, introducido no cristianismo da man de Martiño de Dumio. Na parroquia malpicá de Cambre que linda coa de Razo, hai unha praia que leva o nome deste santo”⁵.

   Onde está o cabezo da Gran Campá, situada nos Baixos de Fóra, o lugar tamén recibe os nomes de Baixos de Galilea ou Baixo de Galilea e seica as pedras que se utilizaron para construír a ermida de Santa Irene do Castrillón (parroquia de Lema, Carballo), que agora está asentada sobre un castro, foron sacadas unha por unha dos nomeados Baixos.

 

Capela de Santa Irene do Castrillón na parroquia de Lema (Distrito Xermar)

   Non moi lonxe de alí, no litoral de Arteixo, hai outra Santa Irene, que está na zona do areal do Reiro, en Chamín. Pois ben, segundo informacións orais publicadas por María Rozamontes no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe, seica nesta parte da costa arteixá “había unha vila chamada Galilea que foi arrastrada polo mar. Varios veciños teñen observado, cando houbo grandes marexadas que arrastraron a area, como quedaban ó descuberto cepas de carballos colocadas en fila así como o tobre”⁶. 

 

O Reiro e Santa Irene (www.turismo.gal)

   Veciños de Arteixo tamén afirmaron que na época da Guerra de África, acontecida nos anos 10 e 20 do século pasado, houbera un gran maremoto que arrastrara toda a area e deixara ao descuberto as cepas dos carballos e o material que se usaba para construír as vivendas. Posteriormente, sobre os anos corenta do século pasado, seica houbera outro gran maremoto e volveu a pasar o mesmo fenómeno, véndose as cepas dos carballos. Curiosamente, no ano 2014 tivemos a oportunidade de ver unha imaxe insólita na praia da Area Grande de Valcovo, cando quedou ao descuberto gran cantidade de turba e madeira pertencente a un bosque fósil ¿O bosque de Galilea?

 

Imaxes da Area Grande de Valcovo en 2014 (Juan Vilas)

   Hai outra lenda que di que un maremoto fixo desaparecer unha cidade que había nesta parte do Atlántico, lenda que moito ten que ver co que escribía Pedro Ruidavest i Tudury en 1867: “la configuración de los bajos de Baldayo, hace sospechar que, en tiempos remotos, han debido formar la base de una isla destruída por los embates de las olas”⁷. ¿E probable que Ruidavest se referira nesta cita á Galilea ou á Atlántida de Lugrís? As lendas, lendas son, mais segundo nos contou Salomé Garrido Alfeirán, nada en Malpica en 1929 e veciña do Rañal (Arteixo) durante máis de 40 anos⁸, os mergulladores da familia Dosil (veciños de Lira, Carnota) traballaron, cando ela era unha nena, durante algún tempo buscando ferro e tesouros da “cidade asolagada” e, ao parecer, estes mergulladores rescataron unha enorme chave nos Baixos de Baldaio que lle entregarían a Santiago Abuelo Alvite, párroco de San Xulián de Malpica naquela hora e que estivo ao cargo da parroquia ata o ano 1947⁹.

 

Salomé Garrido Alfeirán, primeira pola dereita, nun artigo dos anos 30 sobre a morte de seu pai (Arquivo)

   Seguramente esa chave atopada polos Dosil nos fondos dos Baixos fora dalgún navío naufragado na zona mais, despois de escoitar o testemuño de Salomé Garrido, postos a soñar, tamén podía ser a que abrira as portas de Galilea, ou mesmo as chaves dalgunha vila ou cidade asentada na lendaria Atlántida, como ficcionou a rica imaxinación de Urbano Lugrís, o escritor e pintor do mar que, no transcurso do ano 1956, pasou unha boa tempada en Malpica decorando a Casa do Pescador e escoitando nas tabernas da vila os contos e historias da Galilea de Baldaio, Sorrizo e Chamín.

 

Conta a lenda

que nos Baixos de Baldaio

hai unha cidade asolagada

de nome Galilea.

Nos días claros e de augas cristalinas,

alumeados polas raiolas do sol,

entre múltiples peixes de mil cores e algas mariñas.

pódense ver os chanzos da escalinata principal.

Galilea ten unha praza porticada

de dous días de andadura de dificil condición.

Santa Mariña, San Miro, Santa Irene e Santa Marta

levan a Lugrís na súa barca ao Porto da Bendición.

Pavimentada de ámbar,

a praza ten doce torres de prata,

que o pintor do mar, desde a Punta Alta,

oe retumbar co son das campás da vila mergullada.

Seica nas noites luminosas de lúa chea,

cando o mar multiplica a fosforescencia,

nos chanzos da escalinata principal

óese cantar a unha fermosa serea.

No Reiro, Lugrís pinta os carballos de Galilea

escoitando á serea poeta e cantora,

convertida en ser mariño tras un feitizo

de desamor no Pazo das Covadas de Sorrizo.

A serea canta ata ao amencer.

Lugrís, no areal, inmortaliza co pincel a ese fantástico ser,

Ooooh, sorpresa! coa música dun castrón e dunha cabra.

¿Outro feitizo de Sorrizo? Abracadabra!

Na miña vida tal vin,

no areal de Chamín

unha cabra cunha roca

e un castrón cun violín.

(Xabier Maceiras, 2022)

___________________

1 Vid. Xabier Maceiras (2017): Contos mariños de Carballo, Concello de Carballo, pp 15 a 19.

2 Vid. M.ª Leonor Alonso Otero & Luís Antonio Giadás Álvarez (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 66.

3 Ibídem.

4 Vid. Xan X. Fernández Carrera (2017): Lendas da Costa da Morte, Edicións Embora, Ferrol, páx. 39.

5 Ibídem pp. 39 e 40..

6 Vid.María Rozamontes Vázquez (2003): Arteixo de onte a hoxe, volume II , Concello de Arteixo, páx. 67.

7 Vid. Pedro Ruidavest i Tudury (1867): Derrotero de las costas de España y Portugal desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de la Coruña, Dirección de Hidrografía, Madrid, páx. 586.

8 Salomé Garrido Alfeirán, que quedara orfa de pai de moi cativa ao afogar nun naufraxio, faleceu en febreiro de 2020 aos 90 anos de idade.

9 Fernando Patricio Cortizo & Xabier Maceiras Rodríguez (2014): De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, Edicións Embora, Ferrol, páx. 169.

 

 O SANTO AMARO DE LAÑAS

  Amaro foi un santo navegante galego que atopou a illa do Paraíso tras tenebrosa travesía atlántica. Así aparece nun texto portugués do século XIV e, tamén, nunha lenda que Uxío Carré Aldao recolleu na freguesía de Figueiroa (Abegondo) e publicou en 1925 no número 19 da Revista Nós, unha lenda e unha viaxe que ten moitas similitudes coa do San Brandán dos irlandeses; a do Balandrán de Asturias; e mesmo coa do San Borondón, a illa que se move, nas Canarias. 

   Segundo o argumento da lenda recollida por Carré en Figueiroa de Abegondo, Amaro era un nobre galego que, á morte dos seus proxenitores, herdou gran fortuna. Fai doazóns para a construción de mosteiros e hospitais, e practica a caridade cos máis necesitados. Dos cartos herdados, só deixara para el a cantidade suficiente para fretar unha embarcación na procura da illa do Paraíso.

   Na compaña de varios tripulantes máis, emprende a peregrinación marítima na nave que bautizara co seu propio nome, donde, entregados por enteiro á mercé da misericordia divina, nin os ventos máis desatados nin as máis desfeitas e violentas tempestades fixeron minguar o ánimo dos viaxeiros, que seguiron entre duras e continuas penitencias a súa peregrinación durante días… meses… e anos, pregando acotío ao Señor lles permitise realizar os seus desexos.

   Compadecéndose Deus de tanta constancia e tanta fe, permitiu que a nave de Amaro topase cun seguro e apracible areal nunha costa descoñecida e solitaria. Arriban na praia e, despois de pedir á tripulación que agardase alí a súa volta, Amaro principia un camiño cara o interior daquela terra. O seu único compañeiro é un caxato de pau de toxo. Cheo de ousadía, camiña e camiña por un sendeiro enfesto ata chegar a unha serra impoñente que non se ofrecera ao seu ollar ao chegar no barco. Con fe inconmensurable, Amaro vence un tras outro os atrancos que se interpoñen no seu avance, alimentándose durante os días e as noites só coas raiceiras das prantas.

   Prosegue a andaina coa sensación de que o camiño se alonga segundo vai avanzando. Chega á cima dunha das montañas da serra e observa un val magnífico e colosal no que hai unha parede prateada e, no centro, unha porta de ouro á que chama o noso protagonista. Desde o interior, o patriarca Henoch, venerable vello de longas barbas brancas, abre a mirilla labrada na porta e pregunta quen era o ousado e atrevido que chama nas portas do Edén, lugar prohibido para los mortais. Díxolle Amaro o seu nome e o fin da súa viaxe, pregando humildemente autorización para penetrar, sequera fose por breves momentos, naquela paraxe do Paraíso. Replicoulle o ancián facéndolle saber que a súa demanda non podía ser atendida pois endexamais home en carne mortal podería entrar onde moran os xustos e benaventurados, e que o mellor que podía facer era dar a volta, que xa tivera fortuna dabondo con chegar onde os ollos humanos non puxeran nunca a súa vista.

   Amaro continuo suplicando e Henoch outorgoulle por uns breves intres o seu desexo. Mais non ben tiña aplicado a súa vista o devoto peregrino no Edén, cando o ancián ordenoulle que deixase o sitio e se afastase, pois xa estivera mirando tempo suficiente e pechou a mira. O noso bo Amaro, todo cheo de aflición polo curto da súa contemplación, deu volta e retornou ao punto no que desembarcara, encontrándose cunha gran cidade en festas.

   Preguntou sorprendido aos moradores polo nome da mesma e quén e cando a ergueron, atopando resposta de que a igrexa e a cidade tiñan de nome Santo Amaro e que a fundaran uns homes que chegaron nunha nave había 300 anos.

   -Con eles viña un home que se internou cara a serra e nunca voltou. Os seus acompañantes, seguindo as súas ordes, agardaron a súa volta e, ao se cumprir un ano da partida, comezaron a construir a cidade-, dixeron os informadores.

   Amaro comprendeu daquela todo. O que el supuxo uns breves instantes da súa vida foran 300 anos de eternidade. Dirixiuse á igrexa, rezou e narrou a fregueses e cregos o que acontecera. Tan pronto rematou o relato dos feitos, caeu morto.

   No conto deste viaxeiro que procura insistentemente o Paraíso aparecen unha chea de elementos que inducen a pensar na posibilidade da cristianización dun mito anterior. A longa viaxe; o océano misterioso; a ascensión á serra; o val murado de prata, a porta de ouro ou, os 300 anos, amosan a idea de que a viaxe trata verdadeiramente non da conquista dun paraíso, senón da metáfora que apunta cara un camiño de aprendizaxe interior.

    Segundo Vítor Vaqueiro, posiblemente o nome de Amaro sexa de orixe celta e posúa o significado de inmortal e non é disparatado supoñer que a lenda que o acompaña teña a mesma orixe. Tamén hai quen apunta que o nome de Amaro vén do latín Maurus. 

 

Imaxe do Santo Amaro de Lañas

   Sexa dun xeito ou doutro, o certo é que a admiración e o culto a este santo varón séguese venerando en multitude de ermidas da península, principalmente do Noroeste, aínda que tamén podemos encontrar tallas e iconas de Santo Amaro en lugares tan dispares ao norte peninsular como a capela que leva o seu nome no tinerfeño Puerto de la Cruz ou mesmo en Lisboa, onde a comunidade galega celebrou ata 1911 a romaría na capela (século XVI) a el dedicada na cidade lisboeta. Precisamente 111 anos despois, hoxe, 15 de xaneiro de 2022, a cidade de Ulises, Lisboa, porta de todos os camiños do mar, volve a celebrar o Santo Amaro.

