"Sabón"
María
Pasea furtiva a vaca da fame
Polos arredores da fábrica
Por terras que sempre foran de seu
Caladamente remoe unha vida de traballos
E cobre o rostro co adival das tristuras
María cospe contra o mundo
Blasfema as enrugas dos seus ollos azuis
E maldí entre todos
Ese polígono ladrón de terras
Esa fábrica de matar a froita
PACO SOUTO. Poemario "Das horas de María". Espiral Maior, 2007.
¿Como falar dun pobo que xa só existe na lembranza? ¿Como describir a luz das súas rúas cando estas soamente viven xa na mente dos nenos que nelas xogaron? Loitar contra ese esquecemento foi o principal motivo que me levou á elaboración dun libro sobre o 50 aniversario do Polígono (agardo poder presentalo neste 2015) e tamén, á creación deste espazo que estades lendo.
Pódese decir que o 14 de agosto de 1965 é o nacemento oficial do Polígono Industrial de Sabón. Aquel día, o goberno de Franco autorizaba de maneira definitiva á Deputación Provincial da Coruña para adquirir o solo mediante procedemento expropiatorio de urxencia e polo sistema de prezos máximos e mínimos, así como para ordenar, executar e asumir a xestión total do futuro asentamento industrial. Sabón tiña luz verde, mais aínda tardaría uns anos en ser unha realidade.
O 25 de xaneiro de 1966 principiábase a súa execución mediante as operacións expropiatorias de adquisición de solo, procedendo sobre os terreos ao levantamento das primeiras Actas Previas de Ocupación correspondentes as leiras situadas dentro da nova delimitación industrial, operación que duraría varios anos e que cambiaría para sempre a fisionomía de lugares como Rañobre, Roxedoiro, Oseiro, Seixedo, A Groufa, Sabón, A Pedreira, Rañal, Figueiroa, O Potro, Caldas ou a vila de Arteixo, lugares donde se expropiarían máis de 1.500 fincas rústicas e unhas 150 vivendas.
A todas estas familias de expropiados vaille dedicada esta pequena homenaxe...pois todos e cada un deles forman a historia duns lugares fantasma, onde rúas, camiños, leiras e casas xa só habitan nos recunchos máis profundos da memoria colectiva. Nos, os descendentes, non temos ese privilexio e nos seus contos entre liñas tan só podemos imaxinar esos lugares que marcaron as súas vidas a través das fotografías e das historias que herdamos e que nos transmitiron os nosos devanceiros.
A construcción do Polígono Industrial de Sabón significou, naquel momento, un gran desenvolvemento económico para Arteixo, planeándose nos seus terreos grandes proxectos empresariais que hoxe son coñecidos como primeiras marcas mundiais. Mais non debemos esquecer nunca o sacrificio daquelas expropiacións. O seu recordo debe manterse vivo a través dos anos, para que se medite do que é e foi o progreso...beneficio de moitos e en ocasións amargura e tristura duns poucos. Estas son algunhas das imaxes recompiladas e das historias acontecidas naquelas terras que, ata antes das expropiacións, eran a despensa da cidade da Coruña:
A Perdiz (Rañal)
A Perdiz (Rañal):
A Rañeira (Rañal):
O Rañal (Camiño da Rañeira)
A Canteira (A Pedreira)
A Pedreira (actual Avenida da Moda):
Agra de Arteixo:
Rañal
Sabón:
OS TERREOS QUE TIÑAN EN SABÓN OS MARQUESES DE ALGARA DE GRES
Boa parte dos terreos expropiados para a construcción do Polígono Industrial de Sabón foron, durante séculos, propiedade de familias adiñeiradas e poderosas como os Nava e Ortega, Santos, Suárez de Deza ou os del Río, nalgúns casos descendentes de importantes Señoríos. Mais a necesidade, motivada pola perda de poder adquisitivo das devanditas estirpes, propiciaría que a partir do século XX, moitas destas terras foran vendidas aos labregos da zona, como fora o caso de meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, que en outubro de 1947, cun enorme sacrificio económico, compráballe a don Ramón Pazos Flórez parte dos montes da Perdiz, que contaba cunha superficie de algo máis de cinco ferrados, e do da Canteira, de catro ferrados e medio.
Mais ¿quen era Ramón Pazos Flórez? Pois este home era un avogado de Santiago de Compostela que naqueles anos corenta estaba sendo testemuña da decadencia familiar por parte materna, familia que antano tivera un pasado esplendoroso e que era propietaria de numerosos bens nas parroquias de Santiago de Arteixo, Santa María de Pastoriza e San Tirso de Oseiro. Estamos a falar dos Suárez de Deza.
