VECIÑ@S DO CONCELLO

MANUEL REY SUÁREZ

     Nado en San Tirso de Oseiro o 1 de xaneiro de 1869, dende moi novo tiña moi claro que quería estudiar dereito, decisión que o pai non aceptaba xa que desexaba que o seu fillo fora cura. O rexeitamento da idea paterna levaría a Manuel Rey a quedarse sen carreira ..."serei abogado ou nada", dixéralle a seu pai, mais as súas inquedanzas intelectuais acompañaríano toda a vida, unhas inquedanzas que o levarían a relacionarse cos persoeiros máis célebres da época, pois sábese con certeza que coñeceu e tratou a Manuel Murguía, Castelao, Basilio Álvarez ou, entre outros, a Wenceslao Fernández Flórez. Tamén fora moi amigo de Casares Quiroga. A súa amistade con él nacera na etapa en que éste se convertera en organizador das sociedades labregas, onde ambos coincidirían en numerosas asambleas agrarias nas que participarían activamente.

     Rey, que casara aos vinte e catro anos en Pastoriza con Genoveva Riveiro Castro (matrimonio do que nacerían tres fillos: Jesús, Clotilde e José), sería quen de integrar, na popular Unión Campesina, ás diversas asociacións agrarias do concello arteixán: Arteixo, Lañas, Meicende, Oseiro, Pastoriza e Suevos, a quenes representaría en varios Congresos Rexionais, como na I Asamblea Agraria de Monforte de Lemos, celebrada en 1908. Igualmente participaría noutras Asambleas Agrarias tanto a nivel nacional coma provincial ou local. Precisamente, nunha destas asambleas celebrada no verán de 1908, dera un mitin contra "las instituciones e integridad de la Patria" que estivera a piques de causarlle pena de prisión ou desterro.

     Nas Actas Municipais do Concello de 17 de maio de 1911, Manuel Rey aparece como Procurador Síndico, e en 1913, é concelleiro co alcalde do Partido Liberal, Toribio Salvadores Puente; en 1916 forma parte da comisión de Obras Públicas, e en 1918, é nomeado membro da Junta Local de Primera Enseñanza. 

                                           Manuel Rey Suárez

     Comprometido parte do seu patrimonio familiar, en pro da Unión Campesina, vese na obriga, para tentar aliviar a súa maltreita economía, a emigrar a Cuba en 1918-1919 e, na illa caribeña, coñecería a un mozo que se convertiría amigo seu e admirador do seu talento o resto da súa vida. Estamos a falar de D. Manuel Iglesias Corral, co tempo prestixioso abogado que sería alcalde da Coruña en 1932; diputado en 1933; fiscal xeral da República no 36 e, despois da dictadura, senador pola C.D.G. en 1977; senador e diputado por U.C.D. e, finalmente, senador por A.P.

     En 1933, ao cumprirse o primeiro centenario do nacemento de Murguía en Froxel e con ocasión da inauguración dun monumento na súa memoria organizado pola Academia Galega, unha representación dos veciños da parroquia de Oseiro formada por José Naya Pan (bisneto de Antón Pan, padriño este de Murguía), Manuel Varela Rumbo, Pascual Prego Mosquera, Pedro Castiñeiras Lago e presidida por Manuel Rey Suárez, participa en dito acto, depositando unha coroa de flores coa seguinte dedicatoria: "La parroquia de Oseiro a su ilustre hijo Manuel Murguía". No nome dos comisionados, Manuel Rey Suárez pronuncia o seguinte discurso que figura no Boletín da Academia Galega, nº 249 de 1.6.1933, páxina 196-197:

     "Representando en estos momentos una Comisión de entusiastas vecinos de la parroquia de Oseiro, en una de cuyas aldeas modestas -la de Froxel- nació el genio de las letras gallegas don Manuel Murguía, tengo el honor de saludar en nombre de la misma a las respetadas autoridades, a las apreciables damas y al pueblo en general.
     Después de tan humilde saludo, solamente vengo a decir que la parroquia de Oseiro, como cuna nativa del ilustre historiador y velando por sus tradiciones históricas, no podría sustraerse de concurrir con su sencilla ofrenda que, como un cariñoso beso de amor, venimos a tributarle en esta culta ciudad, depositando al pié de este hermoso y significativo monumento. Pues si un día manos piadosas de los vecinos de dicha parroquia prodigaron con celo cristiano a una afligida madre, cariñosos cuidados en difíciles momentos de ansiedad y aflicción, colmando de besos al nuevo infante que había dado a luz, muy justo es que prosiguiendo nuestra proverbial hidalguía, vengamos, cien años después, a contemplar el busto de aquel que fue hermano nuestro y coronarle flores.
     Solamente ahora suplicamos al pueblo de La Coruña que toda vez que estas flores tienen una doble misión que cumplir, que las recojais y amorosamente las depositéis, antes de que se pongan mustias, sobre la tumba que entre árboles y más perfumadas flores duerme el sueño eterno el historiador de Galicia y hermano nuestro Manuel Murguía".

                                           Manuel Rey, primeiro pola esquerda, en Froxel

     Rey, probablemente o inspirador do Partido Galeguista de Arteixo (constituído no noso concello en abril de 1936), con motivo da aprobación do Estatuto de 1936 e tamén das eleccións, da e participa en diversos mítins e conferencias en varias localidades xunto a membros destacados do Partido Galeguista como Luís Seoane, Plácido Castro del Río, Vilar Ponte ou Suárez Picallo. En Arteixo, os mítins que se deran por mor do Estatuto do 36 e nos cales estivera Rey presente, celebráranse en Borroa, A Baiuca e Suevos, actos que organizaran o mestre de Loureda, Bartolomé Calderón, e o de Lañas, Antonio Platas Reinoso, ambos do Partido Galeguista. Tamén, con motivo das eleccións, houbera un mitín en Loureda no que falou Platas, o mestre de Lañas,  e o secretario xeral das mocidades galeguistas, Pedro Galán Calvete, que naquela hora tiña 18 ou 19 anos e uns meses despois, co golpe de estado, sería asasinado dun tiro na Corveira.

     Manuel Rey salvaríase das atrocidades fascistas grazas a amistade que tanto él, coma o seu fillo Jesús, tiñan co médico municipal José Amenedo Casabella, con gran influencia na política local, e cos curas de Arteixo e Pastoriza. Os últimos anos da súa vida dedicaríaos a facer particións de herdanzas, como perito práctico, e a dar clases particulares diurnas e nocturnas (estas a adultos), clases que serían un gran éxito pola cantidade de alumnos coa que contaba. Morrería de asistolia no seu domicilio de Oseiro o 3 de xullo de 1940. Contaba 71 anos e deixaba dous fillos: Jesús e Clotilde e descendencia doutro, José, que morrera antes que seu pai.

     Antes de rematar, quero expresar o meu agradecemento a Josefa Rey Naya, veciña de Oseiro e filla de José Rey, por contarme algunhas das historias que acabades de ler sobre o seu avó, Manuel Rey Suárez.


FONTES:
Josefa Rey Naya
Arteixo durante la II República y la Guerra Civil. Manuel Blanco Rey

     


MANUEL GONZÁLEZ BERAO

     A semana pasada tiven a honra de coñecer persoalmente a Manuela González Cadórniga (Manolita para os seus amigos), nai da miña amiga Ana Cillero e filla de Manuel González Berao, un home que se a súa vida cae nas mans dun dos grandes guionistas de Hollywood abofé que optaría a algún Oscar con total seguridade.

     Moitos dos veciños e veciñas de Arteixo que hoxe teñen máis de sesenta primaveras hanse de acordar del por ser chofer dos trolebuses Coruña-Carballo, mais eso sí, hai que falar de "Gonzalo" ou "Zalo", pois ese era o nome con que todo o mundo coñecía a Manuel.

     Mais antes de ser conductor dos trolebuses, o noso protagonista vivira unha vida intensa, chea de grandes aventuras e digna, como dicíamos anteriormente, do mellor dos guións cinematográficos.

     Manuel González viñera ao mundo no ano 1917 en Santa María de Ferreira de Pantón, parroquia do concello lucense de Pantón, lugar no que pasaría a súa infancia. Con trece ou catorce anos, coincidindo coa proclamación da II República, sería un dos moitos nenos españois que completarían a súa formación na Unión Soviética, onde se faría piloto de aviación.

                                             O comandante González na U.R.S.S.

     En 1936, aos poucos meses do estoupido da Guerra Civil, o goberno da República atoparíase coa urxente necesidade de aviadores que sustituíran tanto aos militares profesionais da preguerra como aos voluntarios internacionais. Para tal fin, os republicanos crearían un complexo de escolas en Murcia e farían públicas varias convocatorias para que españois de tódalas clases poideran cumprir o soño de voar. A maior parte daqueles concursos serviría para a formación de expedicións de pilotos que viaxarían a Francia e, sobre todo, á U.R.S.S., nun periplo que para moitos dos alumnos-pilotos supuxo a viaxe máis longa que fixeran na súa vida e que os levaría a un país completamente diferente ao seu. Alí, naquelas xornadas de formación aeronáutica na prestixiosa escola de Kirovabad (na actual Azerbayán), estaba o comandante González, o noso protagonista, que non tardaría en partir cara a península para combatir desde o aire na defensa da República.

     Os avións que pilotaban eran coñecidos en España como "moscas" e "chatos". Os primeiros eran os míticos cazas Polikárpov I-16; a maioría deles chegaran desmontados e no exterior das caixas que os contiñan líase Moskva (Moscú), de aí que na península os rebautizaran como "moscas". Os segundos, biplanos, tomaron o seu nome polo seu morro, achatado.

     Aos mandos dun destos avións, sería derrubado Manuel González Berao, que salvaría a súa vida saltando no paracaídas durante a batalla de Guadarrama e feito prisioneiro despois.

     Rematada a Guerra Civil e despois de pasar algún tempo de cárcere en cárcere e, de varios consellos de guerra na que o noso protagonista salvaría a súa vida "polos pelos" (se cadra pola influencia de seu tío, que era comandante da Garda Civil de Carballo), empezaría a gañarse o pan no mundo do cine en Madrid donde, grazas a súa boa percha, traballaría en películas como "Los majos de Cádiz", "Luis Candelas", "Charlot" ou "La casa de la Troya" ao lado de figuras míticas da época como Mary Delgado, Alfredo Mayo ou Imperio Argentina.

     Mais o cine non era suficiente para sacar adiante á súa familia (Manuel casara con María Cadórniga Alvarez, que era descendente do Conde de Lemos) e así, cando corrían os primeiros anos cincuenta, o matrimonio e a súa pequena filla Manolita chegan a Carballo, donde o parente que tiñan na vila, o comandante da garda civil lle buscara traballo a  "Gonzalo" como conductor dos Trolebuses Coruña-Carballo, liña que fora inaugurada en febreiro de 1950.

