ARQUITECTURA RELIXIOSA

O SANTUARIO DE PASTORIZA

      Basándose en varios datos históricos, trazáronse en torno ao Santuario de Pastoriza numerosas conxecturas sobre as súas tradicións, lendas e historia. Hoxe son poucos os restos que nos quedan do que foi a anterior igrexa románica, sustituída por outra barroca nos anos 1685 ao 1699, da que se conserva todo o referente a súa construcción con interesantes datos sobre os canteiros, escultores e arquitectos que alí traballaron.
     Antes do século XII, asegura a tradición que en Pastoriza xa existía un templo, hipótese que apoia a lápida funeraria descuberta en excavacións realizadas na casa rectoral a finais do século XX cunha inscripción visigótica:

+OVIIT   FMMLS   DI   ANS
   ABBA   VI   KLS   DEC   E   MBRES
   ERA   DCCCCXVIIII   A

     Según a transcripción do texto podemos constatar que na era 919, que correspondería ao ano 811 foi soterrado un tal ANS (abreviatura de Ansericus, Ansualdus...) e que posuía a xerarquía de abade. Pode ser que esta fora a data de fundación pero habería que demostrar que esa lápida pertencía ao santuario e que non foi traída doutro lugar.
     O documento máis antigo no que aparece citado o nome de Pastoriza é nunha doación de San Rosendo do século X, no que fala da Iglesia de Pastoriza en Tierra de Faro. Outro documento de Bermudo II de xuño do ano 911 cita a Pastoriza na cesión que fai o bispo de Compostela de varios pobos e herdades no término do Faro BRIGANTIUM: ...concedimus etiam vobis homies qui fuerunt crantia de Villa Pastoriza.
     Parece pois demostrada a existencia dunha igrexa en Pastoriza, posiblemente visigoda, á que pertencería o capitel visigodo de follas de espadana que aínda se conserva.
    Cando no ano 1685 quixeron reedificar o templo, que se quedara pequeno para a importancia que o Santuario adquirira a través dos anos, encargouse unha medición da igrexa románica, antes de demolela, aos mestres arquitectos Francisco de Liste e Domingo Pérez, veciños de Noicela.
    Fragmentos do que foron dúas arquivoltas da porta principal, atópanse repartidos por todo Arteixo: dúas dovelas están na mesma igrexa de Pastoriza; outras dúas na igrexa de Oseiro; e outras máis irían dar a igrexa de Chamín. Mais ¿cando se desmontaron estas arquivoltas? Posiblemente cando se lle puxo a igrexa o novo tímpano da Virxen co Neno, aínda conservado. Tamén, probablemente, reformaríase todo o muro, quitándolle o contraforte da dereita e engadíndolle a pequena espadana, tal e como se atopaba a fachada en 1685, cando se desmontou.
    As molduras das arquivoltas son moi similares ás de San Tirso de Oseiro. Si o autor de ambas igrexas é o mesmo (en San Tirso traballaron dous mestres que deixaron as marcas "P" e "D" na cantería), a igrexa románica de Pastoriza construiríase moi próxima ao ano 1162.
    O tímpano da porta principal tamén se conserva. Case semicircular e lixeiramente apuntado, mide 1,50 de diámetro na base e 0,85 de altura. Nel está labrada en altorrelieve unha fermosa figura da Virxe e o Neno, cunha inscripción a ambos lados dificilmente descifrable. A Virxe é unha valiosa peza da escultura de transición ao gótico, cincelada en granito, e sostén na súa man dereita unha bola e na esquerda o Neno, lixeiramente ladeado en actitude de bendecir. A imaxe atópase sentada nun sillón do que só se aprezan os brazos. A inscripción que hai no tímpano está en letra visigoda con caracteres moi uniformes propios do século XIII. Na inscripción, os historiadores creron ler Año 1291 (a tantos de septiembre) sendo Pero Miño do Xisto Rector. Restándolle 38 anos de diferencia entre a antiga e nova cronoloxía occidental, temos como data da inscripción 1253.
     Posterior ao século XIII, é a primitiva imaxe de Nuestra Señora de Pastoriza, talla policromada en madeira da que só se conserva unha completa documentación. Era dunha nave con cabeceira cuadrada, cuberta de madeira e ábside abovedado, según o prototipo románico rural da zona.
     A actual remodelación arrinca no ano 1685 nun intento de aumentar a capacidade do Santuario e remataría catorce anos máis tarde, sendo sufragada por Juan del Río, escribán da Súa Maxestade e do Goberno e Capitanía Xeral do Reino de Galicia e Señor do Couto de Suevos, que se reservaría o dereito a ser enterrado, xunto coa súa dona, na capela de San Xosé.

FONTES:
-José R. Soraluce Blond
-Seminario Permanente de Formación de Profesorado CEP Galán e CEIP Ponte dos Brozos

 AS CAMPÁS DO SANTUARIO DE PASTORIZA

Nun dos numerosos ensaios da obra teatral Porlier en Pastoriza aos que asistimos ao longo do verán de 2018, casualmente observamos que nunha das catro campás coas que conta o Santuario, a do campanil da sancristía, podíase ler perfectamente a inscrición “Kurfürst-Hamburg”. Nun primeiro momento pensamos que podía tratarse da campá dun navío alemán afundido no noso litoral e, por iso, non tardamos en contactar con Fernando Patricio Cortizo, bo amigo e auténtico erudito do mundo dos naufraxios que acudiu ao lugar o 29 de setembro, o día que representamos a obra de Porlier no adro do Santuario de Pastoriza.