Ramón Pazos Flórez era fillo de dona Leonor Flórez Suárez de Deza que, naquela hora, tamén residía en Compostela. Os pais desta muller foran don Ildefonso Flórez de Losada e Quiroga, sucesor da Casa de Castro de Valdeorras, e dona Leonor Suárez de Deza e Tineo Ulloa (nada en Vilafranca do Bierzo en 1836), descendente das Casas de Láncara e Mariñán e sucesora da de Noceda.
Dona Leonor Suárez de Deza e Tineo Ulloa
era filla de Apolinar Suárez de Deza Eebra e Caamaño (Valladolid,
1802-Bergondo, 1877), Señor das Casas de Bergondo, Láncara, Tebra e
Toirán; Senador do Reino por León en 1843; Gentilhombre de Cámara de
S.M.; Caballero de la Orden de San Juan e Gran Cruz da Real Orden de
Isabel la Católica. A nai de dona Leonor era dona María Josefa Raimunda
de Tineo e Vigo, Señora da Casa Torre Noceda.
 |
| A escritura de 1947 |
Segundo
a información que aparece na antiga escritura de compra-venta outorgada
en 1947 por dona Leonor Flórez Suárez de Deza a favor de meu avó,
Emilio Rodriguez Veira, ante o notario José Antonio Cienfuegos
Gonzalez-Coto, escritura que gardo coma un auténtico tesouro no meu
domicilio, dona Leonor herdara os montes que Milio do Touciñeiro lle
comprara ao seu fillo Ramón Pazos Flórez de súa tía materna, dona
Antonia Suárez de Deza e Tineo, nada en Vilafranca do Bierzo en 1834 e
casada en Madrid en 1862 con Manuel Calderón de Herce, I Marqués de
Algara de Gres. No antigo documento de compra-venta consta que dona
Leonor Flórez Suárez de Deza... "las adquirió por habersele
adjudicado en la partición de la herencia de su tía, la Excma. Sra. Doña
Antonia Suárez de Deza y Tineo, Marquesa Viuda de Algara de Gres,
aprobada en escritura de seis de mayo de mil novecientos veinticuatro,
ante el Notario de Madrid, Sr. Bugallal".
Vinte anos despois de facerlle aquela compra a Ramón Pazos Flórez, ao avó Milio convertíase, ao igual que outros moitos arteixáns,
nun dos afectados polas expropiacións para a construción do Polígono de
Sabón quedando, deste xeito, sen esos dous montes e sen outros terreos
da súa propiedade que tiña no que hoxe é o asentamento industrial,
terreos polos que tivera que facer, naqueles duros anos corenta da
posguerra, un enorme sacrificio económico para mercalos e que agora, coa
chegada da industria, recibía dous patacóns por eles. No monte da Perdiz,
no que outras familias do Rañal, entre elas "os de Tiso", tamén tiñan
propiedades, está ubicada actualmente a empresa Dielectro Galicia. No
monte da Canteira, xusto ao carón do que antes das expropiacións
era A Cubela, onde tamén tiñan terreos veciños do Rañal como "os de
Pichel" e "os de Manolo de Santiago", están a día de hoxe as
instalacións de La Voz de Galicia.
O COMEDOR DE INDITEX E A HORTA DA PEDREIRA DO AVÓ MILIO
Como moit@s de vós sabedes, en outubro do 2015 o bo amigo Xosé Antón Bocixa e o que escribe principiamos un proxecto audiovisual sobre as expropiacións do Polígono Industrial de Sabón, proxecto que pretendemos que vexa a luz neste 2017 e que vai levar por título "12 Leiras ".
Doce foron as leiras que lle expropiaron aos meus avós Milio e Carme para a construcción do Polígono: unha no lugar do Sereo, unha nos Vilares, unha na Perdiz, unha nos Terreos, dúas no Monte do Crego, unha na Agra de Arteixo, unha nos Muíños do Rañal, unha en Barcia, unha na Rañeira e dúas na Pedreira, que era o lugar que estaba na zona que hoxe ocupa a Avenida da Moda. Nunha destas leiras da Pedreira, a que lindaba coa casa de Amelia das
Creghas, pasei moitas horas da miña infancia xunto a meu avó Milio,
Milio do Touciñeiro, o heroe dos primeiros anos da miña vida.