 

Cartaz da autoría de Javi Prieto

    Malia a súa gran devoción, cómpre sinalar que Amaro non ten presenza no calendario litúrxico da Igrexa Católica. O admirado Xurxo Souto conta que, como a súa sona era tan poderosa, finalmente identificárono co nome que máis se lle asemella fonéticamente: san Mauro. Mais estas figuras nada teñen que ver entre si e por iso, no conxunto das figuras e tallas de Santo Amaro existentes nas capelas galegas, a súa inicial iconografía foi suplantada pola de San Mauro: no lugar dun santo navegante, aparece co caxato, o libro e máis o hábito de monxe beneditino, pois Mauro foi o primeiro discípulo de San Bieito. 

   Na xeografía galega, a presenza de Amaro agroma por todas partes. Dá nome a un municipio da provincia de Ourense, na Comarca do Carballiño; á praia e ao cemiterio da Coruña; a unha romaría moi celebrada en Matamá, Vigo; á feira que se celebraba na Siva, na parroquia de Rodís (Cerceda); e na Pobra do Caramiñal aínda se pode atopar a súa barca (de pedra, claro) coa que foi quen de fuxir, río arriba, dos mouros que o perseguían.

   Mención á parte merece Lañas, parroquia arteixá festixeira como poucas que á parte de celebrar, ben na igrexa románica do século XII ou ben na capela de San Bartolomeu, as festas na honra da Santa Mariña, a súa patroa, o 18 de xullo; a da Virxe da Fátima, o 13 de maio; e á Milagrosa, o 27 de novembro, tamén festexa o Santo Amaro, iso si, dun xeito moi particular, xa que se celebra o Santo Amaro dos Vellos o 15 de xaneiro e o Santo Amaro dos Mozos en abril, dúas semanas despois da Pascua. Desde hai varios anos, canda o San Amaro dos Mozos faise a popular Festa do Roscón de Lañas.

   As dúas funcións celébranse na capela de San Bartolomeu ou de Santo Amaro, erroneamente chamada por algunhas persoas de San Mauro. Segundo as informacións de Manuel Blanco, a pequena ermida fundouna María de Preguín, a finais do século XVI, sobre unhas herdades desta muller con obxecto de tela reparada e o encargo dunhas Misas que haberían de dicirse na devandita capela anualmente.

 

Capela de San Bartolomeu ou Santo Amaro de Lañas

   Precisamente nesta ermida hai unha imaxe que para uns é san Mauro e para outros San Amaro, entre eles o crego Manuel Blanco: “En esta capilla existe una imagen del abad san Mauro aunque personalmente, creo que el origen de esta devoción debe referirse a San Amaro, el santo peregrino que se pierde en la leyenda y que, en Galicia, es sumamente popular a quien se invoca, especialmente contra los dolores de cabeza y reumáticos. Llegó su devoción hasta tal punto que, en esta capilla, se le honraba con dos funciones: San Amaro dos mozos e San Amaro dos vellos”¹. 

   Como non podía ser doutro xeito, os ditos populares sobre este santo son moi abundantes: 

 

“O tío Amaro era xastre,

pero despois foi ladrón.

Non houbo xastre no mundo

que non roubase un calzón.”

“Tanto me doi a cabeza,

tanto me doi que non paro.

Tanto me doi a cabeza

meu divino San Amaro”.

   Na parroquia de Lañas, os máis vellos do lugar afirman que o Santo Amaro é avogoso das dores de cabeza e reumáticas. Mais un momentiño, segundo nos contaron nesta freguesía, o santo tamén intercede nos problemas de afouteza da virilidade marculina! O noso informante díxonos, ademais, que o Santo Amaro debía de ser trenco xa que lle tiñan un dito:

“Santo Amaro o trenco

foi aos mexillóns.

Resbaloulle un zoco

e partiu os coll..s”.

FONTES:

 

BLANCO REY, MANUEL (2008): Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Tomo II.

GONZÁLEZ REBOREDO, XOSÉ MANUEL (1983): Lendas galegas de tradición oral. Editorial Galaxia

SOUTO EIROA, XURXO (2001): Contos da Coruña. Edicións Xerais.

SOUTO EIROA, XURXO (2020): Pangalaica. Recortes poderosos. Editorial Galaxia.

VAQUEIRO, VÍTOR (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Editorial Galaxia.

 

_____________

1 Vid. Manuel Blanco Rey, Manuel (2008): Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Tomo II, páx. 1036.

 

 A LENDA DE SANTA LOCAIA E A FONTE DA SOMBRA

  Santa Locaia é un núcleo de poboación da parroquia de Loureda coñecido polo seu fermoso mirador natural, o punto máis alto do municipio de Arteixo, dende o cal podemos tocar o ceo e contemplar a inmensidade oceánica. Trátase dun lugar realmente máxico, dun resalte rochoso que convida a viaxar no tempo e a pensar nas cerimonias e ofrendas que, de seguro, fixeron alí os nosos antepasados con aquel xeito de comunicación entre o humano e o divino que había na antigüidade. Desgraciadamente, co andar dos anos, as novas comunicacións, as dos tempos que nos toca vivir, ían modificar este fermoso espazo coa instalación dun repetidor no lugar. 

Panorámica dende o Coto de Santa Locaia

   Sobre estas alturas, a uns 370 metros sobre o nivel do mar, pódese entender a importancia que naqueles tempos pretéritos debeu significar para aquelas xentes a posición estratéxica do asentamento de Santa Locaia, coñecido tamén coma o Coto, un emprazamento privilexiado que controla todo o val de Loureda e boa parte do resto da bisbarra e das terras da antiga Farum Brigantium. De forma circular, dispón de boas defensas naturais e presenta unhas explanacións artificiais entre os distintos afloramentos. No mundo da investigación arqueolóxica hai quen apunta a que neste asentamento puido existir un castro dos de fase antiga. Tamén hai quen se decanta polo feito de que Santa Locaia fora unha atalaia medieval, idea que defendía Luís Monteagudo mais, salvo algún anaco de tella vella, poucos datos hai das pegadas dos alicerces de cantería que alimenten a teoría do ilustre arqueólogo.

    Do que si hai constancia é de quen señoreaba estas terras na segunda metade do século XVII. Segundo a revista Hidalguía, naquela altura eran “Pedro Rodríguez Canzobre y María Rodríguez Bermúdez de Carracedo, dueños ambos de la casa y torre de Cancelo y del antiguo casal de Santa Leocadia en Loureda y otros que lleva ahora Juan Andrés Pardo Osorio y Montenegro, señor de la casa y mayorazgo de Atín en la misma parroquia, como marido de María Manuela Bermúdez Pereira y Carracedo, nieta de Pedro y María”. 

 

Inscrición nunca casa de Santa Locaia

    Ao fío desta información e como dato anecdótico, Carlos Martínez Barbeito conta no seu libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña que María Manuela era filla… “de don Pedro Rodríguez Canzobre y Carracedo, nacido y avencidado en Cancelo, y de doña Francisca Sánchez Vaamonde y Morado. En atención al dato cronológico debemos considerar hijo del don Juan Andrés, a don Pedro Ramón Pardo, que inscribió su nombre en la chimenea que mandó hacer en la casa de Atín”.

    As orixes deste lugar da parroquia de Loureda nacen, probablemente, do culto relixioso á santa do mesmo nome, o cal procede do latín Leocadia, e este do grego Leukadia “a branca, a resplandecente”. Santa Locaia era de Toledo e, por mor de negarse a renunciar ás súas crenzas cristiáns, foi perseguida polo gobernador Publio Daciano e martirizada na súa cidade natal un 9 de decembro entre os anos 303 e 306. Coa conquista musulmá da cidade, algúns mozárabes fuxiron e levaron consigo os restos da santa que, despois de sufrir numerosas peripecias ao longo da historia, repousan dende 1593 nunha arca de ouro e prata baixo o altar da Virxe do Sagrario na Catedral de Toledo. 

   Ismael Velo Pensado, cóengo da herculina colexiata de Santa María, apunta a posibilidade de que a existencia de parroquias nas que a patroa tanto pode ser Santa Locaia, Santa Baia ou San Paio, todas de devoción mozárabe, vén dada polos cristiáns que foron perseguidos en territorio de dominación islámica e que, tras fuxir cara o norte, acabarían repoboando algunhas zonas da noroeste peninsular. 

 

Santa Locaia , lugar da parroquia de Loureda

   Fora dun xeito ou doutro, o certo é que o culto desta santa, que celebra a súa festividade o 9 de decembro, deixou a súa pegada na toponimia galega en concellos como Parga e Sober (Lugo), Ponteareas (Pontevedra), Taboedela (Ourense), na parroquia de Perillo (Oleiros, A Coruña), ademais do de Arteixo e da outra Santa Locaia que tamén hai no Monte da Espenuca, en Coirós. 

  No lugar que nos ocupa, había unha ermida adicada á padroeira de Toledo, da que actualmente só queda a leira “da Ermida”, propiedade dos da casa de Barrós de Santa Locaia, que en outubro do 2021 recibiron no seu domicilio ao que escribe coa maior das amabilidades. Ramón Montes Barrós e a súa filla Susa comentáronos que… “ o tío Manuel de Abeleira, un señor de aquí que morreu con 95 anos, contaba que vira algunha pedra con feituras cando traballaba nas terras”. Susa, muller entusiasta do seu lugar de nacemento, tamén manifestou que… “nós temos unha leira que se chama “A Ermida” e estou convencida de que algunhas pedras do noso hórreo eran da capela que supostamente había alí porque, cando reformamos a casa, os canteiros dixeron que esas pedras tiñan moitos anos do Noso Señor”. 

 

Imaxe da leira "da Ermida"

   Pai e filla tamén nos falaron das propiedades curativas da auga da Fonte da Sombra, unha auga que seica non ferve e que antano conseguía sandar o mal do aire, que parece ser era o mesmo que o da sombra, unha das crenzas máis comúns durante séculos na xeografía galega. Tempos da sombra, do mal do aire e da paletilla caída, enfermidades sinónimo da morteira, que lle chamaban así a un cansarse de todo, ter noxo da comida, non durmir e tirarse á nugalla sen gusto de vivir. Noutras zonas do noso país a sombra ou mal do aire tamén recibían os nomes de asombramento, enganido, arangaño, engaraño, tarangaño, tángano-mángano e tangaraño. 

   Segundo Víctor Lis Quibén, os labregos galegos chamaban mal do aire a unha serie de doenzas que crían debidas ao aire que emanaban de certos animais, de certas persoas e dos mortos. Os enfermos, case sempre nenos, mostraban diversos síntomas, destacando entre eles o raquitismo e inapetencia. Era unha doenza que causaba verdadeiro terror nas nais, sobre todo as da aldea. E na nosa contorna, un dos remedios para este mal era o de acudir á Fonte da Sombra, situada nas proximidades do chamado Marco da Anta, nos lindes dos municipios de Arteixo e A Laracha, nun punto do lugar de Santa Locaia que divide as parroquias de Loureda e de Erboedo.

   Ao carón do propia fonte, onde Susa recalcou que a auga dese manancial non ferve, “ou polo menos antes non fervía”, o señor Ramón recordaba que “aquí viña moita xente da parte de Cerceda, de Soandres, de Coiro, de Erboedo, de Loureda... Para quitarlle a sombra aos nenos tiñan que ser dúas mulleres que se chamaran María. En Santa Locaia, sendo eu neno, quenes facían o ritual eran miña irmá María e miña tía María. Ao tempo que dicían o responso, que xa non me acordo cal era, unha pasáballe á criatura á outra”. 