Campá de coa inscrición "Kurfüst-Hamburg" (Xosé Troiano)

Impresionado polas grandes dimensións da peza de bronce, de case medio metro de circunferencia na súa base, Fernando afirmounos que en moi contadas ocasións os barcos de antano levaban campás tan grandes e, posteriormente, tamén nos admitiu que nos seus arquivos non tiña ningunha información sobre ningún navío nomeado “Kurfüst” que fora construído en Hamburgo. Mais con todo, o historiador apuntounos que a campá de Pastoriza era moi semellante ás utilizadas hai un século nos acorazados da Mariña Imperial alemá e que, ademais, tiñamos que ter en conta que había moitos barcos que cambiaban de donos (navieira) varias veces ao longo da súa “vida” polo que… “puideron irse a pique coa campá orixinal do día da botadura; é dicir, o nome do navío trocaba rebautizado pola nova navieira que o acababa de adquirir, pero a campá non, seguía sendo a orixinal, a do primeiro barco”.

Coas premisas de Fernando Patricio, poucos días despois puxémonos en contacto con Xosé Troiano, grande defensor do noso patrimonio e especialista precisamente do mundo dos sinos de barco que hai nos campanarios das igrexas galegas, un Troiano que recoñecía que era un caso cheo de misterio e que tamén empezaría a indagar de contado sobre a orixe da campá de Pastoriza.

Vapor Kurfüst (Diario de Bergantiños)

Un dos primeiros pasos da investigación de Troiano foi contactar co historiador Rafael Lema, quen publicaría varios artigos na súa páxina web (cronicamaritima.es) e no xornal Diario de Bergantiños para que, nunca mellor dito, “soara a campá” e que algunha persoa aportara novos datos ata o de agora descoñecidos. Na procura de máis informacións, Xosé Troiano tamén contactaría coa Real Liga Naval Española para resolver o misterio da procedencia do sino do campanil da sancristía do Santuario. E sí, a campá empezou a soar pois, a raíz dos artigos de Lema, o historiador coruñés e arqueólogo submarino Miguel San Claudio Santa Cruz, xunto co grupo de investigación portugués “Um mergulho na historia”, aportaron datos e fotos do Kurfüst, o barco do que procede, posiblemente, a campá da que estamos a falar.

O noso protagonista era un moderno navío alemán de 5.645 Tn. de tipo mixto, de carga e pasaxe, que fora construído no ano 1901 en Reiherstiegwerft, Hamburgo. Tiña unhas medidas de 125,2 x 14,7 metros e a súa propulsión, vapor de dobre expansión, facíao acadar os 13,5 nós. O Kurfüst, que navegaba con frecuencia polo noso litoral e que de seguro atracou algunha vez nos principais portos galegos, naufragaría o 5 de maio de 1904 en Sagres, no sur de Portugal, cando facía travesía con carga xeral dende Delagoa Bay (Maputo, Mozambique) a Hamburgo, a cidade alemá na que fora construído facía tan só tres anos.

Clarexada a incógnita da procedencia da campá do campanil da sancristía, agora só nos falta saber como chegou a Pastoriza. Sabemos que moitos campanarios dos templos galegos, de xeito especial os da Costa da Morte, contan con campás de barcos que se foron a pique nas nosas augas e que chegaron aos seus novos destinos ben por donativos de armadores, por compras ou por agradecemento das tarefas de salvamento, ou ben por agasallos dos chatarreiros da zona, coma as campás de Camelle, Arou, Cee… 

Santuario de Pastoriza

Segundo Rafael Lema, todo parece indicar a que, na primeira década do século pasado, unha empresa de desmantelamento coruñesa que participara no rescate dos restos do Kurfüst en Portugal doouna ao Santuario de Pastoriza, unha información que agardamos contrastar próximamente.

Deixamos o campanil da sancristía e situámonos agora diante da fachada do Santuario, unha fachada que está ornamentada con motivos clásicos e que se estrutura en tres corpos independentes que rematan nunha espadana. Esta espadana consta de tres corpos, o primeiro formado por dous grandes arcos de medio punto que descansan sobre piares e onde van dúas campás. No segundo corpo, un arco de medio punto onde se sitúa unha terceira campá. No derradeiro corpo, un pequeno frontón triangular curvo cun oco circular rematado por un pináculo con bóla. 

Pois ben, as tres campás da fachada da igrexa de Pastoriza foron estudiadas exhaustivamente polo amigo Xosé Troiano, quen nos cedeu amablemente o seu traballo inédito para estas Crónicas de Arteixo.

Para describilas, Troiano comeza de arriba abaixo denominando as seguintes partes: a parte superior onde vai situada a coroa «ombreiro» (O); uns centímetros máis abaixo, «terzo» (T), onde se sitúan as inscricións de advocación da campá e o ano da súa fundición; o «medio» (M), normalmente onde se sitúa a cruz e nalgunhas veces a marca do fundidor ou unha gran cita; o «medio pé» (MP), onde tamén vai unha cita ou inscrición na que nos di quen a mandou facer, quen a fixo e onde a fixo. Por último, o «pé» (P), que viría sendo o «voo» da campá e que normalmente vai decorado por un ou varios cordóns e tamén onde se pode colocar a marca de fábrica dalgúns campaneiros.

Campá grande do lado dereito da espadana (Xosé Troiano)

a) Campá grande, lado dereito da espadana.