                               Germán (cobrador), "Gonzalo"(chofer) e Mareque (chofer)

                                           "Gonzalo" en Arteixo

     Logo dun tempo vivindo na capital de Bergantiños, a familia González Cadórniga trasladaríase a vivir a Arteixo, concretamente ás casas que a empresa na que traballaba tiña para os seus empregados na marxe esquerda da actual Avenida de Caión, xusto ao pasar o colexio Ponte dos Brozos, moi cerca donde posteriormente construirían unha casa nova, unha edificación que fora unha reproducción exacta da casa que un amigo de "Gonzalo" tiña en Venezuela. Esa casa, que estaba donde hoxe está o café Melandrainas, forma parte da memoria colectiva de Arteixo e foi o lugar donde pasarían gran parte da súa vida Manolita e Ana (filla e neta de "Gonzalo") escoitando as historias daquel rapaz que se fixera piloto de aviación na desaparecida Unión Soviética, daquel comandante republicano, daquel actor que traballara con Mary Delgado e Imperio Argentina, daquel chofer dos Coruña-Carballo, daquel aventureiro chamado Manuel González Berao, "Gonzalo" ou "Zalo" para os seus amigos.

     O meu agradecemento a Manuela González Cadórniga e a Ana Cillero González pola marabillosa mañán do pasado 11 de xuño que me fixeron pasar escoitando as historias do seu pai e avó!

 A casa da familia González Cadórniga en Arteixo, lugar que hoxe ocupa a cafetería Melandrainas


EMILIA VIÑÁN MATOS

   Nun tempo no que ser muller non era doado, nun tempo no que as leis aínda eran máis ruíns que as mentalidades, unha muller emprendedora, arroutada, de carácter, chea de enerxía, de forza e de vitalidade, unha muller que non quería ser un cero á esquerda naquel mundo de homes, convertíase nunha das primeiras taxistas de Galiza. Si, estamos a falar de Emilia Viñán Matos, a popular Viñana.

     Oficialmente, o privilexio de ser a primeira taxista galega tivérao a lucense Dolores Trabado, a quen nun principio tamén sinalaron como a primeira taxista de España, cando en realidade parece ser que fora a leonesa Piedad Álvarez, que empezara na profesión nos anos trinta.

     Hai cousas que herdamos dos nosos pais e no caso de Emilia Viñán, nada en Loureda no ano 1932, herdaría a súa paixón polo volante de su pai Ramón, o fundador da empresa "Transportes Viñán", que aínda hoxe é lembrada grazas á "Superiora", o popular coche de liña que a diario utilizaban as leiteiras arteixás e que tiña garaxe na Praza de Pontevedra, esquina coa rúa Juan Flórez. A "Superiora", trala morte de Ramón Viñán (falecería nun accidente en Oseiro cando conducía o seu bús) pasaría ás mans de "Transportes Benito".

     Familiarizada co mundo do motor dende que era unha nena, e afeita a manexar o volante no coche de seu pai dende os primeiros anos da súa xuventude, a finais dos cincuenta a nosa protagonista decide apuntarse na autoescola Fernando Rey para sacar o permiso de conducir e, nada máis obtelo compraría unha furgoneta Alfa Romeo, coa que se dedicaría durante un tempo á venda de legumes e patacas.

     Nos primeiros anos sesenta, no 60 ou 61, faríase coa licencia de servicio público, licencia que según Pepe do Muiñeiro, un dos primeiros taxistas arteixáns, ninguén quería porque era a número 13! Pouco lle importou a Emilia ter ese número...o que a ela lle importaba era que as cousas lle foran ben na aventura que acababa de iniciar naquel mundo de homes cunha furgoneta DKV, o seu primeiro taxi.

     Como muller da época, casada e con dous fillos, ademais de taxista, tivo que exercer de ama de casa...non quedaba outra, entre viaxe e viaxe coa súa DKV, había que buscar tempo onde non o había!

     Estamos xa nos 70, anos nos que Emilia cambiaría a DKV por un flamante Dodge Dar de cor negra, aquel maxestuoso C-70526 co que en 1973 viaxaría ata Alemaña para ver a súa recén nacida neta Soraya, a filla de Ángel, que acababa de nacer en Sttutgart.

     Son anos nos que había traballo grazas á moita xente que viña ao Balneario e tamén, á xuventude que cada domingo paraba na sala de festas Eva. Nesta época, uns maleantes déranlle o pao a un taxista de Arteixo, ao que acabarían atando a un pino. Os delincuentes non tardarían en repetir a faena, mais desta volta sairíalles o tiro pola culata. Colleran o taxi equivocado, colleran o taxi da Viñana..."ídesme roubar a min polo carallo 29", dixo ela. Con medo ou sen el, e de seguro que con algunhas labazadas polo camiño, Emilia sería quen de "dominar ás feras" e de chegar ata o cuartel da Garda Civil de Carballo, onde os botaría a patadas..."aí vos quedan", dixéralle aos gardas.

     O Dodge Dar daríalle paso a un Chrysler 180, taxi que posteriormente cambiaría, cando os taxistas xa tiñan a parada na Avenida do Balneario, por outro do mesmo modelo. Finalmente, un Talbot Horizon, matrícula C-Y, sería o coche co que nos anos noventa a nosa protagonista realizaría o seu derradeiro viaxe dentro do gremio.

     Pouco queda para o 8 de marzo, Día da Muller Traballadora, e que mellor día para que as autoridades locais lle fagan unha máis que merecida homenaxe a esas mulleres que en moitos casos exerceron traballos exclusivos de homes, como Emilia Viñán, unha das primeiras taxistas galegas.

Imaxe de 1975 de Emilia Viñán no seu Dodge Dar (El Ideal Gallego)

    

 OTILIA JOSEFINA LÓPEZ NAYA

     "...Onde van os nenos do Castro? Levounos o vento! Aquela curva era o mellor miradoiro para o camiño fondo da Cavaxe. E algo de vento ía, porque abaneaba a maleza cando se abriu pra o Inesquecíbel. Do túnel vexetal saía a Loura de Vilarrodís, co seu uniforme de capitá.
     Viramos xa algún dos partidos dos martes de Entroido, entre solteiras e casadas, mais todas do lugar. Xogábanse nun campo a carón da Avenida, o do bar Parada, que era onde facía o alto a "Cucaracha" e outros coches de liña. Era un campo tan modesto, tan pedregoso, que todos os equipos xogaban a gañar. O club Relámpago decidiu facer un novo campo, con vestiarios e todo, e cando chegou o Entroido celebrouse cun encontro "internacional". E aí vén a Loura co seu equipo da outra bisbarra, de Arteixo.
     A valmontes, quilómetros correndo, con camiseta e pantalón curto. Todo isto, como dicía o poeta Manuel María, naqueles "tempos incestuosos". E á fronte, como unha modelo do calendario Pirelli, como unha revolución óptica naquela época de loito téxtil, alí estaba a Loura de Vilarrodís. Estivera na emigración e, de volta, abriu un bar chamado Odette. Levaba o pelo ao estilo "garçonne", e no ar lembraba á actriz Brigitte Bardot. Mais non era unha cuestión de comparar. A Loura de Vilarrodís estaba alí. Era verosímil. Tanto que viñera brincando entre os fentos, para pasar do invisíbel ao visíbel no camiño da Cavaxe. Agora, no campo de xogo, sabía darlle ao balón con lume de biqueira. E o que era aínda máis difícil, facerlle fronte con garbo a aquela multitude afervoada, chegada de toda a comarca, e que emitía arias "di bravura" cada vez que as mozas de Elviña, Castro e Vilarrodís tocaban a esfera do mundo".

Fina López, nos anos 60

     Así nos describe o escritor Manuel Rivas, daquela un rapaciño de doce anos, no capítulo XI titulado "O peso do mundo na cabeza" do seu exitoso libro autobiográfico "As voces baixas", aquel episodio da súa infancia no que quedara prendido da beleza de Otilia Josefina López Naya, máis coñecida por "Finita, a rubia de Vilarrodís", unha Finita que naquel partido xogado en Elviña, co que se pretendía reivindicar o Martes de Antroido como día festivo (entón non o era), erguería paixóns polo campo adiante coas súas guedellas loiras ao vento.

     Sen pretendelo, Finita converteuse nun icono feminino dos anos sesenta. Foi a Sofía Loren de Arteixo ou como ben di Rivas na súa novela, a Brigitte Bardot da comarca, toda unha modelo do calendario Pirelli que, non hai moito, bromeaba co seu fillo Alex, co que tiven a sorte de xogar ao fútbol, e comigo mentres tomábamos un café decíndonos que..."caín en graza no país dos cegos, o torto é o rei".

     Criárase na Coruña, na rúa Federico Tapia, e con 21 anos chega a Vilarrodís, lugar no que abre un local ao que chama Café Bar Odet, mais ninguén o coñecía polo seu nome...para todo o mundo era o bar da rubia..."antes montabas un bar e chamábante de todo menos bonita".

Caixa de mistos do Café Bar Odet

O Vilarrodís feminino

     Finita, que decidira xogar ao fútbol para dar a coñecer o seu establecemento, obxectivo que abofé  conseguiría, segue lembrando hoxe, con máis de setenta primaveras, aquelas aventuras futboleiras e ao mesmo tempo reivindica que "Lola Flores e as súas compañeiras imitáronnos despois en Madrid. Ata gravaron unha película, Las Ibéricas. Pero as pioneiras do fútbol feminino foron as de Elviña, e o primeiro gran campionato disputárono contra nós, as rapazas de Vilarrodís".

     Cuarenta e cinco anos despois daquel partido xogado en Elviña que conmocionara á Coruña toda (recadáranse 41.000 pesetas das da época), aquel cativo de doce anos que quedara prendido da beleza de Finita, entraba na libraría de Arteixo "A lus do candil" para presentar o seu libro "As voces baixas". Si, falamos de Manolo Rivas que, ao fin, coñecía persoalmente á Loura de Vilarrodís, reencontro emotivo e espectacular argallado por libreiros, fillos de Finita e o que escribe.

Na libraría "A lus do candil", en decembro de 2013, na  presentación da novela de Manolo Rivas "As voces baixas". No centro da imaxe, Fina López acompañada dos seus fillos. 