 

Susa e o señor Ramón ao carón da Fonte da Sombra de Santa Locaia

   É moi probable que o responso que xa non garda a memoria do señor Ramón sexa o mesmo que recolle Vítor Vaqueiro na súa maxistral obra Mitoloxía de Galiza, onde aparece o remedio para tirar a sombra dun xeito diferente: 

   “Para os aires causados por persoas vivas, pódese por como exemplo o caso de que sexa muller non virxe a causante. Tres mulleres de nome María levan o neno a unha casa que non sexa a súa. Provistas de pan e viño, póñense na cociña formando un triángulo, perto dunha artesa, e pronuncian o recitado ritual:

   -Toma, María.

   -¿Que me dás aí? 

   -O Enganido 

   -O Enganido non cho quero, que quero a (nome do doente)” 

    O que si recorda o señor Ramón e que as dúas Marías tiñan que coar auga da Fonte da Sombra cunha prenda da criatura. “Nesa auga coada sempre aparecían pelos dos cans ou dos gatos. Despois das oracións en cuestión, había que tirar a auga nunha encrucillada, que aquí dicían que era o camiño que baixa para A Braña. Despois, a partir de aí, a criatura empezaba a comer e a coller quilos, “a darse”, ou iso dicían, claro”. 

   Finalmente Susa, a filla do señor Ramón, aclarounos o motivo polo que a auga da Fonte da Sombra non ferve: 

   “Conta a lenda que hai centos de anos na nosa leira da Ermida había unha capela, a capela de Santa Locaia, e que cando este edificio estaba en ruínas ou a piques de ser abandonado, o cura da parroquia de aquela época decidiu, despois de estar escondida nunha corte da contorna durante un tempo, levar a talla da santa para a igrexa de Loureda. Pero a santiña alí non debía ser moi feliz xa que, acotío, subía para aquí, para Santa Locaia, e viña a lamentarse á Fonte da Sombra. As súa bágoas caían no manancial e impedían que a auga fervera.” 

   Por desgracia, da talla orixinal da santa nada se sabe. Mais no 2012, baixo o impulso do actual párroco de Loureda, Manuel Blanco, entre toda a veciñanza do lugar decidiron comprar unha talla nova da Santa Locaia, que está a bo recaudo na igrexa de Loureda. Unha nova santa que, ao igual que a súa padroeira, é orixinaria de Toledo e coa que cada 9 de decembro, dende aquel 2012, os veciños e veciñas de Santa Locaia celebran a súa festa.

   P.D.: Xa vos contarei se ferveu ou non a auga que levei da Fonte da Sombra.

 

Estampa da Santa Locaia de Loureda

FONTES:

ALONSO OTERO, M.ª LEONOR/GIADÁS ÁLVAREZ, LUÍS /1998): Itinerario Bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña.

DAVIÑA SÁINZ, SANTIAGO (2004): Los primeros fueros de La Coruña. Nalgures. Tomo I. Asociación Cultural de Estudios Históricos de Galicia.

FILGUEIRAS REY, ANA/RODRÍGUEZ FERNÁNDEZ, TOMÁS (2000): Estudio Antropolóxico na Área do Xacemento Castrexo de Elviña, A Coruña, Plan director del Castro de Elviña, Universidade de Santiago de Compostela.

HIDALGUÍA (1959): La Revista de genealogía, nobleza y armas. Ano VII, maio-xuño, Madrid.

LÓPEZ MORÁN, ENRIQUETA (2004): El Monacato Femenino Gallego en la Alta Edad Media (La Coruña y Pontevedra), Revista Nalgures, Tomo I.

MARIÑO FERRO, XOSÉ RAMÓN (2014): Un antropólogo na escola de menciñeiros de Álvaro Cunqueiro, Universidade de Santiago de Compostela.

MARTÍNEZ BARBEITO, CARLOS (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest.

ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (2007): Arteixo de onte a Hoxe III. Concello de Arteixo.

VAQUEIRO, VÍTOR (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres, Editorial Galaxia.

VELO PENSADO, ISMAEL (1996): La Coruña en el camino de peregrinos a Santiago. La Coruña : Archivo de la Colegiata.

 

 O SEÑORÍO DE CANDAME E OUTROS CONTOS DO LUGAR

 Como podedes imaxinar, a vila de Arteixo actual pouco ou nada ten que ver coa de antano, con aquel Arteixo dos tempos mozos dos nosos avós no que A Baiuca e Candame eran os lugares máis poboados da capital do municipio, que ía modificar a súa fisionomía, e de que xeito, a principios dos 60 a raíz da creación do Polígono Industrial de Sabón. 

  Hai unha fotografía aérea, pertencente ao chamado voo americano, na que se aprecia perfectamente como eran estos dous lugares nos anos 50, pouco antes do inicio do boom da construción e da chegada do cemento, dous lugares que tamén tiñan a súa rivalidade futboleira: o Penouqueira era o equipo da Baiuca e o Atlético de Arteixo de Candame.  

   Da Baiuca de antano aínda queda algún edificio da época da que estamos a falar. Pola contra, do vello Candame o único que queda son os recordos dos nosos maiores e acaso unha rúa, a chamada Camiño de Candame, que actualmente nos conduce dende a Avenida de Fisterra ata a rúa Paio Gómez. 

 

Camiño de Candame

   Segundo o mestre Fernando Cabeza Quiles, é moi probable que a procedencia do topónimo Candame sexa un superlativo referido a un lugar outrora abundante en froumas de castiñeiros ou polas pequenas secas e brancuxentas caídas doutras árbores, que se empregaban nas casas como combustible vexetal ou para alumear. “O toponimo -apuntounos Fernando- parece paralelo ao de Lousame, superlativo de lousa, por un lugar abundante en elas, mentres que Candame, que parece ter o mesmo sufixo superlativo -ame, poderíao ser de candeas ou froumas secas de castiñeiro ou en poliñas secas”. Da mesma opinión é a admirada María Rozamontes Vázquez, que ademais, no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe, tamén indica que… “pode conter un xenitivo dun nome persoal CANDAMIUS, de orixe prelatina.

. 

   Curiosamente, o topónimo Candame tamén se empregaba no pasado para nomear a un dos areais do noso litoral que, polas informacións que aparecen na obra Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña que Pedro Riudavets publicou en 1867, intuímos que se trata do actual Combouzas:  

 

   “En la punta ALTIÑA, que dista una milla escasa al SE. ¼ E. de la punta Este de Cayón, da principio el arenal de SORRIZO, nombre de una aldea allí inmediata. El arenal termina en la punta de SAN AMEDE, distante de la Altiña 6 cables, al rumbo del E. ¼ SE. Esta playa, aunque en limpia en la orilla, es sucia por fuera. Desde la punta de SAN AMEDE, va remontándose la costa para el ENE. hasta las Cambosas, distante 1,5 milla escasa. Este trayecto es un compuesto de dos arenales, separados por la punta pedregosa llamada CANDAME. El arenal más occidental es el mayor, y se denomina de CHAMIN, nombre de una aldea que está tierra adentro: el otro es el de CANDAME. Uno más pequeño, nombrado de Gafa, está por la parte O. de la punta de Cambosas.”  

 

A Punta de Candame na carta náutica da Costa Septentrional de España. Folla III de J. Riudavets y Monjo (1896). Instituto Xeográfico Nacional

 

   ¿Tería este topónimo marítimo algunha relación co lugar arteixán de Candame? ¿A procedencia desta punta e areal de Candame sería outro xenitivo? ¿Adoptou algún fidalgo de tempos pretéritos este nome como apelido? Obter respostas vai ser tarefa ardua -por non dicir imposible- mais, con todo, queremos deixar enriba da mesa os nomes de Nuño Gómez de Candame (Nuño Gómez era nome de pila; na provincia de Toledo hai un municipio con esa denominación) e de Estevo Rodríguez de Candame.  

 

    Hai datos de que Fernando Vermúdez de Castro, encomendeiro perpetuo de Antealtares e de Cambre, en atención a que o abade Lopo Fernández e o prior Alonso Yanes e os seus monxes aforaron e deron a censo perpetuo a Nuño Gómez de Candame, xurado da Coruña, segundo consta por escritura de 17 de xuño de 1399, os cotos de Morás e de Arteixo, e que eles levaran en foro durante 85 anos, máis ou menos, despois de narrar as vicisitudes do foro, o confirman e aforan pola mesma cuantía e condicións a Estevo Rodríguez de Candame, descendente lexítimo do primeiro foreiro. 

 

   Fóra de todo tipo de conxecturas, o que si sabemos con certeza é que en Candame houbo unha importante casa señorial pertencente á estirpe dos Torreiro na que naceu en 1621 Pedro Vázquez Torreiro y Lugo, vedor e Contador Xeral do Exército e Reino de Galicia e, señor das casas de Freufe e Candame.

 

Imaxe do Candame actual

    Conta Carlos Martínez Barbeito na súa magna obra Torres, pazos y linajes de la provincia de A Coruña, que unha das casas señoriais da parroquia cambresa de San Paio de Brexo, tan poboada de pazos, é a chamada do Corgo, considerada como residencia secular da liñaxe dos Torreiro. Pois ben, segundo consta no expediente de ingreso na Orde Militar de Santiago correspondente a don Pedro Vázquez Torreiro, algunhas veces chamado Torrero por mor dunha non infrecuente castelanización de apelidos galegos, e que foi incoado en 1672, pónse en coñecemento que a rama troncal da liñaxe arranca de don Sancho Vázquez Varela, da casa de San Mamede do Salto e da súa muller dona Aldonza Torreiro.  

 

   Froito deste matrimonio foi don Juan Vázquez Torreiro, que naceu na casa de Freufe e casou con dona María de Loño, filla de don Jácome de Loño, e natural da casa de San Xoán de Lázaro. 

 

   Continúa a liña o seu primoxénito don Pedro Vázquez Torreiro, nado en 1590 coma seu pai na casa de Freufe, sita na comarca de Monterroso. Don Pedro, Señor das casas de Candame (con el nace este señorío) e de Freufe, contrae nupcias con dona Inés Pérez de Lugo y Somorrostro, que era filla de don Alonso Rodríguez de Lugo, morto a mans dos ingleses de Francis Drake e John Norris en 1589, durante o asalto e conseguinte defensa da Porta da Torre, na cidade da Coruña. Este don Alonso, que casara con Catalina de Berdeal y Loriga, (filla de don Sancho de Somorrostro, rico comerciante que testou na Coruña o 21 de marzo de 1584), era fillo de don Martín Alonso de Lugo e neto de don Pedro Fernández de Lugo, Rexedor Perpetuo da cidade das murallas da cal adoptara o seu apelido.  

 

  Do matrimonio de don Pedro e dona Inés foi froito outro don Pedro Vázquez Torreiro y Lugo, nado en Candame en 1621; don Antonio Vázquez de Somorrostro, que andando no tempo ía ser cura da parroquia de Sorrizo; don Santiago Pedro, Vedor da Armada de Flandes e Mar Océano; dona Manuela e dona Jacinta Pérez de Loriga.  

 

Imaxe do Candame actual

  Como xa dixemos anteriormente, este don Pedro Vázquez Torreiro y Lugo (1621-1679), foi señor das casas de Freufe e Candame e vedor e Contador Xeral do Exército e Reino de Galicia, emprego que lle debía reportar moi suculentos fruitos, e do que se cadra saiu, sen prexuízo doutras aportacións herdadas dos opulentos Somorrostros y Lorigas, a principal fonte de prosperidade da familia. 

 

   Don Pedro, o noso persoeiro de Candame, casou con dona Catalina de Lamas y Sotomayor e foron os seus fillos don Ignacio, dona Antonia, dona Catalina e don Ignacio Vázquez Torreiro y Sotomayor, que foi Sarxento Maior de Infantería e que casou con dona María Antonia Pardo Montenegro.  