 

Na dereita sitúase a campá grande cunhas medidas de 94 cm de diámetro e 75 cm de alto interior cun peso de 481 Kg. No “Terzo” (T), ten unha greca e dous cordóns continuando coa inscrición: “JHS MARIA Y JOSE ANO DE 1926”. Pecha esta inscrición con dous cordóns máis. No “Medio” (M) da campá sitúase unha cruz cun pedestal de cinco chanzos, decorada a base de selos con 4 estreliñas. O pao e os brazos decorado igual co pedestal, a base de estrelas. Todo o conxunto, cruz e pedestal vai flanqueado por unha greca igual ca do terzo e a súa vez flanqueado por dous cirios. Un cordón pasa pola parte inferior do pao da cruz. No “Medio Pé” (MP), van dous cordóns continuando coa inscrición: “ESTA SE HIZO SIENDO CURA PARROCO EL LICENCIADO DON CLAUDIO SUAREZ BARROS” e dous cordóns máis. No “Pé (P) sitúase a marca de fábrica coa seguinte lenda: “FABRICADO POR OCAMPO / EN ARCOS DA CONDESA”. 

Campá mediana do lado esquerdo da espadana (Xosé Troiano)

b) Campá mediana, lado esquerdo da espadana.

 

Na esquerda, sitúase a campá mediana cunhas medidas 67 cm de diámetro e 60 cm de alto cun peso de 174 kg de peso. No “Terzo” (T), ten unha greca e dous cordóns continuando coa inscrición: “JHS MARIA DEPASTORIZA (Sic) Y JOSEF”. Pecha esta inscrición con dous cordóns máis. No “Medio” (M) da campá sitúase unha cruz cun pedestal de catro chanzos, decorada a base de selos con 4 estreliñas. O pao e os brazos decorado igual co pedestal, a base de estrelas. Pasan dous cordóns finos pola metade da cruz. No “Medio Pé” (MP), van dous cordóns continuando coa inscrición: “HIZOSE SIENDO RETOR DN MANUEL ROJO DE LOS RIOS ANO DE 1782” e dous cordóns máis. 

Campá pequena da parte superior da espadana (Xosé Troiano)

c) Campá pequena, parte superior da espadana.

 

Na oco superior da espadana sitúase a campá pequena. As súas medidas son un pouco menores ca anterior mais carecemos delas. Esta campá é similar á mediana. No “Terzo” (T), ten unha greca e dous cordóns continuando coa inscrición: “JHS MARIA DE PASTORIZA Y JOSEP”. Pecha esta inscrición con dous cordóns máis. No “Medio” (M) da campá sitúase unha cruz cun pedestal de catro chanzos, decorada a base de selos con 4 estreliñas. O pao e os brazos decorado igual co pedestal, a base de estrelas. Pasan dous cordóns finos pola metade da cruz. No “Medio Pé” (MP), van dous cordóns continuando coa inscrición: “HIZOSE SIENDO RETOR DN MANUEL ROJO DE LOS RIOS ANO DE 1782” e dous cordóns máis.

Xosé Troiano tamén nos contou que estas tres campás están elaboradas polos Irmáns Ocampo, en Arcos da Condesa (Caldas de Reis, Pontevedra)...” Aínda que a campá mediana e a pequena non teñen marca de fábrica, a decoración destas fai que se delaten como deles. Os Ocampo comezaron a porlle a marca de fábrica no primeiro terzo do século XIX, polo tanto, as campás anteriores a estas datas non levan a identificación de fábrica pero a súa feitura é moi recoñecible”.

OS CEMITERIOS PROTESTANTES DE ARTEIXO

     O 20 de xullo de 1875, en pleno reinado de Alfonso XII e uns meses antes de que o ferrocarril chegara á Coruña (faríao o 10 de outubro coa apertura do tamo A Coruña-Lugo), a comunidade protestante da cidade herculina inauguraba a súa primeira capela no baixo dun dos primeiros edificios que se construiran tralo derrubamento das vellas murallas da Pescadería, ubicado na primeira zona do Ensanche e levantado na vía urbana coñecida naquelas datas como Avenida de Puerta de Torre de Arriba, máis tarde chamada Praza do Instituto e pouco despois Praza de Pontevedra.

     A daquela flamante capela, tiña ademais o privilexio de constituir a primeira igrexa evanxélica da Galiza e pese a ser inaugurada coa oposición do Gobernador Civil, contara co permiso das autoridades de Madrid.

     Os primeiros cultos de apertura xeneraran unha gran expectación entre a poboación herculina e, en novembro dese ano 1875 xa había cinco coruñeses convertidos á fe do Evanxelio que foran bautizados, por inmersión, nas augas do Orzán.

     A finais de 1876, producíase a primeira defunción dun membro desta comunidade. Tratábase de José García, de 70 anos de idade e zapateiro de profesión. O seu enterro levaríase a cabo ás seis da mañá do día seguinte, sen permitirse cánticos pola rúa, nun recuncho aillado da parte posterior do cemiterio de San Amaro.