MANUEL SOUTO "LITO", O GAITEIRO DO RAÑAL

Lito no casamento do seu sobriño Luís

     Unha das fotografías que máis me gustan do meu álbum familiar é esta da esquerda. Aí me tedes, cos meus 5-6 anos, todo fachendoso na boda dos meus veciños Luís e Oliva, a piques de cruzar a barreira do son do tamboril e da gaita de Manuel Souto Souto, que é de quen vos vou a falar a continuación.

    Manuel, ao que todo o mundo coñecía polo apelativo de Lito, nacera no Rañal nos primeiros anos 10 do século pasado e era fillo de Fernando e de María, pais de seis cativos máis: Mercedes, José, Indalecio, que co tempo emigraría a Sudamérica, Xaquín, Jesús, que xunto a súa muller Amelia rexentaría durante catro décadas o Bar Chucho do Rañal, e Antonio, que acabaría sendo sogro do seu irmán Jesús (casara coa nai -estaba viúva- de súa cuñada Amelia), unha historia que daría para un culebrón venezolano da que xa vos falarei noutra ocasión.

     Lito abandonaría o seu Rañal natal ao casar en Arteixo con Marina, que era irmán de Concepción, a muller do carteiro Enrique "Perucos" e, polo que nos conta Julio Mancebo no seu blogue "A miña Baiuca", gañaríase o pan como zoqueiro: "Lito era un home pintoresco. O seu oficio era zoqueiro. Lembro que mercaba un abeneiro ao pé do río, serrábao, facía turoletes e levábao para diante da porta. De cada turolete saían dúas plantillas para un par de zocos. Vinlle facer tantos que xa case sabía o oficio. Encantábame verlle traballar a madeira con tanto tino que me parecía sinxelo e máxico ver nacer, paso a paso, un par de zocos. A min Lito parecíame un artista. Mentres traballaba contábanos historias de mozas e dicíanos que tiña apuntados nunha libreta os nomes de todas as rapazas que pasara pola pedra".

     Na miña casa moito se ten falado del. Miña avoa Carme alcumábao "O Cazolo". O porqué deste nome nunca nolo dixo. Só nos contaba que cando estaba solteira, Lito pretendera conquistala, mais iso si, nunca chegaran a nada xa que ela estaba toliña polo avó Milio, con quen casaría en 1935.

   

Lito coa súa gaita

Na mecánica de toda festa está sempre a nota anecdótica e, como é lóxico, en Arteixo non podía faltar: nada menos que case trinta anos botaría o noso protagonista tocando a alborada polas rúas da vila nos días de festa. De pernas tortas, pequeno de estatura mais de grande corazón, moi mañoso e boa persoa, todo o mundo lle tiña moita estima pola alegría que lle daba á vila co son da súa gaita, que aprendera a tocar de oído. Dáballe o mesmo tocar nas festas de Arteixo, que nas de Lañas, Loureda ou calquera outro punto do concello. Dicía que... "nunca cobrei un peso. Toco desinteresadamente polo cariño a Arteixo, por que son de aquí e por que me gusta: sarna con gusto non pica, aínda que iso sí, en ocasións mortifica". A súa presencia era popular e familiar para propios e extraños. Sombreiro en ristre e coa súa gaita (tamén tiña un acordeón co que ía polos bares da vila preguntando se querían que tocase unha peza), Lito acompañou durante media vida á banda de música de turno ata finais dos anos 70, nos que xa só se limitaba a tirar os foguetes. 

     O gaiteiro do Rañal, que acabaría traballando coma xardineiro municipal, posto no que crearía o xardín que hai na parte traseira da Casa do Concello, falecería en 1990 aos 79 anos, mais o seu espíritu segue estando moi vivo en Arteixo grazas a gaita coa que acompañara a alborada durante tres décadas, unha gaita que ten detrás unha historia rocambolesca. 

     

A gaita de Lito

Segundo nos contou Manolo, o que tiña o Bodegón Núñez, trala morte do gaiteiro o seu instrumento musical, que debería ser "a herdanza" do seu sobriño Luís Souto, chegaría misteriosamente ás mans do propietario do bar O Relojero de Chamín, un home que lle acabaría levando a restaurar a devandita gaita a Jesús Miranda, que leva máis de vinte e cinco anos fabricando e restaurando instrumentos. Mais cando Miranda lle pasou a factura do traballo de restauración ao Relojero, este seica lle dixera que non a quería e que podía quedar con ela. E alí, no taller do fabricante, a gaita permanecería durante un tempo ata que, pasados uns anos, Manolo o do Bodegón Núñez  enterouse da historia e mercoulla a Miranda, un Manolo que na actualidade segue conservando o instrumento musical ao mesmo tempo que axuda, cos seus contos do Arteixo de antano, a manter vivo o espíritu de Lito, o gaiteiro do Rañal.


MARIBEL OTERO, A ARTEIXÁ CAMPIONA DE ESPAÑA DE HÓCKEY SALA

Imaxe de Maribel Otero nos anos 50

   Hai unha fotografía que se está a converter nun verdadeiro icono do Arteixo dos 50. Fálovos dunha imaxe tomada no Monte da Penouqueira na que podemos apreciar o pouco que tiña que ver a vila do Bolaños daquela hora coa de hoxe.  

     No primeiro plano desa foto aparece unha moza da Baiuca de trece anos. Trátase de María Isabel Otero Iglesias, máis coñecida polo apelativo de Maribel, unha muller que, andando no tempo, convertiríase na primeira arteixá que conseguiu, formando parte do Santa Lucía da Coruña, un título estatal nun deses deportes minoritarios que pouco ou nada saen nos medios de comunicación e que berran ben alto que hai vida máis aló do fútbol!

     Todo empezara oito anos despois de tomar aquela foto no monte da Penouqueira. Maribel era, por aquel entón, unha linda señorita de 21 primaveras que empezara a traballar en Isolux, a empresa na que permanecería ata a súa xubilación. A nosa protagonista tiña alí unha compañeira que xogaba ao hóckey, deporte que esta abandonaría por motivos familiares e, ao facelo, propúxolle a Maribel que ocupara o seu lugar no equipo..."na miña vida oira falar de tal deporte; e cantos momentos bos pasei grazas a él".

     O hóckey herba tivera os seus inicios na Coruña nos anos 30 grazas a un grupo de mozas da burguesía herculina, capitaneado por Maruca Allones, que tiveran o empuxe e o apoio suficientes para formar en 1933 o primeiro equipo feminino da cidade coruñesa: o Ártabro Hóckey Club. A Guerra Civil acabaría coa aquela efervescencia do deporte do stick e non sería ata os anos 50 cando voltaría a rexurdir con forza grazas ao Saeta, un cadro herculino que tamén conseguiría títulos a nivel estatal en herba e sala, as dúas modalidades do hóckey. E xa nos 60 sería o Centro Cultural Deportivo Santa Lucía a entidade que mantivo en auxe esta disciplina, que precisamente sería o equipo ao que chegaría Maribel trala proposta da súa compañeira de traballo.

      As casualidades da vida farían que alí, no Santa Lucía, se encontrase con Ana, unha amiga da infancia que era filla de Carlos del Río Troche e Laura Doldán Rivas, matrimonio que levara a administracción do Balneario de Arteixo desde finais da década dos corenta ata 1962, e tamén con Ana Pardo, unha rapaza de orixe arteixá xa que a súa avoa paterna e seu pai, que era curmán da nai de Maribel, vivían na capital do noso municipio. A parte de Ana del Río e Ana Pardo, outras xogadoras do Santa Lucía foron Elena, Marita Rey, Nela Souto (estas tres chegarían a ser internacionais), Mari Paca, Rosa Mari, Tita, Charo, Moncha Tilucha, Mucha, Daris, Fely, Fina, Lidia, Maru...unhas rapazas que naquela altura estiveron dirixidas por adestradores como Daniel Iglesias, Carlos Morán, José Luis Lago ou Chicho Faraldo, e que xogaban ao hóckey herba e ao hóckey sala..."con dous equipos de sala facíamos un de herba, pero iso sí, tiñamos que estar federadas nas dúas modalidades", lembrábame recentemente Maribel no café Barr de Arteixo, lugar onde por certo podedes ver esa foto de cando tiña 13 anos e tamén un cadro da súa autoría da Baiuca dos 50.

Maribel Otero, primeira pola dereita da fila inferior, e Ana del Río, segunda pola esquerda da superior, formando parte do Sta. Lucía de hóckey herba

    

     O Santa Lucía convertiríase, ata a irrupción nos anos 80 do Liceo, na primeira entidade deportiva da cidade da Coruña ao proclamarse campión de España de hóckey sala ata en cinco ocasións, éxitos acadados nas tempadas 1966/67; 67/68; 68/69; 70/71 e 71/72, ademais de ser subcampión na campaña 1969/70...un palmarés impresionante que, ao resto de equipos, lles resultaba incomprensible como o podían conseguir xa que só lle adicaban unhas horas de adestramento á semana e, por riba, nunhas instalacións pouco propicias como eran as dos colexios Eusebio da Guarda e Santa María del Mar.

Maribel, abaixo a primeira pola esquerda, coas súas compañeiras na recepción oficial en María Pita trala consecución dun dos títulos que obtivo o Santa Lucía. No centro da fotografía aparece Demetrio Salorio, alcalde de A Coruña naquela altura

    Maribel Otero pouca ou ningunha importancia lle da ao conseguido naqueles bonitos anos da súa xuventude nos que o equipo do que formaba parte xogaba... "con alegría e deportividade, e ademais pasámolo moi ben nas viaxes que realizamos por boa parte de España". Mais, a pesar de que sempre que falo con ela intenta restarlle trascendencia ao seu exitoso pasado co stick, o certo é que foi a primeira muller de Arteixo que conseguiu, formando parte daquel Centro Cultural Deportivo Santa Lucía hoxe desaparecido, un título estatal no mundo do deporte...foi a nosa primeira campiona!

FAUSTINO PAZOS, ALCALDE DE ARTEIXO ENTRE 1903 E 1910

Portada do libro "Los duelos en Mendoza"

     Dous homes pegados de costas nun descampado. Cada un deles leva unha pistola na man. Unha serie de voces preacordadas: algo así como “alto, media volta e disparen” e, a continuación, 20 pasos en liña recta antes de detonar cada un deles a súa respectiva arma ¿Sóavos de algo a secuencia? De seguro que a tedes visto nalgunha longametraxe ambientada na segunda metade do século XIX. Fálovos, como podedes imaxinar, dos duelos a pistola, esos lances da honra, como dicían na época, nos que os “cabaleiros” amosaban valentía e fidalguía poñendo en xogo as súas vidas para defenderse dun insulto, desaire ou calquera outro tipo de ofensa cara a súa persoa ou cara algún membro da súa familia.