 |
| A leira da Pedreira é a da esquerda, a que ten catro palleiros de millo |
 |
| O avó Milio |
O avó Milio, que seguramente sería un bo guionista para “El hombre
y la tierra”, a exitosa serie documental de Félix Rodriguez de la
Fuente que se empezara a emitir por aqueles anos 70 e que nós, avó e neto, seguiamos
coa máxima expectación, tamén me contaría na leira da Pedreira un feixe de historias
que a el lle transmitiran seus pais, Francisco e Dolores, e os
vellos do Rañal cando era neno, historias como a do “Tío Fuco”,
morto dunha enchenta de touciño e que provocara unha sanguenta
liorta entre os mozos que se disputaban o premio dun traxe prometido
a quenes levaran a ombreiros o cadáver ata o cemiterio; ou a de
“Xacintiño”, comprometido, por unha aposta, a ir unha noite ao
camposanto e que tolearía da cabeza porque creía que os difuntos o
agarraban cando, en realidade, lle quedara presa a chaqueta na reixa
dunha sepultura.
 |
| Vista da Avenida da Moda e, á esquerda, o comedor de Inditex |
O AVÓ MILIO, O TÍO MANOLO E AMANCIO ORTEGA
Hoxe
vou a contarvos unha historia que escoitei ducias
de veces na miña casa e que ten que ver con meu avó Milio, Milio do
Touciñeiro, meu tío Manolo e Amancio Ortega, unha historia que
transcorreu
a mediados dos anos setenta e que
xa vos adianto que tamén terá protagonismo en “12 Leiras”, o
documental sobre os 50 anos das expropiacións para a construcción
do Polígono Industrial no que estou a traballar con Xosé Antón
Bocixa.
 |
| Imaxe dos anos 70 do tío Manolo con seus pais, meus avós Milio e Carme |
Ir
alí, impedíame estar co heroe da miña infancia, o avó Milio. Ir
alí significaba que xa non tiña alas para voar. Ir alí facíame
pensar no mal que o pasara antes das vacacións de verán e, por
riba, Manolito Boquete e Juan Capelán, dous dos cativos do Rañal
que foran compañeiros de batallas durante o ano anterior, xa non me
ían acompañar neste curso, pois empezaran a E.X.B. no colexio de
Arteixo. O único veciño que seguía indo comigo á da chilena
era Javi Villaverde, que tiña a mesma idade que min e que Josiño
Sanjurjo, os tres nados en 1970, o ano no que Pelé gañara o seu
terceiro Mundial con Brasil, mais Jose non viña con nós, ía ao
parvulario do señor Barbada.
Non
quedaba outra. Principiaba de novo o meu calvario particular,
principiaba o meu viacrucis... mais polo medio, estaba a promesa que
lle fixera á tía Pura, para min unha auténtica Mary Poppins á que
lle dera a miña palabra de que me portaría ben no parvulario. As
promesas había que cumprilas!
Por
aqueles días o avó Milio, que aínda lle faltaban uns meses para a
xubilación, pasaba moito tempo na Coruña, no taller de escaiola do
seu fillo Manolo, que estaba na rúa Noia, moi preto onde vivía a
tía Pura e ao carón dun sombrío taller téxtil, propiedade dun tal
Amancio Ortega, o mesmo home que uns meses despois empezaría a
levantar o seu imperio nalgunhas leiras da Pedreira de Oseiro que lle
foran expropiadas aos avós.
 |
| Publicidade do negocio do Tío Manolo. El Ideal Gallego, 12 de abril de 1979 |
Para
desprazarse ata a cidade herculina, o avó collía o trolebús da
empresa Finisterre na parada da Groufa despois de deixarme a min no
parvulario da chilena. Lembro que, naquela altura, na que todo
o mundo falaba da morte do home que saía nas moedas coas que mercaba
os cromos de fútbol, un tal Franco, cando facíamos a pé o quilómetro e pico
que había dende O Rañal ata o parvulario, xa andaban por alí as
máquinas excavadoras achanzando os terreos onde se construirían
Samlor e Goa, as primeiras fábricas de Ortega no Polígono
Industrial de Sabón. Tamén lembro que durante o traxecto, era raro
o día que non zoupara con forza o vento na Pedreira. Quen o diría,
anos máis tarde, Inditex aproveitaría esa enerxía da natureza para
instalar alí o muiño eólico que hoxe podemos ver na Avenida da
Moda de Sabón.
A
medida que o percorrido ía chegando ao seu fin, xa preto da Groufa,
o cheiro a cebolas das empanadas da Panadería Rozas facía a súa
aparición día sí e día tamén. O meu olfato non tardaría en
habituarse a aquel cheiro diario, o mesmo que ao delicioso aroma das
bolas de chicles de múltiples cores coas que o avó Milio me
agasallaba ao recollerme na gardería ao mediodía, cando viña de
volta da Coruña, cidade na que uns meses antes Amancio Ortega
abrira, na rúa Juan Flórez, a súa primeira tenda baixo a
denominación de Zara na que, por certo, a decoración da escaiola
fora cousa do tío Manolo.