     Ao ano seguinte, en 1877, establécese a obra evanxélica en Loureda e en Arteixo. En Loureda, donde habería escola en 1884, levantaríase un pequeno camposanto de noventa metros cadrados de extensión no lugar do Torreiro (Ervedíns), que fora construído por Roque García Fuentes por un custe de 393,75 pesetas que sufragara o Concello. Unhas dez persoas recibirían sepultura neste cemiterio que carece de panteóns ou lápidas. A primeira delas foi Lorenza Calzado Pallas, veciña de Loureda que residira no Uruguai algún tempo á que se lle atribue a fundación do grupo evanxélico de Caión. Os restos de Juan Balay Martínez, alcalde de Arteixo entre febreiro de 1874 e o mesmo mes de 1875, tamén descansan neste camposanto do Torreiro. Según Manuel Blanco, que no seu libro "Alcaldes de Arteixo (1836-1998)" afirma que el origen y proceso de los protestantes en este Concello no puede entenderse sin la actividad que él desplegó a su favor, este veciño de Loureda convertiríase en protestante sobre o ano 1878, feito que xeneraría gran controversia na zona, que derivaría nunha queixa dos concelleiros de Arteixo sobre o seu comportamento ante o Gobernador Civil.

     Da polémica suscitada pola propagación da fe evanxélica no municipio arteixán fixérase eco un xornal da Coruña o 28 de xuño de 1889, nun artigo no que se facía referencia a unha disputa entre o pastor protestante e o cura da parroquia, respaldado polo alcalde, que increpou a varios feligreses protestantes por traballar as súas terras o día de San Xoán. "Ninguno de dichos señores debe ignorar que en Arteijo y en todas partes hay libertad de culto", defendía o xornal.

     Desde fai máis de cuarenta anos, o veciño de Loureda Manuel García, que vive a carón deste camposanto protestante, encárgase de adecentar o cemiterio. Non profesa a relixión evanxélica nin tampouco recibe ningún tipo de remuneración polo traballo. Limpao porque "non me costa nada".

                                    Manuel García no cemiterio protestante de Loureda

     O outro cemiterio protestante que hai en Arteixo está, regardado entre catro paredes caleadas, perto da pequena rotonda ubicada entre a rúa Torrente Ballester e a Avenida de Caión. Fora construído en 1906 por José Rey Valeiro, un arteixán que estaba casado coa francesa Sofía Baridó Schneider (a historia deste matrimonio tédela no libro "O mar de Arteixo e os seus naufraxios") que tivera que salvar múltiples escollos ante os mandatarios da época para conseguir os permisos necesarios para levantar o que era a segunda necrópole protestante do Concello. Luisa Fuentes Rey, veciña de Sorrizo, neta de José Rey Valeiro e actual propietaria deste camposanto, afirmaba non hai moito que "puxéronlle moitas trabas; todo eran problemas, mais finalmente, grazas á mediación do Goberno inglés, meu avó puido construir o cemiterio".

                                         Cemiterio protestante de Arteixo

     Aparte destos dous camposantos, en Arteixo construiríase unha capela protestante en 1887, capela que en 1977 pasaría a ser unha Asamblea autónoma.


FONTES:
- "El protestantismo en La Coruña". Jesús María Reiriz Rey. Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses. Revista nº 29-30.
- "El cementerio protestante de Arteixo". Viviana Burón. La Opinión (17.2.2013)
- "El pasado evangélico de Loureda". Viviana Burón. La Opinión (12.5.2013)
-"Alcaldes de Arteixo (1836-1998)". Manuel Blanco



A ERMIDA DA NOSA SEÑORA DA ESTRELA

   No alto do Monte da Estrela, na parroquia de San Tomé de Monteagudo, nunha situación privilexiada desde a que se poden observar tanto o val e os montes da contorna como a inmensidade oceánica, hai un lugar ancestral de presumibles cultos pagáns de adoración astral, lugar onde se cimentaría unha ermida hoxe tan esquecida coma o seu culto, que só se agocha no recordo das persoas que ata mediados do século pasado participaban na romaría e na devoción á súa imaxe, da imaxe da Nosa Señora da Estrela.

A pesar de atoparse actualmente nun penoso estado de ruínas e de omisión, e tamén bastante degradada por mor das masivas plantacións de eucaliptos realizadas nos últimos tempos, con todo, a ermida e toda a súa contorna aínda conservan unha innegable pegada de lugar telúrico, cunhas excelentes vistas ao seu arredor e coa abraiante silueta das illas Sisargas que, nun día claro, despuntan de xeito marabilloso co resplandor vermello do solpor, un espectáculo que non podedes, que non debedes perder.

As illas Sisargas desde a ermida

    A historia da ermida da Nosa Señora da Estrela tédela ao voso dispor nun libro editado no 2012 pola Asociación Cultural Monte da Estrela, asociación que durante a súa existencia foi un referente na divulgación e na defensa do patrimonio local e que tomou ese nome para reinvidicar a capela e o monte á cal pertence.

   Pouco se sabe das orixes da ermida xa que se descoñece a data concreta da súa fundación. Segundo a teoría de varios historiadores, todo parece indicar que se trata dunha fundación popular da veciñanza da parroquia de Monteagudo xa que, por un lado os libros de fábrica consultados no Arquivo Diocesano de Compostela non mencionan en ningún momento un padroeiro fundador da mesma e, por outro, a visita pastoral realizada en 1791 reforza esta idea ao afirmar que “no tiene patrono alguno esta capilla y se erigió y conserva por la devoción de los vezinos”.

   O que si sabemos é que a ermida xa existía no ano 1599, cando aparece citada xunto coa freguesía de Monteagudo, nun documento da Colexiata de Santa María do Campo da Coruña no que se menciona ao primeiro mordomo do que hai constancia, Gonzalo López de Verdiñas: “(…) Gonzalo López de Verdiñas, del tiempo que fue mayordomo del priorato de Monteagudo y de la ermita de Nuestra Señora de la dia estela”.