 

   Fillo deste matrimonio foi Antonio Torreiro y Pardo Montenegro, Rexedor Perpetuo da cidade da Coruña, na cal tiñan os Torreiro sepultura propia adornada cun escudo que contiña unha espada, na capela maior da parroquia de San Nicolás, sepultura herdada dos seus ascendentes os Doriga. Os Torreiro tiñan a súa casa na herculina rúa Real, esquina coa popular vía que aínda hoxe se chama rúa Torreiro, en recordo da significada familia de tal apelido. Así que xa sabedes, cando vaides de viños por esta zona non esquezades a relación que esta popular rúa coruñesa ten con Candame, lugar ao que retornamos da man de Antonio Torreiro y Pardo Montenegro, que imaxinamos que é o mesmo que aparece no Catastro do Marqués de Ensenada de 1752 como propietario dun dos muíños que naquela altura había en Candame:  

 

  “(…) Otro de Manuel García y consortes al sitio de Candame muele seis meses al año, regulan su producto en cuarenta y cuatro reales: Otro de D. Antonio Torreiro al mismo sitio, regulan su producto en cuarenta y cuatro reales: Otros cinco en el mismo sitio: El uno de Euxenio de Boedo y consortes: Otro de Jacobo López Muñíz y los suyos: Otro de Francisco Rodríguez de Ulloa y consortes: Otro de la fábrica de Santa María del Campo de esta Ciudad: Otro del convento de Santo Domingo de la misma (...)”  

 

   É probable que algúns destos muíños que se nomean no Catastro de Ensenada foran os do Pedregal, os mesmos que foron inmortalizados nunha preciosa imaxe dos anos 50 por F. Álvarez. 

   Antonio Torreiro y Pardo Montenegro casou con dona Josefa Jacinta Caamaño e ambos foron pais de don Pedro Ignacio Torreiro, Rexedor Perpetuo da Coruña e Capitán de Milicias da praza herculina e, esposo de dona Josefa Verea de Aguiar y Fandiño.  

 

   De don Pedro Ignacio e de dona Josefa naceu don Ramón Pelayo Torreiro y Verea de Aguiar que ía casar con dona Rita Josefa Varela y Varela de Caamaño. Segundo as informacións de Carlos Martínez Barbeito, de don Ramón Pelayo descende tamén Salvador Parga Torreiro (1838-1901), senador, catedrático de Dereito da Universidade de Santiago e un dos primeiros en reclamar o sufraxio feminino en España e Europa en 1870. De Salvador Parga descenden os Parga Pondal e os Puga Parga do pazo de Anzobre, uns e outros emparentados, por conseguinte, cos antigos donos de casa de Candame.  

 

FONTES:

ÁLVAREZ, MANUEL LUCAS (1999): El Archivo del Monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Compostela, Ediciós do Castro.

MARTÍNEZ BARBEITO, CARLOS (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest.

RIUDAVETS Y TUDURY, PEDRO (1867): Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña.

ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (2003): Arteixo de onte a hoxe, Volume II, Concello de Arteixo.

ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (coord.) (2010): Catastro de Ensenada. Interrogatorio. Transcrición, Departamento de Turismo e Normalización Lingüística do Concello de Arteixo.

 

 CONTO SOBRE O AREAL DE SANTA BAIA

  A Santa Baia é unha caliña que hai entre a Area da Salsa e Repibelo, na parroquia de Santiago de Arteixo, na que tamen podemos ver unha furna que, ao longo dos anos, os elementos mariños se encargaron de ir esburacando.

   Este pequeno areal debe o seu nome a que un señor de Figueiroa -un tal Bernardo- que casara no lugar de Santa Baia, parroquia de Soandres, A Laracha, acompañaba á súa dona no verán a darse os baños nesta caliña que, dende hai máis dun século, é coñecida como a Santa Baia.

   Conto oceánico ben fermoso, abofé!

 

Areal de Santa Baia

Areal de Santa Baia

Furna de Santa Baia

Furna de Santa Baia

 

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 AS LENDAS DE SANTAIA DE CHAMÍN

 Eulalia de Mérida, nada nesa cidade extremeña en torno ao ano 292 e finada o 10 de decembro de 304, foi unha mártir considerada santa na igrexa católica e na ortodoxa. Coñecida por toda a xeografía galega cos nomes de Santa Baia, Santabaia, Santa Eulalia, Santoalla, Santa Olalla, Santa Olaia, Santalla ou Santaia, é patroa da actual Mérida, cidade na que foi martirizada cando tiña a súa antiga denominación de Augusta Emerita. 

Santaia de Chamín

  "Nieve ondulada reposa / Olalla pende del árbol/ Su desnudo de carbón/ tizna los aires helados / Noche tirante reluce/ Olalla muerta en el árbol".

 

   Son versos de Federico García Lorca dedicados a esta santa que, segundo conta a lenda, era filla do senador romano Liberio e tanto ela como toda a súa familia eran cristiáns. Cando cumpriu os doce anos o emperador Diocleciano decretou a adoración aos ídolos pagáns, prohibíndolle aos cristiáns dar culto a Deus. Ante tal inxustiza a rapariga propúxose protestar perante os delegados do goberno. Albiscando o risco de morte que a rapaza corría se ousaba levar a cabo a protesta, a nai e o pai levárona a unha casa de campo na ribeira do Albarregas. Mais Eulalia fuxiu e, segundo a tradición, chegou á cidade de Mérida o 10 de decembro do ano 304, tras unha travesía chea de intercesións milagreiras.

    A moza presentouse perante o gobernador Daciano e protestou valentemente dicíndolle que esas leis, que mandaban loar ídolos e prohibían a Deus, eran totalmente inxustas e non podían ser obedecidas polos cristiáns. Daciano intentou ao principio ofrecer agasallos e facer promesas de axudas á nena para que cambiase de opinión, porén ao ver que ela seguía fortemente convencida das súas ideas cristiás, amosoulle todos os instrumentos de tortura cos cales lle podían facer padecer horriblemente se non obedecía a lei do emperador. Uns instantes despois Daciano díxolle:

    - “De todos estes sufrimentos vaste librar se lle ofreces este pan aos deuses e lles queimas este pouco incenso nos seus altares”.

    A moza guindou lonxe o pan, botou polo chan o incenso e contestoulle:

   - “Só ao Deus do ceo adoro; a El unicamente lle ofrecerei sacrificios e lle queimarei incenso. E a ninguén máis”.  

    O prefecto Calpurniano mandou que a mallasen con varas de ferro e que colocasen fachos sobre as súas feridas. A fermosa cabeleira de Eulalia prendeu, e a rapaza morreu queimada e afogada polo fume.

   Polo que nos conta o poeta Prudencio, disque ao morrer a santa, a xente viu unha branquísima pomba que voaba cara o ceo, e que os verdugos fuxiron, cheos de pavor e de remordemento por matar unha criatura inocente. A neve cubriu o cadáver e o chan do redor, ata que varios días despois chegaron uns cristiáns e lle deron honrosa sepultura ao corpo da moza mártir.

  Na súa bitácora oschanzos.blogspot.com, o historiador Francisco Vidal dinos que... “hai que ter en conta que a pomba como representación da alma do finado xa era común entre os exipcios, e cando santa Escolástica morreu (un 10 de febreiro), desde a súa casa subiu unha pomba ó ceo. E igualmente, cando santa Baia ou Eulalia expirou, tamén da súa boca saíu unha pomba que subiu ó ceo. Eran as almas das finadas camiño da gloria. Esta santa ten un culto moi estendido asociado á fertilidade, empezando polo mesmo milagre exercido durante o seu martirio, cando estaba atada a unha cruz baixo a que se prendeu unha fogueira, e de súpeto unha nevada apagou o lume. Precisamente unha nevada, que como di o refrán “ano de nevadas ano de fornadas”, identificándose así como o abono caído do ceo. 

 No sitio da súa sepultura ergueuse un templo de honra a santa Eulalia, e conta Prudencio que el mesmo viu que a ese templo chegaban moitos peregrinos a pregar ante os restos de tan valente rapariga e a conseguir por medio de ela notables favores de Deus.

    O seu corpo xace nese sepulcro emeritense ata que os seus restos foron trasladados polo Rei Silo (?-783) dende Mérida ata Santianes de Pravia, para evitar a súa profanación polos musulmáns. En tempos de Alfonso II de Asturias (760-842), que se ía converter nun personaxe fundamental da Ruta Xacobea, xa que foi el quen abriu no ano 813 o Camiño Primitivo, o alcumado Rei Casto decidiu que a Santa descansara na Catedral de Oviedo. Se cadra, aquela visita de Alfonso II á tumba do Apóstolo, tivo algo que ver no feito de que Eulalia empezara a dar nome a partir de aquela época a diversas igrexas e capelas galegas.

 

Imaxe de 1908 do templo parroquial de Chamín co antigo campanario (Inventario Balsa de la Vega)

 

  Por concesión pontificia do Papa Urbano VIII, dende o ano 1639 Santa Eulalia de Mérida ostenta o padroeiro de Oviedo, da provincia de Asturias e da diocese ovetense, un territorio eclesiástico que naquela hora superaba as fronteiras da Asturias actual, abarcando parte do que hoxe son as provincias de Cantabria, Lugo, León e Zamora.

  A tradición coincide coa lenda de Santa Eulalia de Barcelona que, ademais do nome, reproduce múltiples feitos e tormentos da santa de Mérida, podéndose tratar dunha duplicación de personalidade haxiográfica.

   A festa de Santa Eulalia de Mérida celébrase o día 10 de decembro, data do seu martirio. A súa simboloxía é unha palma martiral e un forno sobre libro. Patroa da liberdade de pensamento, da liberdade de expresión, da oratoria e da elocuencia, é ademais patroa de multitude de parroquias galegas, entre elas a de Santaia de Chamín, parroquia onde se manteñen moi vivas na memoria das xentes do lugar varias lendas sobre esta santa. Este é o caso de Amalia Rega Martínez, nada en Santaia en xuño de 1925: 

 “As pedras de Santa Eulalia están no Monte da Vila. Dixeron que a Santa nacera alí. Eu toda a miña vida oín iso. A min esa historia contáronma os meus avós e os meus pais, e mira que xa teño 95 anos! Nas pedras está o sitio da cabeza da Santa. Alí ninguén picou a pedra no século no que estamos. A santiña está deitada, ten o sitio da cabeza e dos ombros. Ademais nas pedras tamén ten un sitio que fai unha pociña que disque é para lavar os pés. E ten o seu sitiño da bañeira e outro para poñer as potas para facer de comer, como si fora un forniño para o lume. Hai quen non cree nas pedras de Santa Eulalia, pero eu si porque son moi relixiosa.” 

 

Pedra coa forma da cabeza da Santa

Despois de escoitar os contos xeración tras xeración, afortunadamente a xente máis nova de Santaia segue gardando a tradición. Eloi García Osinde, veciño do lugar nado en xaneiro de 1987 contounos o seguinte:

    “Meus avós e outros veciños contaban que a virxe bebía e durmía nesas pedras e por iso hai unha que ten a forma da cabeza. Dicían que encontraran alí á santa”.

   Así pois, polo que nos di a lenda tradicional, a santa naceu nesas pedras, unhas pedras en forma de berce, que podemos ver no monte na Vila, en Santaia de Arriba, e das que tamén nos falan Rosa Benigna Vizcaya e Francisco A. Vidal no seu marabilloso libro Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega:

   “(...) na parroquia de Santa Baia de Chamín (Arteixo), coñécese unha pedra como a Cadeira da Santa, onde segundo a tradición foi parida Santa Baia. É unha pedra cunha oquedade orientada de leste a oeste, nun monte desde o que se ve o mar, o que nos fai supor que era unha pedra onde se facían antigos ritos de fecundidade”(pp. 64-65).