     Claro que, desa estirpe, non eran todos os mortais xa que os duelos só eran patrimonio dunha elite: militares, funcionarios, políticos, abogados, médicos... Así é que, pese a que sempre conviviu coa ilegalidade, o duelo era lexitimado desde as máis altas esferas do Exército, da Xustiza, do Goberno e ata contaba coa aprobación dos medios de comunicación, xa que moitos dos seus respectivos redactores practicábano en lugares selectos… uns medios de comunicación nos que se podían ver con bastante frecuencia seccións tituladas “Personal”, “Campo Neutral”, “Reparación” ou “Solicitada” que informaban sobre os duelos que naquela hora, principalmente a partir de 1860, se defendían con espada ou pistola por motivos de honra ou de amor.

Debuxo dun duelo a pistola realizado en 1899

   E así, ata os primeiros anos do século XX, a burguesía, a tradicional aristocracia e os militares continuarían coa súa práctica, respaldada sempre polos seus severos códigos de conducta e certo carácter de gardiáns da tradición.

      E como non podería ser doutro xeito, en Arteixo tamén habería algún que outro duelo, un deles protagonizado por un persoeiro que ten rúa adicada na capital do municipio. Falamos de Faustino Pazos, e a noticia do seu duelo aparecía publicada en varios xornais galegos e en algún americano, entre eles El Eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas, onde no número 221, correspondente ao 10 de decembro de 1897, aparece a seguinte información:

      “Háblase de que va a efectuarse en Arteijo nada menos que un lance personal… a pistola y a 20 pasos.

Son los contendientes el ex-secretario de aquel ayuntamiento D. Faustino Pazos y su sucesor D. Eduardo Campos, y parece que el primero fué quien envió los padrinos al Sr. Campos.

Dícese también que éste no está muy decidido á que el duelo se verifique.

El lance lo suscita el haberse trabado de palabras ambos señores al terminar la celebración de un juicio de faltas contra el Sr. Pazos por insultos al Sr. Campos.

Quizá la sangre no llegue al río, y será preferible”.

      Non, afortunadamente a sangue non chegaría ao río e seis anos despois, o 14 de marzo de 1903, Faustino Pazos convertíase en alcalde de Arteixo, municipio naquela hora frecuentado pola crème de la crème da burguesía coruñesa que viña a pasar a época estival ao Balneario. Curiosamente, por aqueles días, estábase edificando o hotel do recinto termal, obra do arquitecto vasco Juan Ciórraga e Fernández de Labastida que fora construída entre os anos 1898 e 1911.

      Nado en Corcubión en 1850 e casado en primeiras nupcias con Salomé Pereira, nai dos seus tres fillos, e en segundas con Manuela Fernández, coa que non tería descendencia, segundo apunta Manuel Blanco no seu libro Alcaldes de Arteixo (1836-1998), Faustino Pazos chegara ao noso concello “en busca de prebendas por diversos sitios” e, entre outros, ocuparía os cargos de Notario Eclesiástico do Arciprestado de Faro, Xuíz Municipal, Concelleiro ou o de Secretario do Concello, cargo que ocuparía en diversas ocasións antes de converterse en alcalde en 1903. O noso protagonista, que ten rúa adicada na zona na que se atopa a actual “Droguería Sandra”, sería o primeiro mandatario arteixán durante sete anos, ocupando o posto ata o 30 de maio de 1910, data na que fora suspendido do seu cargo polo Gobernador Civil. 

Imaxe da rúa Faustino Pazos en Arteixo

      Pazos, que ao parecer non fora médico como erroneamente aparece na praca da rúa que ten adicada na capital do municipio, falecería a consecuencia dunha febre tifoidea aos 61 anos, tan só uns meses despois de ser suspendido como alcalde. O 14 de decembro o xornal El Eco de Galicia: diario católico e independiente publicaba o seguinte artigo necrolóxico:

     “Una dolorosa nueva nos sorprendió ayer amargamente. D. Faustino de Pazos Teijeira, alcalde prestigiosísimo que había sido del Ayuntamiento de Arteijo, falleció ayer en esta villa, víctima de una traidora tifoidea.

   D. Faustino de Pazos era una inteligencia clarísima, un carácter noble y sincero, un cumplido y correctísimo caballero. En el Ayuntamiento y en el Juzgado municipal de Arteijo, donde desempeñó los primeros cargos administrativos y judiciales, supo captarse el respeto y las simpatías del vecindario.        

     Como alcalde ó como secretario el Sr. Pazos pudo tener enemigos. Las luchas mezquinas de la política son inseparables de esta clase de tropiezos y contrariedades. Pero, como caballero y como particular, sólo pudo contar con amigos apasionados y cariñosos. Las plecaras dotes de inteligencia, de afabilidad, de desinterés, de ferviente entusiasmo por la prosperidad del distrito y por el bien de sus administrados, por todos reconocidas, granjeábanle una reputación legítima, acreedora, por cierto, á la general alabanza.

   La muerte del Sr. Pazos ha causado en Arteijo, donde fué la primera figura, donde lo fué todo, amargo y profundísimo sentimiento.

   A su atribulada familia, á la que nos unen lazos de estrecha amistad y en particular á su virtuosa y distinguida hermana D.ª Demetria y a nuestro buen amigo y respetable convecino D. Nicolás, hacemos presente la sincera participación que tomamos en su justa pena, á la par que suplicamos á nuestros lectores una oración por el inolvidable difunto, que contaba, desde antiguo, con el favor de todo nuestro leal afecto.

    A partir dos anos dez do século pasado, pouco despois da morte de Faustino Pazos, as costumes en torno aos duelos empezarían a cambiar considerablemente. O paulatino abandono do ideal cabaleiresco, daría paso á idea de contenda innecesaria e absurda, mantida ata aquel entón máis pola costume que polo interés real de baterse en duelo. E así, naquela hora, donde aparecía unha persoa necesitada de "reparación", xurdía tamén o apego á vida coa necesidade de restablecer a honra, mais iso si, sen estar disposto a sufrir un dano irreparable pola ofensa, converténdose en moitos casos a práctica nunha pantomima donde a menor rabuñadura xa xustificaba o fin do duelo... duelos a pistola ou a espada que a partir dos anos vinte xa soamente terían protagonismo en algunha que outra longametraxe e que hoxe quixemos lembrar nesta bitácora a raíz das informacións que atopamos na hemeroteca sobre o duelo acontecido en decembro de 1897 entre Faustino Pazos, ex-secretario do municipio naquela hora, e o seu sucesor no cargo, Eduardo Campos.


 ANTONIO SANJURJO, O ALEMÁN DO RAÑAL
 

     Nos primeiros anos da miña infancia o Home do Saco, o ser malvado que se adicaba a roubar nenos, era de quen botaban man a avoa Carme e mamá cando facía algunha que outra trasnada. Naqueles felices anos setenta, cada dous por tres ameazábanme con él. “Como te sigas portando mal vaite levar o Home do Saco”, dicíanme día si e día tamén tratando de asustarme para que lle puxera fin as miñas falcatruadas diarias. Mais pouco ou ningún medo me daba a min ese home, que seica andaba polas aldeas metendo nun enorme saco aos nenos máis rabudos que, polas trasnadas que se facían naquela hora, abofé debería ser ben grande! ¿Quen podía crer tal cousa? Nunca chegara aos meus oídos, e mira que sabía de moitos rapaces que fixeran travesuras moito máis grandes que as miñas, o nome dalgún neno que desaparecera no saco daquel temible e lendario ser. A ameaza caía polo seu propio peso!

     Mais a min, naquela década dos setenta, quen me daba verdadeiro pánico, e a avoa e mamá sabíano, era Antonio o alemán, que para todos os cativos do Rañal, a aldea na que me criei, era o noso particular Home do Saco! 

     Din que o medo nunca se esquece. No meu caso podo afirmalo con rotundidade porque aínda lembro, como se fora onte, a sensación que me producían os cangrexos, eses seres ermitáns de estraños ollos cos que tiña grandes pesadelos. Mais o medo que me causaba Antonio, Antonio o alemán, pouco ou nada tiña que ver co dos cangrexos. Non, él provocaba en min unha sensación de terror, de pánico… si, todo hai que dicilo, era un medo de cagarse polos pantalóns!

    

     Juan Antonio Sanjurjo Costa, ese era o seu nome completo, nacera no Rañal, a poucos metros da nosa casa, nun día de abril de 1920 no seo dunha familia humilde que traballaba de sol a sol para ter algo que levar á boca. Seus pais non paraban de ter fillos e, con tantas bocas que alimentar, a vida naquel fogar non era doada. A infancia de Antonio Sanjurjo, coma a da inmensa maioría dos nenos daquela hora, fora dura, moi dura, e máis aínda nun fogar con moitos cativos como era o seu. Supervivencia, sacrificio e traballo, convertiríanse na sinal de identidade de cada un dos Coireiros, o alcume da familia, que co tempo chegarían a ser once irmáns que se espallarían, a maioría deles, polo mundo adiante na procura dunha mellor vida.

      Antonio, con 16 anos recén cumpridos, alístase na Legión para loitar na Guerra Civil nas filas fascistas e de aí pasaría á División Azul, onde sería un dos 47.000 soldados que Franco enviara á fronte rusa para apoiar a Hítler, nun intre no que España mantiña a “neutralidade” na contenda mundial. Alí, en Leningrado, o combatería contra os rusos na 250ª División de Infantería da Wehrmacht nazi pasando fame e moito frío, unhas vivenzas sobre as que hoxe, con 98 abriles recén cumpridos, lembra que tiña os seus propios recursos para “non pasalo mal de todo”. O frío combatíao bebendo moito, tanto que un día que lle gañara unha aposta a un capitán vasco bebera dúas botellas de coñac. Mais a friaxe non pasaba e nunha ocasión ata se lle conxelaran as mans de tanta neve que había!

Antonio, coa División Azul ("El franquismo en Galicia")

-Un oficial dixérame que metera as mans nela para quitar o frío. Eu non cría tal cousa, mais dera resultado!

     Sempre admitiu que fora a Rusia por intereses económicos máis que políticos. Segundo o seu testemuño… “aos soldados que participaban en avanzadillas pagábanlles moitos máis cartos que aos outros”, mais Antonio non quixera ir. Tiña claro que se fora alí non tardaría en morrer polo que… “ao igual que en calquera traballo adicábame a facer o que me mandaban sen rechistar”. O medo e o frío combatíaos con coñac, mais a fame xa era outro conto! Pasou tanta que, nunha ocasión, despois de comer graxa de máquina, buscaría refuxio na cociña partindo leña todo o día. “Era un traballo duro, mais pouco me importaba porque sempre tiña algo ao carón para meter na boca”.