Parte sur da capela

   Outra información de interese é a que nos achega Jerónimo del Hoyo, cardeal e visitador xeral do arcebispo Maximiliano de Austria, que en 1607 tamén cita a ermida cando describe a freguesía de Monteagudo: “Esta felegresía es aneja a la Colegial de La Coruña y ansí llieva todos los fructos que valen ciento y treinta ducados. Hay quarenta feligreses y es a cargo de la dicha Colegial prover a esta iglesia de todo lo nescesario para el culto divino; no hay capellán atitulado sino amobible con dies mil maravedís de selario porque administra esta felegresía y la de Sant Aya de Chemín, que ansí mesmo es aneja a la dicha colegial. La fábrica no tiene renta; hay una hermita de Nuestra Señora de Via Estella, que está en lo alto del monte Comarcanos. Esta iglesia tiene monasterio de Benitos y lo muestra el claustro, sepultura y edificios. Dicen queste monasterio y el de San Pedro de Men los dió el monasterio de San Martín a la Colegial de La Coruña por el de Santa María de Cambre que era suyo y ahora es de benitos”.

Cruz que se pode ver no exterior da ermida

     Outra cuestión interesante desta ermida da Estrela é a súa advocación. As alusións máis antigas que conservamos sobre a súa existencia, que datan de finais do século XVI e comezos do XVII, refírense a ela como “Dia Estella” ou “Via Estella”. A Virxe da Estrela relaciónase habitualmente coa “Stella Maris”, protectora dos mariñeiros, feito cando menos curioso xa que Monteagudo non é unha parroquia costeira nen vivían nela individuos que traballasen no mar. Máis ben habería que relacionalo coa imaxe da Virxe como estrela-guía, o mesmo astro que mostrou aos Reis Magos o camiño cara a Belén, no episodio da Epifanía. Non en balde, nun sermón pronunciado na honra da Nosa Señora da Estrela da Coruña, nunha das capelas da Colexiata, afírmase que... “(é) nuestra fortuna en tener como protectora a esta Estrella, para que conozcamos, que en ella, y por ella, quiere Dios que afianzemos, nuestras dichas, y asseguremos nuestras felicidades”, información que recolle Carré Aldao na súa obra Geografía General del Reino de Galicia, editada en 1928.

A devoción herculina é máis tardía que a arteixá mais, neste caso, coñécese o momento no que principiou, que foi cando se lle atribuiu a milagre de “afastar unha frota inglesa que axexaba as costas da cidade herculina en 1702” grazas á imaxe da Estrela que custodia o templo coruñés.

   A de Monteagudo non é a única ermida da contorna dedicada a este culto mariano. Nunha pequena illa da freguesía de Santo Adrián de Corme, existiu tamén unha capela coa mesma advocación que, de feito, da nome á praia da Ermida, situada en fronte dela. Poucos son os datos que conservamos sobre a súa historia, a excepción do que nos conta Xan Fernández no seu libro A comarca de Bergantiños, onde o autor apunta que a súa romaría celebrábase o Domingo de Resurreción. É posible que ambos os dous santuarios, estivesen comunicados a través dun camiño de orixe medieval, ao que tamén podería facer alusión o termo “vía”, que aparece no nome da ermida de Monteagudo, na documentación máis antiga. O antedito camiño atravesaría o Anllóns por Ponteceso, pasaría por Corme, Malpica, Buño e Oza e continuaría logo por Lemaio e Torás. Máis adiante, de Oza partiría unha desviación próxima á costa por Razo e Baldaio que, a través de Monteagudo, Chamín e Barrañán, dirixiríase á Coruña.

Imaxe recente do interior da capela

   A celebración do Concilio de Trento, entre 1545 e 1563, daría pé a que nos anos posteriores a Igrexa tentara regular os cultos católicos o que, andando no tempo, levaría a que moitas destas crenzas populares coma a da Nosa Señora da Estrela remataran por desvanecerse o que tamén significaría a desaparición da acción social e comunitaria que significaban estas celebracións, unha situación que moitas entidades queren recuperar, como fixo no seu momento a Asociación Cultural Monte da Estrela, pola importancia que tiñan para a comunidade.

   A ermida da Nosa Señora da Estrela, que contou co seu período de esplendor no século XVIII, principiaria a súa decadencia a mediados do XX que, segundo os maiores da parroquia de Monteagudo, foi cando se dexaría de celebrar a romaría da Estrela.

   Hai uns anos, no 2012, coa súa teima particular de pór en valor os restos da capela, a Asociación Cultural Monte da Estrela editaba o libro do que falabamos ao inicio desta crónica, unha publicación sobre a historia do templo na cal se demostra o culto mariano existente relacionándoo con algún milagre atribuido a esta Virxe. Case ao mesmo tempo, e grazas a esta iniciativa da ACME arteixá, a asociación de veciños de Monteagudo tamén retomaría, desde o ano 2009, a romaría popular, a procesión ata a ermida e unha misa de campaña que se fai o luns de Pascua, misa que sustitue á que antano se celebraba na capela da hoxe arruinada Nosa Señora da Estrela.

 FONTES:

-Castro Díaz, Beatriz & Rodríguez Palmeiro, Iago. A ermida de Nosa Señora da Estrela (séculos XVI-XX): Unha historia en San Tomé de Monteagudo. Asociación Cultural Monte da Estrela. Arteixo, 2012.