 

Cadeira da Santa (https://oschanzos.blogspot.com/2014/02/a-cadeira-de-santa-eulalia.html)

  María Rozamontes, no volume II de Arteixo de onte a hoxe, cóntanos que, coas súas diferentes denominacións, esta advocación relixiosa ten moita presencia na toponimia e no santoral de Galicia. Segundo a tradición, “Pola Santa Baia a bubela canta”, “Por Santa Baia sempre o tempo cambia”, “Sementeira de Santa Baia, fartura de gran e palla”. (páx. 102)

   Outro cantar popular di que “Santa Eulalia pariu por un dedo, serache verdade pero non cho creu.”

    Rematamos cunha curiosidade. No litoral arteixán existe A Santa Baia, que é unha caliña que hai entre Repibelo e a Area da Salsa. Parece ser que este pequeno areal chámase así porque antigamente un señor de Figueiroa levaba a súa dona, que era natural do lugar de Santa Baia (Soandres, A Laracha) a darse os baños aí.

FONTES:

-https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/

- ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (2003): Arteixo de onte a hoxe, Volume II, Concello de Arteixo.

- VIDAL, FRANCISCO A.:https://oschanzos.blogspot.com/

 - VIZCAYA, ROSA BENIGNA & VIDAL, FRANCISCO A. (2009): Dos fastos ós festexos: dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia.

 

 

  ¿ALFRED HITCHCOCK EN BARRAÑÁN?

 

No pasado mes de agosto cumpríronse 120 anos do nacemento de Alfred Hitchcock, director de cine británico nacionalizado estadounidense que, sen dúbida algunha, foi un dos maiores xenios na historia do cine, autor de películas para a eternidade, considerado como o grande mestre do suspense e aínda plenamente vixente como influenza dos máis brillantes autores modernos do xénero. 

Alfred Hichcock achegándose a unhas gaivotas durante a rodaxe de Os paxaros

Nado en Leytonstone (Londres) o 13 de agosto de 1899 no seo dunha familia de orixe católica irlandesa humilde, Alfred estudaría en colexios católicos de Londres ata que tivo que deixar a súa formación para poñerse a traballar. A partir de 1920 empezaría a gañarse o pan facendo rótulos para varios filmes e, en 1923, daría os primeiros pasos da súa carreira cinematográfica como axudante de dirección. No ano 1925 dirixe a súa primeira película, The Pleasure Garden, que resultou un fracaso comercial, o mesmo que a seguinte, The Mountain Eagle.

Ao ano seguinte, en 1926, Hitchcock casa con Alma Reville, a quen coñecera traballando nas súas primeiras películas e que sería a súa man dereita ata a fin dos seus días. Meses despois de casar, xa en 1927, acadaría un grande éxito de crítica e público con The Lodger: A Story of the London Fog, o seu primeiro filme de suspense.

En 1929 dirixiría o primeiro filme sonoro británico, Blackmail, e posteriormente, antes de dar o gran salto a Hollywood convencido polo productor David O. Selznick (con quen asinara un contrato por cinco películas e 800.000 dólares), deixaría The Man Who Knew Too Much (1934) e The 39 Steps (1935), dous dos mellores thrillers británicos da historia, con elementos tan recurrentes do seu cine como a espionaxe e a confusión de identidades.

Coa súa marcha a Estados Unidos veríase ao Hitchcock máis brillante, un Hitchcock que non puido comezar esa nova andaina con mellor pé que cun clásico en toda regra como Rebecca (1940), unha película producida por David O'Selznik, que naquel momento estaba en alza co rotundo éxito de Foise co vento (1939), e protagonizada por Laurence Olivier e Joan Fontaine, película que obtería once candidaturas aos Óscar.

Mais o certo é que os egos de produtor e director chocaron e Hitchcock buscaríase a vida fóra dos estudios Selznick International Pictures, pasando posteriormente por Metro-Goldwyn-Mayer, Warner Brothers, Universal… compañías coas que dirixíría as súas películas máis celebradas da etapa americana, entre elas A ventá indiscreta (1954), Vértixe (1958), Coa morte nos talóns (1959), Psicose (1960), ou Os paxaros (1963), filme do que falamos a continuación. 

Póster do filme The Birds

Os paxaros (en inglés: The Birds) é unha longametraxe estadounidense dirixida e producida en 1963 por Alfred Hitchcok que está vagamente baseada na novela de 1952 do mesmo nome da escritora británica Daphne du Maurier. A historia céntrase nunha serie de sucesos violentos e inexplicables relacionados con ataques de paxaros en Bodega Bay, California. O filme conta con Rod Taylor e Tippi Hedren nos papeis principais, e con Jessica Tandy, Susanne Pleshette e Veronica Cartwright nos secundarios. O guión é obra de Evan Hunter, a quen Hitchcock encargou desenvolver novas personaxes e unha trama máis elaborada pero mantendo o título e concepto dos ataques de paxaros sen explicación.

Chegados a este punto seguro que vos preguntades cal é a relación de Alfred Hitchcock con Barrañán e o porqué do título desta crónica que publicamos hoxe nesta modesta bitácora. Pois mirade, hai unha lenda urbana que conta que o lendario director buscou localizacións para a longametraxe da que estamos a falar, Os paxaros (The Birds), nesta parte do litoral de Arteixo. Se cadra, se na realidade estivo aquí, tivo algo que ver no asunto Manolo Sánchez, coruñés do barrio dos Castros que non vivía lonxe do domicilio de Hitchcok e de quen xa vos teño falado nalgunha ocasión (enlace) por que, naqueles anos sesenta, Manolo era o chofer de Richard Nixon.

Imaxinade por un momento a escena: conversa de Hitchcok con Nixón, no domicilio do futuro presidente dos Estados Unidos, e o director coméntalle ao anfitrión que anda a procura de localizacións para unha futura longametraxe que vai producir e dirixir.

-“Necesito un gran areal para gravar varias secuencias”; di Hitchcok.

Manolo, a parte de chofer persoa de confianza de Nixon, escoita ao director e intervén na conversa:

-“Señor Alfredo: eu sei dun gran areal que lle pode ir como anel ao dedo para o que vostede precisa! Mire, viaxe vostede á miña terra, vaia vostede a A Coruña e alí, moi preto, en Arteixo, ten que ver o areal de Barrañán!

Como a imaxinación non ten cancelas, Hitchcok puido ter aquela conversa con Manolo Sánchez, o coruñes que tantos anos estivera ao servizo de Richard Nixon, e se cadra o director británico aceptou a súa proposta e viaxou ata o noso concello para ver o areal de Barrañán, por aqueles días frecuentado polos carros de bois dos labregos da comarca que carrexaban area para as súas leiras e, tamén, por camións que transportaban area para a construción do dique de San Diego, na Coruña.

Areal de Barrañan

Se Hitchcock estivo ou non en Barrañán será sempre unha verdadeira incógnita, un feito convertido xa en lenda que se repetiu como verídica en ducias de ocasións. Mais ata o de agora, despois de varias entrevistas coa veciñanza da contorna, sinto dicirvos que non soubemos de ninguén que coñecera ao popular director cinematográfico, nin de ninguén que o vira e, ademais, tampouco quedou rastro do seu probable paso por A Corula e por Arteixo nas hemerotecas da época. Como di Jesús Fraga no seu artigo “El Barrañán que conoció Hitchock”, publicado en La Voz de Galicia o 26 de xullo do 2003… “los pájaros en Barrañán es el clásico relato de leyenda urbana, o, como se decía antes con un punto de política incorrección, un cuento chino”.

Postos a soñar, tamén é interesante a reflexión que realiza Carlos G. Reigosa no seu artigo “Viaxeiros de sona”, publicado o 15 de febreiro de 2019 en La Voz de Galicia, artigo onde Reigosa nos conta o seguinte:

Xa sei que non hai ningunha proba de que Alfred Hitchcock estivese na praia arteixá de Barrañán tratando de localizar espazos para a súa película Os paxaros. De feito, sei que non estivo e, non obstante, viaxei alí en tres ocasións para fotografar os arredores que máis me facían relembrar algunhas imaxes do exitoso filme. Non atopei nada novo, xaora. E digo «xaora» sen querer, porque na miña experiencia xornalística moitas cousas aparentemente desmentidas pola realidade resultaron logo confirmadas por novos datos que viron a luz. Unha delas foi a presenza de Gabriel García Márquez en Galicia, no intento de atopar as súas propias raíces nas dos seus devanceiros galegos.

Tamén se dicía que Orson Welles non se achegara nunca por Galicia… mais un día atopei en Madrid un guión gótico que se titulaba Blind Window (traducido aquí como Ventá cegada), que el ía rodar preto de Santiago de Compostela. Souben tamén daquela dunha versión de Divinas Palabras de Valle-Inclán que Welles ía dirixir, protagonizada por Rita Hayworth, Terence Stamp, Fernando Rey, Ornella Mutti e Oja Kodar, e que por desgraza quedou en nada. E descubrín, así mesmo, unhas imaxes do propio director percorrendo a granítica Compostela na busca de exteriores, cunha cámara na man.

O xornalista galego Antonio D. Olano, amigo de homes de talento como Picasso e Dalí, tiña por certo que Orson Welles estivera en Pontevedra, nunha corrida de touros literalmente celebrada baixo paraugas. Chegara alí desde Madrid no avión cargueiro que cada verán alugaba Luis Miguel Dominguín, e seica Welles paseara gustoso pola cidade (...)

Así que, amigos e amigas… quen sabe? Se cadra nalgún momento damos con alguén que confirme a estadía de Hitchcok en Arteixo ou, por outra banda, atopamos algunha información que desmonte para sempre esta teoría. Como as lendas, lendas son, nós, mentres tanto, seguimos soñando coa posibilidade de que os paxaros de Bodega Bay, en California, poideron ser os paxaros de Barrañán, en Arteixo. Por certo, no ano 2016, o filme Os paxaros (The Birds) foi declarado "cultural, histórico ou esteticamente significativo" pola Biblioteca do Congreso dos Estados Unidos e foi escollido para a súa preservación polo National Film Registry.

Areal de Barrañán

Xa para concluír, apuntar que, a parte do seu grande éxito como director, o noso protagonista, tamén conduciría o programa para a televisión chamado Alfred Hitchcock Presenta..., onde presentaba curtametraxes de suspense co seu habitual sentido do humor macabro que tanta fama lle deu. Coa súa peculiar imaxe, Hitchcock foi o primeiro "director estrela" da historia do cine ata o punto de eclipsar aos actores e actrices dos seus traballos nos carteis promocionais, cousa que nunca antes sucedera. Finou no barrio californiano de Bel Air (Los Ángeles) o 29 de abril de 1980 tras dirixir máis de cincuenta películas ao longo de seis décadas.

Recoñecido a miúdo como o mellor cineasta británico, apareceu primeiro de unha enquisa realizada entre os críticos de cine en 2007 polo xornal The Daily Telegraph. O diario definiuno así: “Indubidablemente o máis grande cineasta nado nestas illas, Hitchcock fixo máis que calquera outro director para dar forma ao cine moderno, que sería completamente diferente sen él”. A revista MovieMaker describiuno como o director máis influente de todos os tempos sendo amplamente considerado como un dos artistas más importantes do sétimo arte.

FONTES:

- FRAGA, JESÚS. El Barrañán que conoció Hitchock. La Voz de Galicia, 26-07-2003.

- G. REIGOSA, CARLOS. Viaxeiros de sona. La Voz de Galicia, 15-02-2019.