     Dos rusos afirma que “eran xente coma nós” e que cos alemáns entendíase “con señas, coma os mudos”. Nin falla que lle facía porque ás veces era mellor non entender. As tropas nazis non tiñan reparo algún para fusilar a un dos seus se era necesario, como o día que Antonio presenciara como mataban friamente a un compañeiro por dispararse accidentalmente nunha man ao cargar a arma, erro que él nunca cometería:

-Non oh, eu era ben rápido. Desarmaba e armaba un fusil en quince segundos… e cos ollos pechados!

     Tras sete anos polo mundo adiante, combatendo en dúas guerras, pasando miserias, frío e fame, moita fame, no mes do entroido de 1943 volta a Arteixo. Na casa xa o daban por morto. De feito, ata lle fixeran unha misa. Ao chegar ao Rañal, desorientado, tivo que ver primeiro o mar da praia de Alba para decatarse que estaba na casa, e, a partir daquel día, na aldea cambiaríanlle o alcume. Agora xa non era Antonio do Coireiro. Non, agora era Antonio o alemán , o alemán do Rañal.

      A versión de familiares e veciños é que “marchou tocado dunha ala e voltou moito peor, o mesmiño que vemos nas películas cando os americanos voltan de Vietnam”, afirma unha sobriña, trastorno psiquiátrico que o levaría a converterse o resto dos seus días nunha especie de Dr Jekyll e Mr. Hyde.

Antonio con algunhas veciñas do Rañal nos anos 70

     Na súa longa ausencia, a familia aumentara considerablemente. Agora con él eran once irmáns. Aos varóns, faríaos cómprices do seu mundo interior e das súas experiencias bélicas, formando con eles o seu pequeno exército ao que facía desfilar na horta da casa:

   -aru, ush, aru, ush, aru, ush, marqueeen, marqueeen!

    -paso ligero, paso ligero!

  -aru, ush, aru, ush, aru, ush, marqueeen, marqueeen!

     O seu vocabulario deixaba presente, naqueles días, o seu pasado máis recente e así, se estaba no alpendre, dicía que estaba no bunker; se plantaba ou sachaba nas patacas, dicía que facía trincheiras; se tiña fame preguntaba se estaba o rancho feito; cando recollía nas cebolas, as que non valían apartabaas como se de bombas de man se trataran… a casa do Coireiro, máis que ser unha casa de labradrores semellaba un verdadeiro cuartel das S.S.

     Os seus novos enemigos eran os cativos. Non os podía ver! Toleaba e poñíase dos nervios cando vía un grupo de tres ou catro nenos, aos que sempre lles soltaba algunha das súas barbaridades:

    -vides facer mal, condenados!

    -si tuvera unha metralladora fusilábamos a todos!

    Tras soltar aquel veneno pola boca, corría e espantaba aos cativos con todo tipo de amenazas, como si para él de rusos se trataran. Primeiro sementaríalle o medo no corpo aos nenos nados nos corenta, é dicir, a meus tíos e aos da súa quinta. Logo, sucesivamente, faríao cos rapaces que viñeron ao mundo nos anos cincuenta, nos sesenta e nos setenta, a miña xeración. Corenta anos espantando nos nenos e a cousa non queda aí, porque aínda hoxe, camiño dos 100 invernos, segue a meterlle medo aos cativos. Agora faino cos meus fillos... mais eles están ben vacinados contra ese mal.
 

Antonio na leira da súa casa nos anos 70

     Nada máis chegar de Rusia, o alemán do Rañal axudaba na casa coa tarefa dos coiros (de aí o alcume da familia), que vendían para a fabricación de solas de zapatos en Pedra Furada, pola zona de Monelos, a un tal don Agustín. Naquel lugar, e segundo contou recentemente:

   -Un día a pouco máis mato a un home. Pensei que me levaban preso. Déralle bolas alcanfor, pensando que eran castañas, a un paisano que traballaba alí e non morreu de casualidade!

    Cando o negocio dos coiros chegara ao seu fin, o mar convértese na súa saída económica, collendo nas rochas do litoral do Rañal, polbos e percebes que vende na marisquería El Gallo de Oro. Mais de cando en vez, cando aparecía en escena o Dr. Jekyll e Mr. Hyde, a captura non chegaba ao seu destino: empezaba a berrar coa familia, facía un burato na horta e enterraba todo!

     Aínda hoxe, coas súas habituais esaxeracións, conta que a leira da casa da máis de 20 toneladas anuais de patacas de boísima calidade grazas ao esterco que produciron os polbos que él foi enterrando ao longo dos cabreos da súa vida!

      Mentres que os seus irmáns cativos non se foron facendo adultos, na casa non había quen lle parara os pés. Non tiña respecto por nada nin por ninguén. Mais, anos máis tarde, o conto cambiaría: sería algún dos irmáns quen faría desfilar a Antonio!

     Entre finais dos sesenta e principios dos setenta, gañaríase o pan como pinche da empresa encargada da construcción do depósito de augas do Polígono Industrial de Sabón, o que está no Monte de San Tirso. Era a primeira vez que estaba asegurado e, ao remate desta obra, pasaría a traballar na chatarrería Santa Cruz, que sería o lugar onde Antonio se xubilaría.

Imaxe dos anos 70 de Antonio Sanjurjo

     Mais antes disto, antes de que principiara a desfrutar da súa xubilación, no Nadal de 1984 embarrancara no Rañal, por mor do forte temporal daqueles días, a plataforma Príncipe Bernardo, unha mole de aceiro de 110 metros de longo por 20 de alto que estaba sendo remolcada dende Holanda ata o Brasil. Unhas semanas despois de embarrancar e logo de que a empresa propietaria comprobara a imposibilidade do seu refrotamento, a Santa Cruz empezaba o despeze da plataforma. Antonio o alemán tiña, coma nos tempos da División Azul, unha nova misión: vixiar con uñas e dentes todas as noites que ninguén andivera por alí. Para tal cometido, o seu xefe leváralle un vello fúsil comido polo óxido e, entrando no papel e no mundo do alemán dixéralle que a todo cristo que por alí se movera que lle pedira identificación. Dito e feito… aos pescadores que ían polas noites botar uns lances ao Carreiro, ou á zona da Bogueira, tenlles dado algún que outro susto co seu

   -alto, quen vai!

   -corpo a terra, corpo a terra!

     Antonio o alemán continuaba tendo a mente na fronte rusa, algo que faría o resto da súa vida!

    

Imaxe recente de Antonio

     Como si do doutor Jekyll e Mr Hyde se tratara, nos intres que estaba de boas, ás veces viña rindo para xunto dos cativos cando estábamos xogando preto da súa casa e soltábanos a frase coa que Gabi, Fofó, Miliki e Milikito, os paiasos da tele, principiaban o seu programa diario:

   -Como están ustedeeees?

   -beeeeen!, respostábanos nós.

    Pouco lle duraba a alegría, xa que uns minutos despois, era ben raro que non lle cambiara a cara, torcéndoselle o mirar, e, botando espuma e veneno pola boca decíanos que nos ía fusilar a todos, rutina coa que a medida que fumos cumprindo anos, entenderíamos que Antonio facía o mesmiño que o can do conto, ese “can ladrador, pouco mordedor”. Mais así e todo, teño que recoñecer que moito medo me fixo pasar este homiño na miña infancia, medo do que hoxe me río ao lembrar como a avoa Carme e miña nai Amelia o utilizaban contra min cando facía algunha das miñas trasnadas. A ameaza do Home do Saco non lles dera resultado. A de Antonio, con aquela frase coa que sempre me berraban “vas ir durmir co alemán”, era outro conto. Para elas era santo remedio!



MANUEL LAGO PAZOS, "O TÍO LAGO DE CHAMÍN"

- “¿Quén é? ¿O panadeiro? Molete non quero, nin broa. Xa hai seis anos que o corpo non mos quere”.

Así se expresou o centenario Manuel Lago Pazos ao oír a nosa chegada á casa de labranza que habita no lugar de Chamín de Arriba, parroquia de Santaia de Chamín, do termo municipal de Arteixo. Proseguiu o avó da comarca a súa charla despois de que un parente seu, o señor Perfecto Pazos Verdía, industrial de A Laracha, nos fixera de mediador.

Manolo Negreira entrevistando ao Tío Lago de Chamín (AA. VV. A Cutareira de Torás, A Laracha)

- “O malo é ir vello” -continuou o centenario-. “O tempo é un ladrón. Queremos chegar a vellos, pero moito garbo non che é”.

- “Señor Manuel, díganos a súa idade”.

- “Teño noventa e nove e pico de anos. Nacín o 8 de febreiro de 1882. Nacín e vivín sempre en Chamín. Eu sempre vivín ben”.

O señor Lago, “o tío Lago”, como o coñece a veciñanza, pese á súa idade ten unhas constantes vitais que o manteñen moi orientado no espazo e no tempo. A súa boa memoria ten ocasión de poñela a proba ao longo da charla.

- “¿Por onde viñestes?” -pregunta o avó- “¿por Vilanova ou por Peisaco?”.

- “Non” -manifestou o señor Perfecto-. “Viñemos por Monteagudo”.

- “¿E logo xa se pode vir por ela?” -referíndose á nova vía de recente construción que enlaza A Barreira (A Laracha) con Chamín e Barrañán (Arteixo)-, e prosegue comentando:

- “Pronto a prepararon”. E xesticulando coa man como se a vira, engade:

- “Disque é moi dereita”.

O señor Lago fai un inciso para poñernos de manifesto a súa cegueira, a perda da visión por abandono ao non acudir a tempo ao oculista, e cóntanos:

- “Fun cando xa non tiña remedio, xa que sufrín cataratas alá polo ano 75”.

Observamos que esta é unha das palpables realidades do medio rural galego, consecuencia do abandono dos cuidados médicos. Pasa logo o señor Lago a contarnos algo de ese século de vida. Casouse aos 22 anos. “A miña dona tiña 20 anos” -díxonos-. Tivo oito fillos, seis varóns e dúas mulleres. Varios dos seus fillos foron emigrantes en Bos Aires. Hoxe ten oito netos, sete bisnetos e está próximo a tataranetos. Actualmente vive con un fillo e a nora. O avo é o primeiro en apuntarse:

-”Eu a copa non a quero. Eu quero o que lle poñen dentro. Entre horas tomo un clarete ou dous”. Fálanos tamén dun adegueiro de Carballo que lles serve o viño e, segundo o seu testemuño, “nunca trouxo do máis ruín, pero para beber había que ter un bo prato de frebas para ter onde roer”. O señor Lago tamén dos dixo que fuma uns 9 ou 10 cigarros de tabaco negro ao día.