A (SUPOSTA) CAPELA DA CATUXA

Segundo as informacións que nos ofrece o Catastro da Ensenada, no territorio que actualmente conforma o municipio de Arteixo podíanse ver no ano 1752 ata un total de noventa muíños: dez deles na freguesía de Santiago de Arteixo; nove en Armentón; tres en Barrañán; cinco en Chamín; catro en Lañas; dez en Larín; dez en Loureda; catorce en Monteagudo; catorce en Morás; oito en Oseiro; dous en Pastoriza; e un en Sorrizo (en Suevos non había ningún muíño).

“Unha noite no muíño,

unha noite non é nada

unha semaniña enteira,

¡Eso si que é muiñada!

Ai lalelo, ai lalelo.

Ai lalelo, ai lalelo”.

Os muiñeiros tiñan a súa patroa: Santa Catalina, virxe e mártir de Alexandría, decapitada a principios do século IV.

Santa Catalina de Alexandría, obra realizada en 1597 por Caravaggio

Nos primeiros séculos da nosa era, cando Roma xa declinaba en poder e coñecemento, a cidade exipcia de Alexandría ocupou o seu lugar, converténdose en centro de sabiduría e cruce donde se daban a man as culturas de oriente e de occidente. Esa mestura de saberes e tradicións daría lugar, entre outras moitas correntes de pensamento, ao gnosticismo (gnose, en grego, significa coñecemento), doutrina filosófica e relixiosa que profesaban algunhas comunidades dos primeiros séculos do cristianismo, que crían na salvación do home pola vía do coñecemento.

Nesa cidade e nese caldo de cultivo que mesturaba tradicións e crenzas de todos os rincóns do mundo coñecido, xurdiu unha muller, case unha nena, que ascendeu aos altares cristiás como santa Catalina de Alexandría, virxe e mártir.

Segundo a versión máis estendida da súa vida e martirio, Catalina naceu en Alexandría a finais do século III. Seus pais pertencían á realeza e deron á súa filla unha sólida formación nos saberes da época.

Valado dos montes da Catuxa

Cando o emperador romano Marcus Aurelius Valerius Maxentius organizou unhas festas nas que se facían sacrificios no seu nome, Catalina negouse a participar en tan pagás fastos, enfrontándose ao emperador e facendo gala dunha oratoria asombrosa. Para rebatela, o emperador convoca unha disputa pública e a moza enfróntase a cincuenta dos máis sabios doutores de Exipto. Con versos de Homero, con citas de Platón, con textos dos profetas, unidos á súa graza e elocuencia, non só desfai os argumentos dos seus adversarios, se non que os converte a case todos, e selan, como ela, a súa fe cristiá co martirio.

A Catalina aplícanlle a roda con coitelos, mais a roda rompe antes de mancala. Finalmente chégalle a morte por espada. Cando a desposada ía ao ceo a celebrar as vodas co seu celestial Esposo, o martiroloxio romano di que os anxos trasladaron os virxinais restos ao Sinaí.

A imaxe de Santa Catalina de Alexandría é unha das máis difundidas do mundo. Miguel Ángel deixouna plasmada na Capela Sixtina e os pintores máis ilustres da Historia da Arte recreárona cos seus pinceis, de Memling a Caravaggio e de Ribera a Veronese. En todos eles aparece, por suposto, a Roda á que a está tan unida, ese símbolo que representa o eterno retorno, o ciclo repetido do tempo, das estacións, das fases lunares. A Roda de Santa Catalina fíxose tan famosa que deu nome á roda dos muíños de vento, á dos reloxos mecánicos e a unha das pezas das bicicletas, tres exemplos de “rodas catalinas”. 

Camiño dos montes da Catuxa

Tampouco faltan nas súas imaxes outros elementos vinculados á súa vida e ao seu martirio. Entre eles os libros, símbolo da sabiduría da moza Catalina que lle permitiu vencer no seu enfrontamento argumental aos máis grandes sabios de Exipto. Nalgunhas desas representacións a santa parécese sospeitosamente á figura do arcano II do Tarot, A Sacerdotisa, que mantén tamén un libro nas súas mans como símbolo do coñecemento. A gnose.

Maxia e sabeduría acompañan a santa Catalina de Alexandría desde sempre. Unha antiga crenza do sur de Europa pono de manifesto afirmando que todo feiticeiro que nace co don de facer sortilexios e curacións leva, desde o ventre de súa, a silueta dunha roda de santa Catalina marcada no ceo da boca como sinal do seu don.

É probable que santa Catalina de Alexandría nunca existira e que se limite a ser unha representación fabulada da antiga e pagá deusa Hécate. Os datos históricos da santa son máis ben nebulosos e xa no século XVII o escritor relixioso Jean de Launoi, ao non atopar probas sólidas da súa existencia, reemprazaba o seu oficio por unha neutra misa de réquiem. No século XIX Alban Butler, no seu coñecido manual “Vida dos santos”, resolvía a datación da santa Catalina de Alexandría cun ambiguo “supostamente século IV”.

A relación da roda co martirio de santa Catalina fixo que os muiñeiros e, en xeral, todas actividades que tiveran que ver con rodas, como a dos carreteiros, oleiros, afiadores… a invocasen como a súa patroa.

“En Galicia hai unha santa,

que Catalina se chama,

morreu atada a unha roda,

de coiteladas amoladas”.