 

  MITOS E LENDAS MARIÑAS DA VIRXE DE PASTORIZA

 

Na sancristía do Santuario de Pastoriza consérvanse uns exvotos (cadros, placas ou obxectos con algunha inscrición colocados nas igrexas en lembranza dun beneficio recibido) moi antigos de historias do mar, exvotos que amablemente nos mostrou en varias ocasións o párroco don José Vázquez Landeira. Pois ben, ningún deles fai mención do litoral arteixán mais, polo gran valor histórico e patrimonial que teñen, é unha obriga incluílos nesta bitácora, como tamén o é mencionar outras lendas de mar que moito teñen que ver coa Virxe de Pastoriza e que xa aparecen recollidas nas obras La leyenda de la Pastoriza, escrita por Emilia Pardo Bazán en 1887, e El Santuario de Nuestra Señora de Pastoriza, publicado por Manuel Lucas Álvarez en 1951.

“Muy grande es la devoción á este antiquísimo Santuario, y fuerza es decirlo, el hielo de la indiferencia contemporánea no ha enfriado un punto la atmósfera de la Pastoriza”, escribía a condesa de Pardo Bazán en La leyenda de Pastoriza, ao que acrecentaba:
 

“La gente artesana y humilde de la Coruña le profesa cariño especial; y sobre todo, las operarias de la Fábrica de tabacos se pierden por su Virgen muy amada. Después de los coruñeses, siguen en veneración y afluencia al Santuario los habitantes de Betanzos y Puentedeume, de la Mariña toda, de la bravía comarca de Bergantiños, del Ferrol, Santa Marta y Cedeira; y desde que corre tren directo de Madrid á la Coruña, el numero de los devotos se ha reforzado con muchos de la provincia de Lugo y León, y hasta con la gente cortesana que baja á bañarse á las playas gallegas y se lleva en memoria la fotografía de la Virgen, su escapulario ó su medalla”.

Segundo a lenda da Pardo Bazán, a orixe do Santuario data do ano 453, indicando tamén no relato que a ermida da Pastoriza sería o primeiro santuario mariano do occidente peninsular, onde por orde do rei suevo Rekiario, que fora convertido polo bispo de Braga ao catolicismo, renderíase culto á Virxe.

A pequena igrexa sufriría ao longo da historia numerosas agresións, como a do ano 968, cando arribaron no litoral galego as naves normandas comandadas por Gunderedo, ou a de 997, a mans dos sarracenos de Almanzor. A imaxe da Virxe, non obstante, sobreviría grazas a uns cristiáns que a esconderan para evitar que fose destruída ou roubada polos invasores. A súa pista perderíase por moito tempo, ata que un día unha rapariga que andaba pastando as vacas viu unha estrela relucente enriba dunha morea de pedras, na parte alta do monte. Aquela visión da estrela repetiuse e daquela, a nena contoulle aos veciños como se lle tiña aparecido diferentes veces. Isto deu pé a que se remexesen as pedras de todos os penedos que no monte había amoreados, ata que nun deles, nun buraco existente debaixo dunha pedra grande, que desde entón foi chamado como “O berce da Virxe”, descubriuse a imaxe que tantos anos levaba agachada. A partir dese momento, nese buraco existente debaixo da gran pedra, onde está asentada a estatua da Virxe feita en 1887 en granito polo mestre canteiro de Ponteareas José Couto, é por onde habían de pasar miles e miles de peregrinos para se liberar do pecado ou curar certas doenzas.

Outra das lendas populares da Virxe é a que fai mención do corsario inglés Drake, que aparecía conmemorada nun lenzo pintado existente na igrexa (hoxe desaparecido) que dicía:

“Cuando el Draque vino á sitiar á la Coruña en el año 1589, unos soldados herejes sacaron la Santa Imagen de la iglesia y la arrojaron allí cerca de la fuente y le rompieron de un hachazo la cabeza, dividiéndola del pescuezo; mas luego, milagrosamente, se volvió á colocar y unir como estaba antes”.

A tradición di que os soldados ingleses, espantados polo prodixio do que foran testemuñas, fuxiron sen roubar, sen incendiar e sen facer dano ningún en Pastoriza.

Entrando xa na relación que garda a Virxe co mundo do mar, hai un feito que segundo indica Manuel Lucas Alvarez no traballo que publicou en 1951, ten todos os caracteres dunha devoción popular que resulta case idolátrica. Trátase do capitán dun barco da matrícula da Coruña que, no comezo do século XIX, sentía tal devoción pola Virxe de Pastoriza que chegou a ter verdadeira paixón e desexo de posuíla unicamente para si propio e deste xeito levala no seu navío para que o defendese de todos os perigos. Emilia Pardo Bazán escribía en La leyenda de la Pastoriza:

¡Cuántas veces, al desafiar las cóleras del Océano, al evitar el banco de arena, la peligrosa sirte, el escollo oculto pérfidamente bajo la planicie del agua, al sentirse aplacarse el huracán que por minutos hacía zozobrar la embarcación, al regresar sano y salvo á la bahía coruñesa, vería con la imaginación la Estrella del mar, cuya sonrisa conjuraba la tormenta y guiaba la nave al puerto! ¡Cuántas veces habría pensado en noches de cerrazón y niebla, en horas de riesgo inminente, que quién llevase consigo á bordo tan precioso talismán, no debía temer siniestros ni naufragios!

Con tal ahinco se le clavó en el alma el deseo, que llegó á perder sueño, apetito y reposo, y á caer en profunda pasión de ánimo y melancolía entera. Incapaz ya de luchar con su idea fija, se dió á arbitrar un medio, legal ó ilegal, de realizarla. Difícil sinó imposible era apoderarse de toda imagen, sin ocasionar un alboroto en el país y que se descubriese al punto el autor del atentado; pero al menos la faz, la divina faz, discurrió el capitán que lograría poseerla valiéndose de una superchería, y descargando un atrevido golpe. Sobornó al sacristán con doscientos pesos para él y una cabeza nueva para ocultar el atentado, y el sacristán se avino á repetir, con mejor éxito, la profanación de los soldados ingleses, cortando la cabeza á la Virgen, que esta vez, sin duda en consideración á la fe sencilla y ardiente que impulsaba á quién dispuso aquella profanación, se dejó degollar. Y de noche, furtivamente, el marino escondió la cabeza bajo la capa, y huyó loco de júbilo, estrechando contra su corazón el tesoro.

Aunque contaba el párroco del Santuario muy avanzada edad, notó la sustitución de la cabeza, sea por observaciones propias ó por que se lo advirtiese algún devoto perspicaz. Breve fué la dicha del raptor: instruyéronse diligencias judiciales en averiguación del delito, que el sacristán pagó en la cárcel, y el marino siendo obligado por sentencia á restituir la prenda sustraída.

Tal es la leyenda más reciente de Nuestra Señora de Pastoriza. A alguien se le ocurrirá preguntar cómo, después de recobrada la primitiva cabeza, en vez de colocarla de nuevo sobre los hombros de la imagen, según parece que reclamaban de consuno la piedad, el respeto y hasta el ejemplo, la relegaron al arcón apolillado y dejaron perseverar el fraude del raptor, conservando y venerando la nueva? A mí por lo menos no deja de darme en qué cavilar el caso. Unicamente me lo explico por razones análogas á las que alega en su escritura don Juan del Río para descuartizar la imagen vieja. Tal vez les parecería á los encargados del Santuario que la cabeza nueva -sobre todo si es en realidad obra de Ferreiro- le llevaba muchos quilates de ventaja á la antigua en mérito y hermosura y que, descubierto ya el ardid y castigado el desacato, convenía respetar, en lo demás, los hechos consumados.

Sea como quiera, por estar bastante frescos estos sucesos, puede ser que no falte en la Coruña quién tenga de ellos más minuciosos pormenores; y si es así, le agradeceré que me los comunique, para que las nuevas ediciones de este librito salgan enriquecidas con datos más exactos.

Outro exemplo da devoción que a xente do mar sentía pola Virxe de Pastoriza son as seguintes cantigas:

A Virxe de Pastoriza

que si se leva na barca

alá no medio do mar

tódalas augas aparta.

Reina y madre milagrosa

mi Virgen de Pastoriza.

Tú, que por los navegantes

velas de noche y de día.

Ampárame! Sé mi norte

en los mares de la vida

y al puerto de eterna calma

lleva mi pobre barquilla.

Allí van desde la dama

joven, delicada y tímida,

descalzos los pies de nácar

que en la arena se lastiman.

Hasta el rudo marinero

que en la tempestad bravía

se encomendó a su patrona

la Virgen de Pastoriza.

Tampouco queremos pasar por alto un artigo que aparece asinado por Antonio de San Martín, publicado en El periódico para todos do día 10 de febreiro de 1874, que narra o seguinte:

La última vez que estuve en Pastoriza presencié un espectáculo conmovedor.

Eran las diez de la mañana, y un sol de primavera vertía sobre la tierra sus tibios rayos.

Los laboriosos campesinos se entregaban en el campo a sus faenas; los rebaños pacían las verdes y lozanas yerbas; la brisa perfumada de la montaña agitaba las copas de los árboles, ya cubiertos de brillante follaje, y era todo paz y dulce sosiego en aquellos apartados lugares, en donde la naturaleza convidaba a la meditación.

Yo me hallaba cercano al camino real que desde la Coruña conduce a Pastoriza, y allá a lo lejos, por aquel camino que parecía una ancha cinta de plata, extendida entre verdes plantaciones y agrupados caseríos, ví llegar una extraña procesión que se iba aproximando lentamente.

Cuando estuvo cerca de mi, observé que la componían doce o catorce marineros de atezados rostros.

Aquellos hombres iban cantando la letanía, llevaban los pies descalzos y soportaban sobre sus robustos hombros el peso del palo mayor de un buque.

Pocos días antes, al cruzar en frente del cabo de Ortegal, y durante una noche de horrible tempestad, un rayo había partido aquel palo.

Viéndose perdidos los marineros, pues el buque se iba sobre la costa, sin que sus desesperados esfuerzos pudiese evitarlo, invocaron el nombre de la Virgen de Pastoriza con religioso fervor.

Una hora más tarde, la tempestad había calmado sus furores, y la pobre embarcación lograba alejarse del peligro que la amenazaba.

El palo tronchado por el rayo, había quedado sobre cubierta, y los marineros prometieron solemnemente llevarlo en hombros hasta el Santuario de Pastoriza, en acción de gracias por haberse librado de un peligro tan grande.

Aquel palo, en el cual el fuego del cielo ha dejado profundas y negras señales, fue colocado en lo más alto de la bóveda del templo, del cual cuelga pendiente de dos fuertes abrazaderas de hierro.

Na época na que Antonio de San Martín narraba os feitos anteriores, a devoción que a xente do mar lle profesaba á Virxe de Pastoriza era de tal magnitude que para comprendela abondaba con entrar na igrexa e ollar para as súas paredes, como así o relataba Emilia Pardo Bazán en La leyenda de la Pastoriza:

Los muros están entapizados de cuadritos, de marinas ingenuas, que sin duda no merecen figurar en ningún Museo, pero que expresan bien la convición del donatario y su inmensa gratitud. Fieles y exactos y hasta artísticos suelen ser en cambio los retratos ó reducciones de fragatas, queches, goletas, pailebots y balandras que cuelgan por la muralla y por el techo, alternando con largas trenzas de pelo ornadas de un lazo de colores, que acaso crecieron en la cabeza de la novia del marino... 

A escritora galega referíase aos cadros antigos que mencionábamos ao inicio desta crónica e que a continuación, seguindo a orde cronolóxica que marca no seu libro Manuel Lucas Alvarez, debullamos o que aparece nas lendas dos que aínda se conservan na sancristía do Santuario (dos dez cadros existentes dos que informaba Alvarez en 1951, na actualidade quedan oito):

1. “En el Año de 1640. Juan dó Río vecino dela Coruña estando pescando jumto al Puerto de Bens en su Lancha con sus Compañeros, les acometió un Barco de Moros y estando apresados, clamaron por la Virgen de Pastoriza, y milagrosamente se transtornó dicho Barco y fueron cogidos los Moros”.

