OS VECIÑOS DE ARTEIXO ASASINADOS POLOS FALANXISTAS

       Proseguindo, desde este humilde espacio, coas accións dirixidas a recuperar e dignificar a memoria das vítimas da represión exercida despois do golpe militar de 1936, hoxe imos honrar aos arteixáns "paseados" polos fascistas nos primeiros meses do réxime ditatorial de Francisco Franco.

       Consecuencia deste golpe de estado, unha das primeiras vítimas da tiranía falanxista sería José Mañana Rodriguez, Pepe o Fabeiro, que foi asasinado ás 23:30 horas do 25 de agosto de 1936 a carón do seu propio domicilio, no lugar de Pedras (parroquia de Santiago de Arteixo). A súa partida de defunción do Rexistro Civil do Concello sinala como causa da súa morte "destrucción del cerebro". Pepe tiña 30 anos e deixaba a unha filla de 3 anos, Josefina, e a súa viúva Rosa Suárez Díaz, embarazada de 6 meses dun neno que sería bautizado co nome do seu difunto pai.

Atila en Galiza. Castelao

     Catro días despois, o 29 de agosto de 1936, aparecía no lugar de Marco Grande, parroquia de Lestón (Concello de A Laracha) o cadáver de Eliseo Borrazás Zás, O Rato, veciño do lugar de Piñeiro da parroquia de Larín, de 28 anos, solteiro e canteiro de profesión. Segundo aparece na partida de defunción do Rexistro Civil de A Laracha, Eliseo falecera o día anterior a consecuencia de "conmoción nerviosa". Parece ser que os autores do crime foron, presuntamente, falanxistas da parroquia larachesa de San Román de Cabovilaño.

 

      Natural do lugar de Feáns, Domingo Rodriguez, Perina de Meicende, casara aos 26 anos en Pastoriza no ano 1924 con María Louro Fuentes, matrimonio que tería unha filla (María Consuelo) e que non tardaría en romperse. Trala ruptura matrimonial, Perina xuntaríase con Celia Yáñez, coa que tería unha filla á que puxo o nome de Libertad. De este home conta o cura de Morás Manuel Blanco Rey, na súa obra "Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil", que..."era un revoltoso de mucho cuidado que ya había estado en prisión, por homicidio; además era amigo de lo ajeno; su conducta era, pues, muy dudosa. Nada extraño que terminase mal ya que el qué ¡mal anda!, ¡mal acaba!" (páxina 1113). Ao parecer, Domingo Rodriguez fora denunciado por Antonio Pérez Bello, labrador de Mesoiro, quen declararía aos fascistas que Perina..."había servido de agente de enlace en los días que hubo tiroteo contra la fuerza en las inmediaciones de esta Capital, transportando bombas y facilitándoles medios de subsistencia valiéndose de reses que robaba en el campo y otros hechos que demostraban su confabulación con los rebeldes". Domingo sería detido o 1 de setembro de 1936 e asasinado o mesmo día nun monte do lugar da Furoca (parroquia de Pastoriza)... "por herida de arma de fuego con orificio de entrada por la región auricular derecha y salida por la región parietal izquierda".

Atila en Galiza. Castelao

      Outro dos crimes exercidos en Arteixo polos falanxistas foi o de Jesús Mañana Campelo, O Carballo, veciño do lugar de Souto, solteiro de 27 anos, que aparecería morto no lugar da Choupana (parroquia de Pastoriza) o 18 de setembro de 1936. Polo que consta na correspondente partida do Rexistro Civil de Arteixo, a causa da súa morte foi "a consecuencia de destrucción del cerebro".

       José Sande Loureiro, natural de Suevos e secretario da sociedade "Mas allá de la Aurora", unha das numerosas entidades gandeiras de socorros mútuos que naquel intre había no noso concello, foi secuestrado polos falanxistas, que o levaron detido ata a Baiuca.

     Naqueles días de terror e de “limpieza y castigo bajo órdenes de las autoridades competentes”, segundo nos conta Blanco Rey os membros máis activos da Falange en Arteixo eran Julio Iglesias Rey, o curmán deste Manuel Pardo Rey e os "Serafins", Serafín Santamaría Rey e Serafín Soliño Moreda, O Pepecho, que era un Garda Civil expulsado do Corpo natural de Pontevedra. Soliño estaba casado con Mª Dolores Calvete Hermida, con quen vivía na Baiuca. O outro, Serafín Santamaría, era natural de Doniños (Ferrol) e tiña o seu domicilio no Igrexario de Loureda, donde traballaba de criado na casa dos de Varela. Casaría en 1938 con Elvira Fernández, tamén veciña do Igrexario, e chegaría a ser Sarxento de Cabalería.

La Voz de Galicia, 19 de xaneiro de 1939

       Desde a Baiuca, José Sande Loureiro sería trasladado nun Peugeot matrícula C-1737 a un lugar descoñecido, probablemente á terrible Costa do Sal, donde os falanxistas terminaron coa súa vida nunha data que está por determinar. A partida de defunción de Sande non consta en ningún dos concellos limítrofes polo que, é posible, que sexa un dos asasinados que están inscritos nos rexistros como "desconocido". Aquel coche, o Peugeot C-1737, era propiedade de José Amenedo Casabella, médico municipal de Arteixo e da Fábrica de tabacos desde 1928. En torno a este crime Blanco Rey escribe que..."Es cierto que prestó su coche a unos falangistas para trasladar a José Sande Loureiro, natural de Suevos y secretario de la sociedad Más allá de la Aurora, desde Arteixo (Bayuca) donde estaba detenido, a un lugar desconocido en el que terminaron con su vida. Sabemos que el médico municipal nada tuvo que ver en esta muerte. Él sólo prestó el coche a unos "camaradas" que se lo pidieron, sin preguntar nada al respecto. También sabemos que el lugar del crimen no debió ser muy lejano, ya que pronto le devolvieron el automóvil. Que nuestro médico municipal pudiese estar afiliado a Falange se intuía ya sea, tanto por las amistades de las que se rodeaba (íntimo amigo del Jefe Local de Falange -Ramón Vázquez Rumbo, alcalde de Arteixo de novembro de 1942 a outubro de 1944-, de Francisco Mosquera Calvete -alcalde de Arteixo desde xullo de 1936 ata marzo de 1939- ...frecuentaba el Café Unión de la Plaza de Pontevedra...), como por el hecho de haber sido movilizado, por el Ejército, con la consideración de Alférez médico. Pero se conoce, sobre todo, porque su nombre, de militante falangista, aparece publicado en La Voz de Galicia, del miércoles 19 de enero de 1938, página dos" (páxinas 114-115).

FONTES:

-Manuel Blanco Rey. Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil.

-Manuel Blanco Rey. Alcaldes de Arteixo (1836-1998).