Amancio
iniciara a súa vida laboral na coruñesa Praza de Galicia como
repartidor da camisería Gala, da que non tardaría moito en cambiar
de aires rumbo a outro próspero negocio da cidade herculina dos anos
cincuenta, a Mercería La Maja, onde seus irmáns xa levaban
traballando algún tempo. Alí, naquel comercio, xestaríase a idea
do que hoxe é Inditex. No novo traballo, Amancio empezaría como
mozo dos recados e pronto sería ascendido a vendedor, ascenso que
coincide coa entrada na tenda que a mercería tiña na rúa San
Andrés, dunha rapaza chamada Rosalía Mera, que máis tarde
convertiríase na súa muller. Uns anos de experiencia nesta pequena
empresa serían dabondo para saber cal sería o seu futuro e, deste
xeito, cando corría o ano 1963, decide abandonar La Maja.
Tiña
grandes ideas na cabeza, mais iso sí, o peto estaba baleiro. Amancio
non marcharía só. Rosalía Mera, os seus irmáns Antonio e Pepita,
José Caramelo, posteriormente fundador da firma Caramelo, e
Primitiva Renedo, a muller de Antonio, tamén abandonan La Maja e
embárcanse con él nunha arriscada aventura abrindo, grazas a un
pequeno préstamo, un taller que se puxo en marcha na casa de
Primitiva, negocio ao que denominan GOA Confecciones e que se pode
considerar como o primeiro embrión da que, andando no tempo, se
convertiría na primeira multinacional do mundo. A pequena empresa
non tardaría en mudarse a un baixo da zona dos Mallos sito na rúa
San Rosendo e, posteriormente, a outro do mesmo barrio, na rúa Noia,
que viña sendo o taller téxtil que estaba ao carón do negocio de
meu tío Manolo no que avó Milio pasaba, naqueles mediados anos
setenta, moitas mañáns dando clases gratuitas da súa particular
retranca aos empregados e á clientela do tío Manolo.
Eche
ben curioso o
conto.
Case
que ao
mesmo tempo que
o avó agardaba
pola súa merecida xubilación
no
negocio do seu fillo escaiolista
ao
carón do taller de Amancio Ortega no
que, naquela hora, cosían batas de boatiné que vendían a 98
pesetas,
o
empresario téxtil
empezaba
unha nova andaina nalgunhas leiras do
que
hoxe é o Polígono Industrial de Sabón
que o levaría a converterse nun dos homes máis poderosos do
planeta...leiras
nas
que, antes
das expropiacións,
o avó Milio pasara
moitas, moitas horas da súa vida co lombo dobrado enriba do legón.
 |
| Casamento de Manela e Kiko |
Naqueles
dous negocios, no téxtil
o no de decoración, tamén nacería unha bonita historia de amor. Miña
curmá Manela, a filla maior do tío Manolo, ía de cando en vez á
oficina do taller de seu pai a atender as chamadas de teléfono, a
preparar presupostos e facturas e, ata
incluso
chegaría a vender cadros alí. En GOA, que veñen sendo as iniciais
de Amancio Ortega
Gaona
en sentido inverso, traballaba Kiko Piñeiro, un mozote da Sagrada Familia de
boa percha que tivera a fortuna de atopar traballo ao carón do seu barrio. A
frecha de Cupido atravesaría os muros dos dous talleres e, catro anos máis tarde, Manela e Kiko dábanse o “sí quero”.
Meses
despois daquel casamento, en abril de 1981, o avó Milio, Milio do
Touciñeiro, o heroe da miña infancia, falecía no seu docimilio do
Rañal por mor dun tumor
cerebral. O tío Manolo, curiosamente nado no mesmo ano que Amancio, en
1936, seguiría traballando como escaiolista ata a súa xubilación. A posterior historia de Ortega sabémola
todas e todos!
A verdade e que axudou o crecemento de Arteixo, pero que o financiaron unhos poucos veciños.Bo artigo, Xabier!!
ResponderEliminarGrazas Jose!
EliminarMoita da información que teño sobre o polígono conseguina nesas escrituras antigas de propiedade que todos temos na casa. De seguro que ti (como eu, neto de expropiados) terás algúns deses tesouriños no faiado da túa casa. Xa me contarás. Saúdos!
Eliminar