2. “En el año de 1685. D. Pedro de los Ríos, vecino de la Coruña, nabegando en un Navío de Hereges, por que le han visto rezar el oficio de Nª. Sª. Le querían arojar ala mar, y pidiendo fabor á la Virgen de Pastoriza se turbaron y lo dejaron libre”.

3. “En el año de 1688. pasando de Sada á Puente Heume, una Dorna con dos hombres y una Muger, una honda la trastornó y la muger se fué al hondo, y bolviendo arriva imbocó la Virgen de Pastoriza y luego otra hola la puso derecha la Dorna, y vino asu Yglesia darle las devidas gracias”.

4. Non aparece ningunha data concreta, mais Lucas indica que foi no século XVII.: “Baltasar Lopez natural de Santiago. Caminando a Roma se embarco en el Mar Oceano, en el qual tubo tres Naufragios con peligro de la Vida, de los que salió libre por haver ymbocado ala Milagrosa Ymagen de Pastoriza”.

5. “En 15 de Febrero de 1711. viniendo una Fragata Ynglesa con los Moros de Fes disparando sobre unos hombres, dando por la popa ala Chalupa, y le han muerto al Maestro de un balazo, y á Francisco Mendez le hirieron el brazo izquierdo del que echaba abundancia de sangre, é imbocando á Nª. Sª. de Pastoriza, libró del peligro”.

6. “En 4 de Marzo de 1746. nabegando Antonio Lopez en el Navio llamado San Vicente desde Cadiz a la Habana, les sobre vino en el canal viexo tan gran tormenta que el Navío dió consigo sobre un peñasco a donde estubieron mas de 16 horas, arrojando al mar la artillería, y mas pertrechos del Navío a causa de haberse abierto al medio, y estando en esta situación apartados a leguas de tierra, imbocaron a Nª. Sª. de Pastoriza y salieron sin peligro”.
   
   
   

   

7. “El Bergantin Fernardo 7º en el acto de embarranque frente a las Islas de San Blas del Norte América a las 6 ½ de la tarde del 23 de Agosto de 1851 D. Andrés Rodriguez Velo se encontró en dicho buque como pasajero y en eminente peligro, ofreció a la Virgen Nuestra Señora de Pastoriza presentarle este Cuadro dando gracias a Dios por haberle salvado la vida: y le ruega por el descanso eterno de sus compañeros que fueron víctimas”.

8. A lenda deste cadro, hoxe desaparecido, explicaba a salvación de dous homes que invocaron á Virxe de Pastoriza, despois de sufrir un accidente no vapor “Miño”, en Xibraltar o 29 de marzo de 1856.

9. Outro dos exvotos desaparecidos. Narraba o salvamento dun navío, no medio do temporal, pola invocación da Virxe, o 7 de xaneiro de 1858.

10. “Hallándose el buque de la Coruña (Juan de la Vega) el 15 de abril de 1875 al desembarque del Canal de la Mancha, sufriendo un temido temporal el capitán González Llañez invocó en aquellos instantes a la Virgen y calmó la tempestad”.

En torno a estos exvotos Manuel Lucas Alvarez publicaba no seu libro editado en 1951 que… “aún hay bastantes cuadros de exvotos, colgados por las paredes de la sacristía a modo de museo de recuerdos, en los que infantiles marinas figuran el salvamento de embarcaciones; infantiles he dicho y llevo razón, pictóricamente hablando: un barco en peligro, unos marineros despavoridos; un cielo amenazador frente a un mar enfurecido, y en lo alto la Virgen Santa iluminando la escena con la esperanza de una segura protección, pero tales marinas están llenas de la unción devota con que las mandó pintar el naufragado y salvado, y la emoción con que fué a depositar su exvoto a los pies de la celestial Señora”.

 

  

 O QUIXOTE E A PARROQUIA DE ARMENTÓN

 

 Como ben sabedes, estamos a traballar nun libro no que imos a recompilar máis de 150 artigos que Manuel María Puga, o lendario Picadillo, escribiu en varios xornais coruñeses entre os anos 1902 e 1918. Pois ben, nun deses artigos, o publicado en “El Noroeste” o 4 de abril de 1905 baixo o título de “La instrucción en la aldea”, Picadillo dáballe aos seus lectores unha idea aproximada de como estaba o tema educativo na parroquia de Armentón por aqueles días.

 

     O señor Conde, como era coñecido en Arteixo, empezaba a devandita crónica facendo mención dunha historia acaecida pouco despois de que entrara a formar parte da redacción de “El Noroeste” dicindo que...

  “ El entusiasmo se apoderó de todos nosotros y el que más y el que menos se echó por las calles y por las aldeas á la caza de nuevos lectores. A mí también me tocó mi parte y aprovechando la primera ocasión en que fuí al campo, reuní en conclave á los caseros más acomodados y les hablé en la siguiente forma:

Caballeros: Ahora hay ná Cruña un papel periódico que da moito gusto de leelo. Non costa mais que unha peseta cada mes, é vós ben podedes suscribirvos que con eso saberedes todas as novedades que pasan pó lo mundo.

-Bien está, si señor.

-A ver, lista: Manuel Loureiro, Bernabé Gómez, Juan Grela Grela, Domingo Abeleira, etc.” 

     Segundo nos conta no artigo, o noso protagonista conseguiría doce ou catorce novas subscricións entre os seus caseiros de Armentón coas que, días máis tarde, aparecería na Coruña cheo de satisfación e co peito inchado coma un pavo real, facéndoas inscribir acto seguido nas listas da administración de “El Noroeste”.

     Transcorre o tempo. Picadillo bota na Coruña dous ou tres meses sen pisar as súas posesións en Arteixo. Mentres, “a súa xente” seguía pagando relixiosamente o seu periódico e ata incluso había algún subscritor que facía as oportunas reclamacións cando algún día, por casualidade, non recibía o número.

    Naquela hora o correo de Anzobre era, seguindo a tradición no país, unha leiteira, leiteira que de cando en vez chegaba cos seus encargos á hora do crepúsculo. Alfredo Tella, compañeiro de redacción en “El Noroeste” de Picadillo que asinaba a súa sección “Croniquillas” co seudónimo de Equis, contaba naquela altura nun dos seus chispeantes artigos que certo día…

      ”Tardaba mucho la conductora de las cartas; ya casi era de noche oscura y no había llegado. Da muchísima rabia en el campo este retraso del correo, pues se esperan periódicos y cartas con la impaciencia del que no tiene nada que hacer. Por fin apareció la lechera, montada en su burro, con su paquete de costumbre y con otro paquete bastante grande envuelto en trapos.

-¿Cómo tardaches tanto, rapaza?
-Desimule, señor. Foi que parín en Arteixo. 
Aquí teñen o neno.
Efectivamente, traía una preciosidad de chico, y estaba como si tal cosa”. 

Transcorridos eses dous ou tres meses, Picadillo voltaría ao seu pazo de Anzobre e, aos poucos días de estar alí, foino a visitar un dos seus “enlistados”.

-¿E cómo lle vai?

-Ben, e ti?

-Ben, para servir a Dios e a vostede.

-¿Qué traes de novo?

-Pois señor, eu víñalle dicir a ver cando deixamos de pagar o periódico.

-¿Enton, non che gusta? ¿non está de acordo coas túas ideas?

-Non, non señor, non é iso.

-¿Pois que pasa, home?

-Pois é que na casa ningún de nós sabe ler.

      Ante tan rotunda declaración, Manuel Puga daría de baixa a ese caseiro como subscritor de “El Noroeste” sen ningún tipo de explicacións. Á semana seguinte, dos catorce só quedaban catro; os dez restantes non sabían ler!

      Os catro que si o sabían facer manterían por bastante tempo a súa subscrición no xornal herculino, mais un deles acabaría por darlle as queixas a Picadillo dicindo que os traballos do campo ían para atrás porque (frases textuais)... la canalla desprencipia á ler al ponerese el sol y se están lendo hastra las dos de la noche é despois non hay quien los haja deixar la palleira. Ese tamén convencería ao señor Conde e tamén o faría dar de baixa.

      Os outros tres continuarían tan interesados e satisfeitos que ata nunha ocasión un deles enviaríalle a seguinte carta a Picadillo:

Para el Señor amo

perillona 31 de marco 18905

      Mui señor mio denpues de saludar le a vdt y demas amigos desa redencion paso amanifestale lo sigiente

el que no be mundo señor amo es coma una vesta brava y aquí el paisano careze de enstrucion publica porque el gobierno no se coida de adautar el porfesorado en una devida forma y los rapaces se crian lo mesmo que almallos en lo que se relaciona con la sabeduria interior de la caveza por eso nole estrañará que le derija estas 4 mal tracadas letras por ber si nos saca de una cabilazion muy grande que tenemos yo y barios mas todos becinos de este lujar en los voletines que ustés nos mandan desde el nordeste anda ay dias una cosa que llaman el centanario de un tal quigote y por mas que lemos y lemos no sacamos nada de la leutura mas qe a ese quigote lo a echo un tal don grabiel de Carvantes ou aljo asi cuyo don grabiel era manco por lo cual emos acordado los de la perillona ponernos en una comision para decirle a usdt que fale con el escrebiente del periodeco señor de eques que es el mas pabero de todos y nos heche una esplicacion de lo que quier dezir eso del centinario

Es un señor moy adivertido y a de sacar alguna destruzia para acerenos conprender bien lo que quiere dicir.

ia sabe usted qe aquí estamos para que nos moleste en cuanto sea gustante.

No destraendo mas su de licada atención y con rrecuerdos á la familia y amigos que por mi pergunten es de usted p.p.p.q.p.m.p.b.,

Manuel Cotelo feli Pez.

Lugar da Perillona, parroquia de Armentón

    

  Picadillo decidira inserir esa carta nas páxinas de “El Noroeste” para pór de manifesto...”cómo anda la instrucción pública por las aldeas, á pesar del aumento de sueldo á los maestros y de la multiplicación de las escuelas”, unha carta coa que a veciñanza da Perillona solicitaba a súa particular axuda para descifrar o contido das “Croniquillas” en torno á figura de un tal “Don Quijote” e dun tal Miguel de Cervantes que, por aqueles días, escribira Equis (Alfredo Tella), o xornalista aludido na carta precedente.

      Así pois, Equis tivera que romperse o miolo para dar unha explicación que poidera ser entendida por aquela xente da Perillona sobre o terceiro Centenario da publicación de “Don Quijote de la Mancha”, a novela escrita por Miguel de Cervantes en 1605, uns veciños que o 30 de abril de 1905 podían ler en “El Noroeste”, logo de agardar uns días con ansiedade e moita curiosidade, a explicación de Alfredo Tella: 

 

“El Centenario en la aldea”

      Pues señor, no hay plazo que no se cumpla ni deuda que no se pague, y ya que en estos días de fin de mes y entrada de otro hay que pagar á la patrona y á todos los demás proveedores de artículos de primera y segunda necesidad, voy á pagar también una deuda que tengo con el gran “Picadillo” y con su colono y muy señor mío Cotelo Felípez de la Perillona, el autor de la más graciosa carta que ha visto la luz en letras de molde. Cierto es que la deuda data de principios de mes y yo la pago á últimos, lo cual da una malísima idea de mis condiciones de solvencia, pero diré para tranquilidad de mis acreedores metálicos que me cuesta más trabajo pagar con la pluma que con los cuartos. Y, en fin, hace muy cerca de dos años que le debo á don Miguel de Unamuno unas coplas macarrónicas que me pidió, y aún no le mandé, y en cambio cumplo con Cotelo Felípez dentro del mes, lo cual dará á tan apreciable labrador y vecino muy alta idea de la consideración que me merece.

Alfredo Tella, Equis

  

  Lo malo del caso es que cualquiera explica á los habitantes de Bergantiños que fueron educados como “almallos”, según modesta y propia confesión, quien fue don Miguel de Cervantes y porque todo el mundo se entusiasma tanto con su libro.