- “Señor Manuel, despois de vivir un século e de coñecer tanto, ¿qué lle gustaría ser ou qué faría se agora fora mozo?”.

- “Volvería a ser labrego como fun de nacemento. Cando tiña 15 anos xa case lle ensinaba a meu pai a sucar a terra. Ía ás toradas, sacaba o esterco das cortes ou ía ás carretadas. Carretaba na tella, na area…”

O señor Perfecto suxírelle: “¿E logo non che gustaría a política?”.

O centenario exclamou: “Nunca me gustou lamberlle o bigote á política”.

-”Señor Lago, ¿ao longo da súa existencia tivo algunha vez a vida en perigo?”.

- “Non. Grazas ao Noso Señor, non; aínda que caín dos carros de toxo moitas veces, nunca me partín. Noutra ocasión marcháronme os bois no areal -refírese á praia de Barrañán- e eu non reparei en mollarme para virar os bois e o carro. E tamén se me ten emborcado algunha vez o carro quedando eu debaixo. Xa dicía meu avó que eu nunca andaría por riba da auga (refírese a que non navegaría), nin iría ao servicio militar, e que había de vivir moito tempo, segundo consultara el no Leonario Perpetuo” -trebello de tapas de coiro que os da casa manifestan que xa se extraviou, aínda que puntualizan: “Era un libro moi certeiro, xa que era como unha Biblia”-. O señor Manuel engade: “Non fun ao servicio, xa que fun redimido por miña avoa”.

O que bota en falla é a visión para pasear e ver aos seus amigos, aínda que manifesta: “Veñen a verme os viciños. Será cousa rara que pase un día sen ter ningunha visita”.

El Ideal Gallego, 24 de maio de 1981

As regueifas

- “Fálenos das regueifas, señor Manuel”

- “Unha das máis nomeadas foi a de Caión. Había unha boa mesa mesa: queixo, roscas, molete e botellas; ron e anís (di “escarranchado”, querendo dicir escarchado) que tiña como neve dentro do vidro. A regueifa eran cantigas entre dúas parexas. Uns cantaban dende o balcón do que lle chamaban a casa do protestante, onde Cándido de Xermaña agardaba o contrincante”.

Relátanos as primeiras estrofas:

“Hai unha hora ou hora e media

que estou mirando pra praza de Caión

agardando que chegara

Gandoriño de Armentón”

“E respóstalle o outro”:

“Levoume moito tempo,

xa que tiven que atravesar a braña

para chegar a tempo

pra cantarlle a Cándido de Xermaña”.

Os naufraxios

- “¿Lembra, señor Manuel, algún dos naufraxios acontecidos por aquí?"

- “Aquí houbo dous naufraxios. Aínda está un barco enterrado na praia do Reiro. Foi polo ano 1934 ou 35. Quitáronlle o motor cando había mareas grandes e máis a chapa e as pranchas metálicas. Os bois de Baldomero das Covadas e os nosos carrexaron as pranchas, e despois xa non se esforzaron tanto e aínda quedaron algunhas ferramentas na nosa casa. Estiveron moito tempo no traballo de salvamento. O outro buque era un gabarrón. Era nese tempo meu pai alcalde de barrio e o tío Chuco da Torre celador da Marina. Ninguén entendía aos mariñeiros, pero logo o tío Chuco dixo que eran belgas. Foron unhas mulleres e leváronlles caña e broa e eles puxéronse moi alegres. Despois mandamos ás mulleres á casa por unhas libretas (barras de pan) e logo eles cuspían a broa. Estiveron aí e despois mandouse aviso á Marina e veu unha lancha e, ao encher a marea, levounos arrastro. ¡Moita fame tiñan aqueles homes barbudos!”.

O "Arctic", barco embarrancado no Reiro en 1938 do que fala o Tío Lago de Chamín (O mar da Arteixo e os seus naufraxios)

Tamén nos comenta o señor Manuel que de cando en vez aparecían na praia paquetes de “lambucho” que se desprendían de algúns barcos en alta mar.

- “O lambucho -segundo o seu testemuño- era como un dos mellores panos que hai hoxe.

- “A propósito de panos, ¿lémbrase do primeiro traxe que fixo?”

- Pasa de vinte anos que morreu o xastre; chamábanlle o Quisquelo. Daquela o xastre andaba arrendado. Traballaba polas casas dos labradores, cobraba en ferrados de millo e andaba a mantido. Este xastre do que che falo viña moi cedo, era moi traballador e fuxía á noite”.

- ”¿Qué nos pode contar da política de antes, señor Manuel?”

- “Había os caciques e os solidarios, conservadores e liberais. Pero os conservadores sempre andaban por riba e os solidarios estaban sempre facendo guerra e os conservadores sempre gañaban, e sa era a política que había. Eu -continúa- acordo os pesos de Primo de Rivera, de Amadeo e de Alfonso XIII. Moitos deles tiñamos que tiralos contra as pedras para oír o toque que tiñan, xa que moitas veces non os querían”.

- “Isto é vivir e contar, señor Lago. Díganos, por último, ¿cantos anos agarda alcanzar? ¿Chegará aos 120?”.

- “Eu non os quero; quería chegar aos 90, xa que todos os familiares morreron aos 86, 87, 88 ou 90, salvo miña avoa paterna, que morreu cando ía polos 94. Eu ao que pasei os 76 e cheguei aos 80, ¡xa menos mal! ¡Aínda me deixan durar ben! Pero aos 92, 93, 94, xa me parecía un pouco arriba. Agora estou preparado para cando Deus queira”.

M. NEGREIRA RÍOS (El Ideal Gallego, 24 de maio de 1981)


ENCARNACIÓN GONZÁLEZ MES

Alguén dixo que o facerse vellos é tan doloroso como irremediable. Que a xerontoloxía, a mellora alimentaria e o novo nivel de vida axuda a que vivamos máis anos e a que haxa en cada censo unha cifra maior de anciáns. En España hai xa máis de dous millóns e medio de persoas maiores de 65 anos e dise que imos camiño de pasar do tipo de "pobo mozo" ao de "pobo vello", equiparándonos con Francia ou Inglaterra. Isto carrexa problemas, mais non é este o lugar para consideralos.

Hoxe permitímonos tales disquisicións en función de unha noticia: Na comarca de Bergantiños -posiblemente a máis ampla e, sen dúbida, unha das máis fértiles da provincia da Coruña- viven os avós da devandita provincia. Concretamente na localidade de Arteixo ven discorrer os seus días -moitos días xa- dona Encarnación González Mes, máis que centenaria, e don Vicente Castro González, a punto de selo. Ambos merecen -a verdade, meréceno todo- unha entrevista. Fala primeiro a dama.

Encarnación González (El Ideal Gallego, 21.11.1973)

"Os meus cen anos cumpridos"

-"O pasado 26 de setembro cumprín cen anos. Nacín aquí, en Arteixo. Son presidenta das Fillas de María desta localidade. Antes foino miña irmá- ¿Sabe?, meu irmán -Baldomero González Mes- foi alcalde de Arteixo e fixo moito polo pobo. ¿Ve vostede esta fotografía?, esta é a miña sobriña bisneta: ¡que guapiña!"

Si, lectores, dona Encarnación lévantase todos os días ás nove e media da mañá. Ten unha memoria prodixiosa. E...

- "Almorzo café con leite. Como normalmente, pero acompañando o xantar con gaseosa. Home, se procede un bo lacón con grelos... Vexo, vexo, pero moléstame a luz solar directa. Sempre que podo vou á misa e percorro o camiño ata a igrexa a pé: Algo máis de un quilómetro. ¿Viaxar? Só fun á Coruña, Ferrol e Guitiriz. Pódese viaxar coa imaxinación..."

Libros e cantos

-¿Qué le vostede, dona Encarnación?  
-Libros relixiosos. O día da festa das Fillas de María non fallo. Elas veñen a miña casa e aquí, no comedor, ensaian os seus cantos, as súas obras de teatro... Eu acudo e observoas ¿Sabe?, da "tele" gústanme moito as cousas que din do Papa. Tamén me gusta cantar. e as muiñeiras. Eu bailei moi ben a xota nos meus tempos.
-¿Recorda a Guerra Civil de España?
-Ai, si. Tiñamos que ir a misa a Loureda, porque nos perseguían. ¿Sabe vostedes que nós iamos á Coruña en burra? E a Paiosaco, á feira. Eu recordo que aquí, en Arteixo, o compositor don Constantino arranxou cantos musicais para nós, as Fillas de María. Cantos relixiosos que entoamos na honra da Virxe. Ai, don Constantino compoñía cousas preciosas.

A Santa Compaña

Dona Encarnación é cariñosísima. Con todos. E moi cáustica:

-Non señor, nunca "lle" creín na Santa Compaña. Mire, os meus irmáns foron a América e a un deles collérono os indión patagóns, na Arxentina, e queimáronlle os pés. Fumos doce irmáns e un chegou a médico. ¿Enferma eu?, nunca. Bueno, recordo que unha vez de mociña tiven unha molestia de ril. E fun a tomar as augas a Guitiriz. E un médico amigo díxome: "Pero, muller, tes aquí en Arteixo, as mellores augas de Galicia e vaste a Guitiriz. Volve, muller, volve e toma estas". Así o fixen...e man de santo... ¿Sabe?, neste Nadal quero tomar compota, coma sempre. E turrón e coliflor. Din que o turrón está caro... Eu estou moi contenta con este párroco mozo. Oiu, sáqueme ben nos papeis, fillo...
-Adeus, dona Encarnación.

Avoa marabillosa...   

EZEQUIEL PEREZ MONTES (El Ideal Gallego, 21 de novembro de 1973)
Foto de Martínez Sevilla 


VICENTE CASTRO GONZÁLEZ


Alguén dixo que o facerse vellos é tan doloroso como irremediable. Que a xerontoloxía, a mellora alimentaria e o novo nivel de vida axuda a que vivamos máis anos e a que haxa en cada censo unha cifra maior de anciáns. En España hai xa máis de dous millóns e medio de persoas maiores de 65 anos e dise que imos camiño de pasar do tipo de "pobo mozo" ao de "pobo vello", equiparándonos con Francia ou Inglaterra. Isto carrexa problemas, mais non é este o lugar para consideralos.

Hoxe permitímonos tales disquisicións en función de unha noticia: Na comarca de Bergantiños -posiblemente a máis ampla e, sen dúbida, unha das máis fértiles da provincia da Coruña- viven os avós da devandita provincia. Concretamente na localidade de Arteixo ven discorrer os seus días -moitos días xa- dona Encarnación González Mes, máis que centenaria, e don Vicente Castro González, a punto de selo. Ambos merecen -a verdade, meréceno todo- unha entrevista.