Montes da Catuxa

En toda a xeografía galega, donde houbo grande devoción a esta santa, era moi frecuente empregar o hipocorístico Catuxa para dirixirse a ela. Pois ben, como ben sabedes, no noso municipio hai un lugar que leva o nome de A Catuxa e que pertence á parroquia de Santiago de Arteixo. Neste lugar hai quen afirma que “nos tempos de Matusalén” houbo unha capela adicada a esta santa, mais as persoas coas que falamos din que nada saben sobre a súa localización… “estaría no alto do monte; era o que contaban os vellos”. 

Ao fío desta información, Manuel Blanco conta no seu libro El período de la Restauración como clave para un mejor entendimiento de la Segunda República en el Ayuntamiento de Arteixo que…

“Sospecho yo que, probablemente, hubo allí unha hermita dedicada a su memoria que, como sucede en otros muchos lugares, sería la que dio nombre a dicho lugar. El hecho de que na Catuxa, antes de la desamortización, hubiese tierras iglesarias, e, incluso, casas propiedad de la Iglesia, pueden avalar esta sospecha. Por otra parte el que esta aldea se halle situada en un lugar elevado favorece esta intuición ya que es frecuente cantar:

Gloriosa Santa Catuxa

que estás na alta montaña,

líbrame ao meu queridiño

do aire de certa araña”.

Vista do Atlántico desde o alto dos montes da Catuxa

A festa de Santa Catalina de Alexandría celebrábase, con grande concorrencia de devotos, o 25 de novembro mais, a reforma litúrxica, posterior ao Concilio Vaticano II (1962-1965), eliminouna do calendario litúrxico universal suprimindo o seu culto. A Igrexa católica de Roma non sería quen de borrar a súa presenza nin a fe dos seus fieis. 

A CAPELA E A ROMARÍA DE SAN MAMEDE DE SORRIZO

   No litoral da parroquia de Sorrizo hai un lugar que se denomina A Volta de San Mamede, tamén chamado Volta de Sanamede, que vén sendo o primeiro tramo do camiño que une a Punta Alta co Porto de Sorrizo, á altura do Porto da Bendición.

A Volta de San Mamede vista dende a zona do Campelo

    Sábese que nestas paraxes existiu en tempos pretéritos unha ermida que estaba baixo a advocación de san Mamede, de aí o nome do lugar. Aínda hai quen lembra as ruínas da mesma, caso da señora Luisa Fuentes, quen acorda ver “coma un cacho de parede que quedou entre as silveiras”.

    A devoción por san Mamede ou san Mamés xorde na actual Turquía, cerca da vella Cesárea de Capadocia, hoxe Kayseri, aos pés do tan nomeado nas crónicas latinas Mons Argaeus, coñecido actualmente como Erciyes Dağı, un monte no que aínda existe un morabito onde se venera a san Mamés, pero convertido en santo musulmán.

     Fillo de Teodoto e Rufina, Mamés (“o que foi amamantado”) nace cara o ano 259 na cárcere de Cesárea de Capadocia, onde estaban presos seus pais por ser cristiáns. Pouco despois do seu nacemento os seus proxenitores morren martirizados, sendo ambos elevados aos altares. Naquel entón o meniño é adoptado pola súa matrona Ammia, unha viúva nobre adiñeirada que o educa na fe cristiá en tempos do emperador Aureliano.

    Segundo a tradición oriental, Mamés non falou ata os cinco anos, e a primeira palabra que pronunciou foi “mamá”, polo que a partir dese momento chamouselle Mamas. Ammia, tamén santa, nomea a Mamés o seu herdeiro e cando falece todos os bens que posuía quedaron para o seu fillo adoptivo, un mozo que naquela hora tiña 15 anos. Rico herdeiro e bo cristián, Mamés reparte todas as riquezas entre os pobres e durante dous anos gáñase a vida como pastor, oficio que lle permite moitas horas de retiro e soidade.

Imaxe do San Mamede de Sorrizo

    A partir de aquí Mamés adquire fama de “home de Deus” porque é capaz de dulcificar ata as feras máis salvaxes, e é perseguido, capturado e torturado pola súa “daniña” influencia cristiá. Demócrito, o gobernador de Cesárea de Capadocia, sométeo a tormentos e, a non conseguir que abxurara da súa fe, envíao ao emperador Aureliano, quen ordea sometelo a novas torturas, condenándoo finalmente a morrer afogado no mar cunha pedra no pescozo. Conta a lenda que o liberou un anxo e que o trasladou ao monte Arxeo, onde vive outros dous anos en soidade. Alí, ante a falla de fieis, é capaz de convocar as feras para predicarlles o Evanxeo mentres o escoitan mansa e atentamente.

    Cara o ano 275 Mamés é detido de novo. Desta volta os romanos sentenciano a ser devorado polos leóns no anfiteatro da súa cidade natal onde, ao ver que as feras non lle fan nin unha soa riscada e lle lamben cariñosamente os pés, deciden acabar coa súa vida cravándolle un tridente no ventre. Coas vísceras e os intestinos á vista Mamés foi quen de chegar ata unha cova existente cerca do coliseo, onde morreu convidado ao ceo polos anxos.

    É obvio que a haxiografía de san Mamés ou san Mamede está moi influida polos mitos de Orfeo, o amansador das feras, e pola historia contada por Esopo sobre Androcles, o escravo fuxitivo que precisamente curou a pata do león que despois se negou a devoralo no anfiteatro.

   Trala súa morte, sobre a tumba do mártir en Cesárea de Capadocia, levantouse un importante santuario, meta de continuas peregrinacións pola sona dos milagres do santo. Rápidamente se converte, como moitos outros mártires, en símbolo de devoción e o seu culto comeza a extenderse por Asia Menor, nun momento no que os Santos Padres Capadocios fomentan a devoción do seu paisano como protector contra as doenzas do aparato dixestivo e convérteno en patrón dos adolescentes e dos pastores.