    Cervantes, amigo Cotelo, era un manco, ó lo que es lo mismo “toco”, según les llamamos en el país, que, después de haber ido al servicio y visto mucho mundo, cogió la pluma con la mano sana y poniendo boca en un loco y en su criado, que parecía tonto, les dijo á los españoles de aquellos tiempos una porción de verdades tan grandes como bueyes de Laiño. Que eran unos tontos más grandes que sus criados y unos locos más grandes que él; que andaban perdiendo el tiempo en caprichos y cosas que no valían la pena, mientras que su hacienda se la llevaban todos sus diablos y estaba descuidado el gobierno de su vida.

    Si Cervantes hubiera escrito el Quijote en estos tiempos y para que lo leyéseis os pintaría un paisano que sale por el mundo con su criado para perseguir á los labradores que echan en sus tierras arena de Baldayo y que no enganchan los novillos al carro hasta que tienen tres años. Os diría que debíais gastar reloj de plata bien gordo y cadena con fleco bien largo, pantalón de campana sin remontas y sombrero con un revólver dorado en la cinta, en lugar de las polainas y monteras que tan buenos servicios os prestan. Y os diría también que deberíais prescindir de vuestras costumbres sencillas, que bailaseis polkas y mazurkas despreciando el “manelo”, que en lugar de unto le echaseis al caldo extracto de carne de ese que viene de Buenos Aires, y que es conveniente lavarse la cara cada ocho días y los pies cada quince y poner á prado las tierras porque dan más que á trigo.

     Al leer estas cosas vosotros comprenderíais que aquello era una broma y diríais como de costumbre: Bueno, bueno, Dios nos deixe andar de á cabalo de quien lo entiende.

    Ya veis, pues, lo que hizo ese Don Miguel y lo muy agradecidos que debemos estarle todos por habernos abierto los ojos.

      Por eso debeis celebrar todos el centenario como una de las grandes solemnidades de la vida. Echad lacón y costilla en el puchero, tomad vino del país y arroz con leche, y si después de esto os reunís en la cocina y contais unos cuentos de esos que sabeis vosotros llenos de sentido práctico y cuyas moralejas dejan muy atrás á las de Sancho Panza, podreis alabaros de haber realizado unos festejos mucho más alegres y mucho más cervantinos que todos cuantos hagan en Madrid.

EQUIS.

Quixote obra de Antón da Barreira

    

 Non sabemos se os veciños e as veciñas da Perillona entenderían, coa explicación dada por Equis na súa sección “Croniquillas”, quen era o tal Miguel de Cervantes, o “Don Quijote” e tamén que demo era iso do Centenario… é probable que si, mais as respostas quedan no aire. O único que podemos afirmar é que moitos anos máis tarde, a principios da década dos 50, un matrimonio da parroquia carballesa de Rus, Antón da Barreira e Flora Seoane, chegaban a Armentón desde o seu Carballo natal para instalar o seu domicilio en Anzobre, lugar onde el montaría unha carpintería, a carpintería de Sánchez, unha das de máis sona do Arteixo de antano. Curiosamente, medio século despois de que o fixera na Perillona, o espíritu do Quixote voltaba a revivir nese lugar da xeografía arteixá xa que Antón esculpiría en madeira algunha que outra figura do popular fidalgo da Mancha!

 

 

O "CORPUS" DE MONTEAGUDO E ALGUNHAS LENDAS DA PARROQUIA

Hoxe, xoves 15 de xuño, é o día do Corpus e, por iso, ímoslle facer unha pequena homenaxe á parroquia de San Tomé de Monteagudo, parroquia que se consultamos o  "Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal" que o historiador e político afrancesado español Sebastián de Miñano y Bedoya publicou no ano 1829, aparece sobre ela a seguinte información: 

Monteagudo (San Tomé de). En lugar del art. inserto en el Diccionario, léase con más confianza el siguiente que nos ha remitido el señor don Hilarion Pazos. Es de la prov. de la Coruña, juridsd. de Herboedo, arz. de Santiago, arcip. de Faro: J.O., 121 vec., 522 hab.; I parr. y I capilla. Se compone esta felig. de las ald. de Freon, Casaldegas, Cachada, en donde hay una venta; Ivia de arriba, Ivia de abajo, Rocha, donde hay otra venta, Barreiros, Batan, Piñeiro, Ramilo, Casa-Nova, Gomesende, Corteo, Filgueira, Miron, Teijoeira, Esquipa, en donde hay otra venta; Freijal, Beiga é Iglesario antiguamente Mosteiro. Esta parr. tiene una figura irregular, sit. sobre unos montes y en medio un cerro bastante elevado que es del que regularmente tomó su denominación. Conf. por N.  y parte de N.E. con la parr. de Santa Eulalia de Chamín y por el resto de este rumbo con la de San Pedro de Armen ton; por E.  con la de Santa María de Leston, por S. con la de Santa María de Toras, por S.O. y mayor parte del O. con las de San Julian de Lendo y Santa María de Noicela; y por N.O. con las de Cayon  y San Pedro de Sorrizo. Tiene de estension 1/2 leg. de N. a S., y poco mas de E. a O. En ella hay 1,200 ferrados de tierra labradía y lo menos 4,000 de montes. La bañan 2 riachuelos denominados Entrambas-Aguas y Das Vias. En el centro de la parr. se hallan los montes de Freijal, Beiga, Monteagudo, Sande y el de la Estrella, y á la parte E. los del Corazon, Pozo Fabian y Piedra Parromeyra. Esta parr. y su unida Santa Eulalia de Chamin, constituyen una vicaría que provee la Real colegiata de la ciudad de la Coruña. La de San Tomé de Monteagudo fué antiguamente monasterio de Benedictinos, que despues pasó á dicha colegiata en virtud de permuta que los monges hicieron antes del concordato con los canónigos dando estos a aquellos el prorato de Cambre anejo al Real monasterio de San Martin de Santiago, y aun el L. del Iglesario conserva el nombre de Mosteiro que en lengua provincial equivale á Monasterio. Los diezmos los lleva el cabildo de la Real colegiata de la Coruña. La capilla con la advocacion de la vírgen de la Estrella, está sit. en la cumbre de una altura que domina toda la parr. Prod su térm. 750 fan. de trigo; 1,395 de maiz; 100 de habas; 7 1/2 de avena; 200 quintales de patatas y 10,000 libras de lino. Ind. 10 molinos de agua y 7 telares para lino. Dist. 2 leg. de la Coruña, 5 de Betanzos, 7 1/2 de Santiago, 3 de Malpica y 1 de Cayon. Contr. 1080 rs. por encab.; 1,402 por utensilios: 780 por camino; 105 por comercio y 38 por octavilla. Esta parr. y las 5 restantes que forman el partido, reparten entre sí 365 rs. para diputado general y 260 para procurador de provincia.

    Esos montes ... "de Freijal, Beiga, Monteagudo, Sande y el de la Estrella, y á la parte E. los del Corazon, Pozo Fabian y Piedra Parromeyra", dos que fai alusión no seu diccionario Sebastián de Miñano y Bedoya, montes coñecidos hoxe como dos Carballos, dos Calvos, O Picoto da Veiga, o Picoto de Monteagudo, o monte da Estrela ou o monte da Ibia, serían xerme de numerosas lendas e contos populares que aínda hoxe, despois de tanto tempo, circulan pola parroquia. Disques e seicas de veciños que darían lugar a historias de cabaleiros e de meigas que tamén constituen parte da riqueza desta parroquia.

     Unha destas lendas, coñecida pola "pedra da vella", dinos que hai moitos, moitos anos do Noso Señor, en Monteagudo vivía unha vella meiga á que os veciños da parroquia, cando souberon das súas meiguerías, decidiron botala fora das súas terras. Acovardada por este feito a meiga acabaría refuxiándose no monte, onde seguiría levando a cabo os seus meigallos. Foi entón cando a veciñanza de Monteagudo decidiría queimar o monte e a vella, ao verse atrapada polo lume, convertiría todo en pedra. Na actualidade, se es dos que vai ao monte e o examinas cuidadosamente, aínda podes ver a aquela meiga convertida en pedra, mentres intentaba librarse do lume...ou iso din, claro!

  Outra das lendas desta parroquia, fálanos dunha fermosa moza de longos cabelos louros que pasaba moito tempo na soidade dos montes de Monteagudo. Un día volveu á casa cun engaiolante colar pendurado do seu pescozo, feito que encheu de carraxe á súa nai, que lle preguntou quen lle dera aquela xoia. A rapaza contestoulle que lla dera un cabaleiro que pronto a levaría con el.  Diante disto, a nai prohibiríalle á rapaza saír da casa mais,  pese as advertencias da súa proxenitora, a moza voltaría ao monte e desde entón non se soubo máis nada da fermosa loura. O único que se atopou foi o colar pendurado dunha árbore que seica representaba a alma daquela rapaza das penas do demo...ou iso din tamén, claro!

 

    Fora xa de lendas e adentrándonos xa na vida real, como vos dicía ao inicio desta crónica, hoxe é o día do Corpus Christi (en latín Corpo de Cristo), unha festa da igrexa católica destinada a celebrar a Eucaristía. A súa principal finalidade non é outra que a de proclamar e aumentar a fe da igrexa na presenza de Cristo no Santísimo Sacramento. A súa celebración lévase a cabo o seguinte xoves ao oitavo domingo despois do Domingo de Resurrección, é dicir, 60 días despois dese día que, formalmente, é o xoves que segue ao noveno domingo seguinte á primeira lúa chea de primavera do hemisferio norte.

     En moitos puntos do planeta o Corpus é unha festa de especial relevancia, sendo día festivo oficial en certas partes de España, Alemaña e Suíza e tamén en países como Portugal, Austria, Croacia, Polonia, Brasil, República Dominicana, Bolivia, Perú ou Venezuela. Nalgúns lugares a festa trasládase, ou ben ao domingo seguinte, ou ben ao anterior, para adaptarse ao calendario laboral.

     As festas do Corpus de Monteagudo eran das de máis sona da nosa bisbarra, festas que lembramos con estas fotografías antigas cedidas por Amparo Baldomir, veciña da parroquia nada en Corteo en 1932, e coas lembranzas de Carmen Pereiro, nada en Monteagudo hai 76 anos:

"Ata os anos 50, máis ou menos, os labradores eran os que se encargaban da festa (música, pólvora...), o que se chamaba a función. Os caseiros e demais xente que non tiña cartos non colaboraban nos gastos. Cada ano ocupábase un labrador distinto. 

O baile non era sempre no mesmo sitio; quen organizaba a festa deixaba o local. Por exemplo: os de Barbeito da Ibia fixérono na eira da súa casa. Bailaban á saída da misa e pola noite. 

Á hora da misa, o labrador da función levaba unha cesta (que ía moi ben adornada) con comida (queixo, rosca e viño) para que comesen os curas e tamén un ramo de flores secas que levaban canda a procesión. Ás veces, este ramo era prestado duns funcionistas a outros.

A última das festas organizadas por labradores foi na Cachada; aquel ano actuou a orquestra Mallo e unha cantante moi famosa, a Martela. A partir de aí, foi a confraría a que se encargaba da festa; ían pedir polas portas e co que se recadaba organizábase" 

As festas do Corpus de Monteagudo dos nosos días, pouco ou nada teñen que ver coas das imaxes que nos cediu a señora Amparo, nin tampouco coas que se facían nos tempos dos que nos falou a señora Carmen mais, con todo, hoxe é un dos días grandes de parroquia e iso sempre é de celebrar...a ser posible, no Salón de Monteagudo!

FONTES:

-de Miñano y Bedoya, Sebastián. Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal. Madrid, 1829

-Rozamontes Vázquez, María. Arteixo de onte a hoxe (Volume II). Concello de Arteixo, 2003.