 

Vicente Castro (El Ideal Gallego, 21.11.1973)

O avó do pobo

 

Don Vicente Castro González é un encantador, amenísimo e bo conversador, anciá que de aquí a pouco convertirase en centenario, se Deus o permite. E oxalá que así sexa. É o pai do noso querido corresponsal en Arteixo, don Vicente Castro Rumbo. O bo ancián dixo: "Se entrevistades a avoa, aquí está o avó, que son eu".

 

-Pois fale vostede estupendo avó...

-Fun legoeiro durante 36 anos. Non, non me pregunte, que eu xa lle digo todo. Vexo, oio, ando e entendo á perfección. Teño unha memoria que xa quixera vostede, fillo... Agora luzo sombreiro, porque a gorra non me protexe do sol.

 

Os gustos de don Vicente

 

-Pois xa que o di vostede todo, avó...

-Claro que si. Gústame a "tele", as corridas de touros. Son seareiro do Penouqueira Clube de Fútbol, de Arteixo. O ter noventa e todos os anos non me fai esquecer a afección. ¿Si coñezo a Arsenio? ¡Claro!, si seu pai foi case da miña quinta... O chaval é un bo adestrador. son de aquí. Eu, entre a "tele" e a radio, estou ao día. Gústame moito comer touciño. Cando era legoeiro, había que anotar todos os coches que pasaban. Agora é máis doado.

-¿A súa familia, don Vicente?

-Tiven 13 fillos, 4 netos e 5 bisnetos. Agora a vida é máis doada. Eu fumo moito, pero negro. Xogo a partida de tute e gáñolle aos "chavales" de setenta anos. E tomo whisky...home, anímese e traiame unha botelliña...

-¿Sabe vostede de política?

-Eu sonlle de dereitas. E vou a misa. Cando vivía a miña muller iamos os dous cos nosos trece fillos, camiño da igrexa. E "atrancábamos" a rúa. Eu bailei coa miña dona a muiñeira como ninguén. Un día gañamos 30 pesos nun concurso. Asistiamos a todas as romerías. Mire, que eu tamén me levo moi ben co párroco.

 

En Infantería

 

-¿Qué recorda da súa vida militar?

-Estiven destacado en Lugo con outros 18.000 homes, agardando acudir a Melilla pero arranxouse aquel "cacao". Eu servín na Coruña, en Infantería, rexemento de Isabel la Católica. Paseino moi ben, ¿noivas?, tiven dúas antes de casarme, claro.

-Dixéronme que estivo vostede en América...

-Dez anos, chaval. En Uruguai, Cuba e Arxentina. ¿Cuba? recordo a manigua de Maceo. ¿Uruguai?, tomei mate e pelexei cos gauchos. ¿Arxentina? Si ata escoitei a Gardel... Eu son un enamorado do automóbil, pero non me atrevo a subir en avión. O meu fillo Vicente quere levarme a Uruguai en avión, para que eu recorde os meus tempos. Se me leva en barco vou. Pero en avión, non. Porque eu coñecían a un que foi en avión e, perdoando a cara de vostede, mexouse de medo. Eu non probo. ¿Franco?, Franco é unha gran persoa.

-Don Vicente, ¿sabe vostede que os homes chegaron á lúa?

-Mire, mozo, isto da lúa cheirame a conto. Porque ¿quere vostede dicirme porque porta entraron?

-Que Deus o bendiga, don Vicente. 

 

EZEQUIEL PEREZ MONTES (El Ideal Gallego, 21 de novembro de 1973)
Foto de Martínez Sevilla          
 

 

 

'CHUCHO DE LANTES', O GAITEIRO DA ESQUIPA

  

     Quen non se lembra de 'Chanquete'? Refírome, como podedes imaxinar, ao vello mariñeiro da popular serie dos 80 Verano Azul que, xa xubilado, toca o acordeón no seu barco La Dorada, un escanastrado pesqueiro varado no alto dunha cima do pobo mediterráneo de Nerja. Pois ben, aínda que non o creades, no lugar da Esquipa, na parroquia de Monteagudo, tivemos o noso propio 'Chanquete'. Iso si, hai que aclarar que non vivía nun barco nin tocaba o acordeón. Non, non. O noso viviu durante un tempo nun autobús que tiña “varado” na Leira da Costa, próxima á canteira de Arias en Trambasaguas, e tocaba a gaita. Fálovos de Jesús Mañana Doldán, máis coñecido polo alcume de 'Chucho de Lantes'.

'Chucho de Lantes'  coa súa gaita (Cortesía de Estrella Mañana)

   Nado en 1931 na Esquipa, o noso protagonista era o máis novo dos tres fillos de Jesús Mañana e Estrella Doldán e, ao igual que os seus irmáns Manuela e Eliseo, tivo que traballar dende moi cativo nas terras da casa botándolle unha man a seus pais, que eran dos grandes labradores da zona. De feito o señor Mañana foi, segundo nos contou a súa neta Estrella Mañana Moreno, o benfeitor que doou os bancos da igrexa de Monteagudo.  

   De moi noviño, 'Chuchiño de Lantes' escoitaba música tradicional con certa frecuencia, especialmente en Caión, na casa dun tío gaiteiro. Coa gaita sentiu de neno un amor a primeira vista e tirouse de cabeza. Mais a música non daba de comer e, á parte do duro traballo nas terras, tamén faría unhas pesetas coma barbeiro cortándolle o pelo, xa de mozo, aos veciños da contorna na casa de seus pais.

  A súa filla Estrella recorda que... “meu pai tamén tocou nos 'Matines'. Disque os músicos desta formación eran de Carballo, da Laracha e de Arteixo. Daquela xa sabes, para facer baile nas aldeas desta zona e nos salóns da época, un tocaba a pandeireta, outro a gaita... Tamén, polo que teñen contado na casa, pola Noiteboa ou polo Nadal, papá tocaba a gaita na Esquipa e a xente ía detrás del. Era moi festixeiro de Nuestro Señor. Bueno, festixeiro e “chupinero”, que dicía que non se podía andar a pau seco”.

   - Maruja, a ver muller, trae un chupito de algo que hai que mollar a palleta!

  Chucho casa en Freón aos 24 anos e, ao pouco, abandona o fogar para embarcarse a Montevideo no “Monte Udala”, un buque que transportaba madeira e no que viaxaban ducias de galegos e galegas que fixeran a maleta da emigración na procura dunha mellor vida. Corría o ano 1955 e, despois de 33 días de navegación, chega á capital de Uruguai, onde o arteixán empeza a desenvolverse grazas a un matrimonio galego que xa coñecía de antes.

Chucho na época na que emigrou ao Uruguai (Cortesía de Estrella Mañan

    Ao pouco de establecerse en Montevideo monta unha barbería na calle Juan Paullier, un negocio que bautiza co seu concello de nacemento: 'Peluquería Arteixo'. Non tarda en facer clientela, moitos deles socios da Casa de Galicia, o lugar onde coñeceu a Alba Luz Moreno Santana, unha moza uruguaia de orixe vasca.

Imaxe da 'Peluquería Arteixo' que Chucho tivo en Montevideo (Cortesía de Estrella Mañana, a moza da foto)

    En 1966, cando xa levaba máis dunha década no Uruguai gañando a vida na súa barbería, Chucho e Alba son pais dunha nena á que deciden poñerlle o nome da avoa paterna e da nai: Estrella Alba. Catro anos máis tarde, sobre o 70 ou 71, o emigrante da Esquipa cambia de actividade profesional. Deixa a tesoira e a navalla e monta un bar na rúa Ricardo Palma ao que lle chama “Bar Cielito”. Non foron poucas as bromas da clientela co nome do novo negocio:

    -El dueño Jesús, la mujer Alba Luz, la hija Estrella y el bar Cielito… sólo falta la luna!

   Traballar de taberneiro non é moco de pavo. É un oficio duro e hai que estar moitas horas agarrado á barra para rendabilizar o negocio, á parte de entender de sicoloxía e dárlle a cada cliente o trato e atención que merece. Segundo a súa filla Estrella, Chucho abofé que o conseguiu (falo do trato e de exercer de sicólogo) e dentro dese estado de suxestión, tamén ía conseguir que a súa modesta taberna fora, naquela altura, un dos lugares que cumpría perfectamente a súa labor de oficiosa embaixadora de galeguidade en Montevideo, tocando a gaita para a súa clientela case que todas as noites.

Imaxe do 'Bar Cielito' (Cortesía de Estrella Mañana, a moza da foto

    Despois de 25 anos sen pisar a terriña, 'Chucho de Lantes' volta ao seu lugar de nacemento en 1979, cando morreu súa nai Estrella e a familia fixo a partilla dos bens. Naquela hora xa vendera o “Cielito”. A súa filla contounos que ao regresar a Montevideo… “o valor das pesetas ao cambio da moeda era unha barbaridade. Ti ías con algo de aquí e aló case eras millonario. Cando chegou de Galicia, dixo:

   -Vou comprar o mesmo coche que ten o presidente!

   E comprou un Chevrolet, da mesma cor que o que tiña Aparacio Méndez, o presidente de facto da República de Uruguai. Chucho era así! Un da Esquipa á altura do poder!

    Outro dos caprichos que se permitiu cos cartos da herdanza foi un agasallo para a súa filla Estrella quen, remomerando aqueles tempos da súa adolescencia, recordaba que "o 79 foi o último ano meu de escola e papá dixérame que, se aprobaba todo no colexio, me levaba a coñecer todo o Uruguai… e levoume! Igual que aquí hai provincias, aló chámanlle departamentos. Hai 19 e anduvémolos todos, no Chevrolet “do presidente”. Naquela viaxe, na que tamén me levou a Punta del Este e a outras praias na que paraban os ricos, eu fun a súa princesiña.”

Estrella co Chevrolet de seu pai (Cortesía de Estrella Mañana)

   Chucho regresa definitivamente da emigración en 1985 acompañado da súa filla Estrella e, durante uns seis ou sete meses, viven na Esquipa, na casa onde el nacera, con Manuela, a súa irmá maior, e con Francisco e Mari Carmen, cuñado e sobriña do gaiteiro (Mari Carmen casaría ao pouco con Baldomero, o das Covadas de Sorrizo). Posteriormente, Chucho e Estrella establecerían o seu domicilio nun piso da Laracha antes de facer o propio nunha casa de Vilasuso, na parroquia de Torás, lugar no que viviron de aluguer durante catro anos. No medio desta vórtice de acontecementos, Estrella casara en 1986 con Eladio Varela, un mozo do Escurido (parroquia de Lendo), e súa nai Alba Luz abandonara Uruguai en 1988.

   Uns meses despois da chegada a Galicia da nai dela, Eladio e Estrella deciden comprar unha casa no Escurido, lugar no que criarían a súa filla Susana e no que tamén residen Chucho e Alba Luz. Mais, o gaiteiro necesitaba o seu espazo para poder voar libremente, e foi aí cando decidiu levar un autobús para unha leira que tiña na Esquipa, a chamada “Leira da Costa”.

O AUTOBÚS

   'Chucho de Lantes' era bo amigo, xa dende os tempos mozos, de Jesús, o empresario de Carballo propietario da empresa Autocares Rey Varela, con quen falara previamente da posibilidade de comprarlle un dos seus autobuses.

-O do bús foi unha tolemia de meu pai -comentounos Estrella. Trouxoo para a leira sobre o ano 1990. Fixo como Chanquete. A min maldita gracia me facía, pero en fin, el era como era. Ata meus cuñados se ofreceran a facerlle un fin de semana na leira como Dios manda pero nada, non houbo maneira. Recordo que o autobús xa o tiñan que dar de baixa e veu para aquí polo seu propio pé, circulando ata a leira. Despois sacáronlle as rodas e puxérono enriba duns tacos de madeira. Dentro, fixera unha división con cortinas. Nun lado era onde durmía e no outro montara unha peluquería. Íanlle os clientes de Monteagudo, os que xa tiña antes de emigrar ao Uruguai. Algunhas noites encendíao para poñerlle a calefacción. El alí era feliz. Ao Escurido viña igual, eh. Á nosa casa viña a comer e a lavar a roupa, pero no bus tiña a liberdade que precisaba. Dicía que alí podía tocar a gaita á hora que lle petaba sen molestar a ninguén e bromeaba con miña nai decíndolle que tamén podía levar as mozas que quixera! Na leira tamén tiña dúas bestas e unha máquina de mallar desas antigas que a saber de onde a trouxera!

Vista aérea da Leira da Costa, no lugar da Esquipa, e do autobús de Chucho (http://mapas.xunta.gal)

   Para afondar sobre a historia daquel autobús puxémonos en contacto co empresario Jesús Rey Varela, que nos atendeu amablemente rememorando os primeiros tempos da súa actividade profesional:

  “Nos anos 70 eu levaba emigrantes a Suíza e á volta dunha viaxe parei en San Sebastián porque escoitara na radio que a Real Sociedad estaba adestrando no campo de Atocha. Cando cheguei ao estadio, senteime nas bancadas e empecei a falar cun fulano que estaba ao meu carón, e resulta que era Manolo Ramos, o chofer do autobús que levaba á Real Sociedad aos adestramentos, aquela Real Sociedad dos Arconada, Zamora, Satrústegui, López Ufarte… que non tardou en gañar as ligas 80/81 e 81/82. A empresa era Autocares Ramos. Seguín falando con Manolo, e mira ti por donde que lle acabei comprando o bús. Trouxéramo el ata aquí, ata A Laracha. Era un Avia con matrícula de San Sebastián con motor Perkins… Por aquí fixen servicio con el por Cerceda, A Silva, A Laracha… ata que o dín de baixa o día que foi para A Esquipa, para a leira do meu amigo Chucho”.

   'Chucho de Lantes' faría vida naquel autobús durante case dous anos, ata que Manuel Vilanova, un curmán que residía na Coruña, o convenceu para que cuidara da casa e da granxa de porcos que tiña en Gomesende. O gaiteiro aceptou a proposta e botou uns 5 anos coidando dos animais. Alí tocaba a gaita a diario. Curiosamente, no Igrexario, aínda hai quen recorda de escoitar a súa música. 

Na parte superior da imaxe vemos a Alba Luz e a Chucho. Na inferior, á súa neta Susana e a Oliva e Agosto, veciños de Vilasuso

  Con certa apariencia dos gauchos da Pampa, bigote “tipo Arrocet” e peiteado Anasagasti, Chucho non se perdía ningunha festa e romaría da bisbarra:

  “Meu pai era moi divertido. Encántaballe botar bombas polas festas. Cada ano celebraba o día que marchara para Montevideo botando foguetes. Na realidade botaba bombas por calquera motivo. Era moi fogueteiro, abofé! Festas, bombas e gaita… iso era o seu!

  Ás verbenas máis próximas desprazábase na súa Vespa, como aquel día que entrou na Cachada no campo da festa coa gaita ao ombro. Cun traxe castaño, garabata a xogo e un feixe de chapas nas lapelas, meteu a moto no 'bochinche' e díxolle a un dos rapaces da comisión:

- A ver ho, pónme unha cervexa que hai que mollar a palleta!

  A súa besta particular, refírome a moto Vespa, tivo que deixala no cortello cando empezou a ter problemas de próstata porque xa non era quen de termar dela. Aquel home tan alegre foise rechumindo pouco a pouco, ata o punto de andar paseniño agarrado a unha bicicleta por mor da súa doenza. Preocupadas pola súa saúde, Estrella e Alba Luz convencérono para que residira con elas en Escurido, onde o noso protagonista faleceu en decembro de 2009.

  Se vas pola Esquipa, ou incluso por Gomesende, e pechas os ollos durante uns segundos, é probable que aínda escoites o son da súa gaita dende o alén. E ollo! Se buscas o autobús, xerme daquela Real Sociedad imbatible, no que 'Chucho de Lantes' viviu durante un tempo e exerceu a nobre arte das tesoiras e da navalla ao vir de Montevideo, xa che advirto que pasou a mellor vida trala morte do gaiteiro. Aquel autobús de tanta historia acabouse convertendo en chatarra nas instalacións que a empresa 'Hierros Varela Urbieta' posúe no Polígono Industrial de Bértoa, en Carballo.

 

BALDOMERO MOREIRAS, UN DOS BOS E XENEROSOS

  Hoxe faleceu un dos bos e xenerosos. Foise o gran Baldomero Moreiras Vázquez. Dende este humilde espazo queremos transmitir as condolencias e amosar o noso máis sentido e sincero pésame á súa familia con esta humilde homenaxe.

  De seguro que moitas e moitos de vós o recordades porque vos atendeu, coa súa habitual amabilidade e característica voz, nalgún momento no rexistro do Concello de Arteixo. Mais Baldomero, arteixán de boa cepa, tamén deixou unha gran pegada no mundo do fútbol, chegando a debutar no equipo filial do Deportivo.

Baldomero co Penouqueira nos anos 60 no Campo de Fornos, terreos que hoxe ocupa Inditex

  Nado na Baiuca o 17 de novembro de 1942, Baldomero era fillo de Maximino Moreiras González, natural de Lestón-A Laracha, e de Manuela Vázquez Díaz, natural de Xuvia-Narón. Xunto a seus irmáns Manuel, Maximino e Avelino, pasou a súa infancia entre o recendo da panadería de seu pai e da tenda-estanco que a familia rexentaba na Baiuca; entre os recordos do Arteixo de antano de súas tías Encarnación e Dolores González Mes, irmás de súa avoa paterna Josefa que residían no mesmo domicilio no que se criaron os Moreiras Vázquez; e entre a alegría dos días de estío nos que pasaban horas e horas cos seus curmáns Julio e José María Mancebo e cos seus amigos do Arteixo daquel tempo.

    Os meses do verán eran, para a rapazada arteixá daquela hora, o mellor do ano. Non había escola e gozaban de máis tempo para xogar. Os que tiñan leiras e vaca botaban unha man na casa mais, á caída da tarde, xuntábanse co resto de mozos no Balneario ou no campo do fútbol. Alí pasaban horas e horas falando das súas cousas e dándolle ao balón. O balón nunca faltaba porque estaban os veraneantes do recinto termal. Baldomero empezaría a demostrar as súas innatas condicións para a práctica do fútbol naqueles enfrontamentos no campo do Balneario, algún deles vestindo a camiseta do Penouqueira, o club da Baiuca que se constituíra de xeito oficial en 1954 e que xa viña xogando ocasionalmente como tal dende os anos trinta, despois de facelo anteriormente baixo a denominación de Club Alba.

    Amosada a súa enorme valía, a finais da década dos cincuenta Baldomero Moreiras entra a formar parte das categorías inferiores do Deportivo da Coruña, permanecendo no equipo xuvenil ata a tempada 1959/60, que foi cando se produciu o seu debut na Serie A Rexional co plantel do Deportivo B, que tamén integraba o seu amigo da infancia Juan Antonio Salvadores ou, entre outros, Lariño, xogador que faríacarreira no Deportivo da Coruña, Sporting de Xixón, Valladolid e Ourense.

 

As Pontes de García Rodríguez. 19 de febreiro de 1961. Formación do Deportivo B que venceu ao Calvo Sotelo por 1-3 en partido correspondente á Serie A Rexional. Baldomero Moreiras é o futbolista do centro da fila superior. Na mesma fila, segundo pola dereita, aparece o seu amigo arteixán Juan Antonio Salvadores (Cortesía da familia Moreiras Mosquera)

   Futbolista de grande envergadura e dotado dunhas condicións físicas extraordinarias, naqueles días nos que o sistema habitual empregado pola maioría dos equipos era o 3-2-5, cando empezou a foguearse no filial deportivista Baldomero xogaba de xeito habitual na liña de tres defensiva, mais, andando no tempo, reconverteríase nun cotizado centrocampista.

    Todo parecía indicar que o mozo da Baiuca ía camiño de converterse en xogador de categoría superior cando, unha inoportuna fractura, truncou de raíz a súa prometedora carreira deportiva, nunha altura na que, ademais, ía perder a seu pai, falecido o 30 de setembro de 1961, e a seu irmán Maximino, morto de accidente tan só 45 días despois da perda do seu proxenitor.

    Desvinculado do Deportivo da Coruña, o arteixán ficha no Penouqueira, club co que gaña o campionato de Arteixo da tempada 1965/66. Ía ser precisamente nesta altura, en 1966, cando casa con Rosa María Mosquera, sobriña de Pitos, o popular futbolista e banqueiro, coa que tería catro fillas: Manuela, Rosa, Pilu e Marién.

    Baldomero retiraríase do mundo do fútbol a principios dos anos setenta, cando xa un dos seus xeonllos lle impedía xogar, para dedicarse única e exclusivamente á súa familia e ao seu traballo no rexistro xeral e no negociado de estatística do Concello de Arteixo, onde xestionou o censo e o padrón ata que se xubilou no ano 2009.

   Vaia este humilde tributo e sentido homenaxe para que uns o recorden, outros o coñezan e todas e todos admiren a este gran veciño que foi Baldomero Moreiras Vázquez.

D.E.P.