     O seu corpo aínda estaba en Cesárea na época de san Basilio e san Gregorio Nacianceno. Segundo Nicetas de Heraclea, os seus restos mantivéronse na capital capadocia ata o século IX, aínda que outras fontes afirman que xa no século VI a raíña e logo abadesa Santa Radegunda solicitou ao Patriarca de Xerusalén unha reliquia de san Mamés e este envioulle un dedo; polo tanto, en Xerusalen xa había outros restos do santo. En Chipre, en Limassol, existe unha antiga tradición segundo a cal o corpo de san Mamés arribou flotando nun ataúde de mármore nas costas chipriotas e alí se quedou.

    En Capadocia había varios centros de culto, como Mamasos, e igualmente se veneraba a san Mamés en diferentes igrexas de Constantinopla, baixo a advocación de “Agios Mamas”.

    Trala conquista e saqueo de Constantinopla na Cuarta Cruzada (1202-1204), os cruzados traen as súas reliquias e devoción a diferentes cidades do occidente europeo. En Italia hai restos do santo en Milán e un cranio na cidade de Lucca. Pero a reliquia máis afamada está na Catedral de Langres en Francia, adicada a Saint-Mammès, un dos lugares máis importantes da veneración a este mártir, despois de que en 1209 a reliquia piadosa da cabeza do santo fora confiada a esta catedral. 

   Hai datos sobre a existencia dunha ermida, de posible construcción baixorromana, que se atopaba extramuros da cidade de León con advocación a este santo, quen daría nome á estrada que andando no tempo daría, á súa vez, nome ao barrio de San Mamés, o máis populoso da cidade. Así mesmo, tamén sabemos que no século X xa se veneraba entre os cristiáns de Al-Ándalus.

   Con todo, probablemente foi o xurdimiento do Camiño de Santiago o que axudou a medrar a súa devoción por toda a Península Ibérica, que xa chegara a Hispania na época visigótica, unha devoción que parte de Langres e que entra por Aragón, concretamente pola cidade de Zaragoza e a comarca de Campo de Daroca, a zona con maior importancia no fervor e veneración ao santo capadocio naquela altura (na igrexa parroquial de Santa María Magdalena de Zaragoza consérvase outra reliquia do santo).

   Pouco a pouco fóronse levantando templos noutras zonas de importante devoción, casos das actuais provincias de Logroño; Soria; Burgos; Oviedo, onde na localidade de Cuerres (municipio de Ribadesella) existe un dos principais santuarios adicados a san Mamés no Camiño de Santiago, que data do século XIV; ou Bilbao, cidade na que sobre o ano 1447 había unha vella ermida adicada a este santo. Sobre aquela capela os Padres Franciscanos construíron un convento onde posteriormente se erixiría a actual Santa Casa Misericordia ou asilo de san Mamés, en cuxa capela se lle segue rendendo culto a este santo. Curiosamente, en 1913, ao carón do devandito asilo, inaugurouse o emblemático estadio de fútbol San Mamés, mártir a quen por suposto debe o seu nome. De feito, trátase do único estadio que ten de nome tan ancestral orixe relixioso e que sería bautizado polos afeccionados do Athletic de Bilbao como “A Catedral”, afección que chama aos xogadores do equipo “leóns” en clara alusión as feras domadas polo santo.

   E así, probablemente coas influencias dos peregrinos a Compostela, a devoción por san Mamés tamén entrou con grande fervor por toda a xeografía galega, onde non hai comarca que non teña algún termo, igrexa ou ermida adicados ao santo, lugares sagrados nos que se empezou a ocupar o rezo en todo o relativo ás mamas e á lactancia, ás enfermidades do aparato dixestivo e á protección dos pastores e dos seus rabaños.

   E como non podía ser doutro xeito, a devoción por este santo, coa súa iconografía representada cun tridente, arma coa que foi martirizado, ou cun caxato, elemento pastoril, tamén se asentou nas terras que hoxe forman o municipio de Arteixo, concretamente na parroquia de Sorrizo, onde no lugar que hoxe se denomina A Volta de San Mamede ou Volta de Sanamede se construiu, probablemente entre os séculos XVI e XVII, unha capela con veneración ao mártir de Cesárea de Capadocia. Non deixa de ser curioso que na contorna na que se edificou esta ermida, nun tempo no que en Sorrizo tamén existían as capelas de Santa Cruz, “(…) contigua a la casa de las Cobadas”, e a de San Antonio, que estaba no lugar da Lagoa, haxa varios nomes relixiosos como Santa Marta, Santa Irene, O Porto da Bendición...

O san Mamede, no centro da imaxe, na igrexa parroquial de San Pedro de Sorrizo

    Consultado o libro P007924 da serie “Cofradías e Instituciones Parroquiales” que se custodia a bo recaudo no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, na procura de informacións sobre a devandita capela atopamos datos que indican que no ano 1623 existía en Sorrizo unha confraría, a de San Mamede, que celebraba na ermida comidas da irmandade, algo que non era moi do agrado das autoridades eclesiásticas da época.

    Deste xeito, temos constancia que no século seguinte as actividades das confrarías víronse seriamente perxudicadas por mor das inxerencias dos visitadores, resultando a veces danados, coas intromisións de Santiago, os aspectos económico e relixioso das irmandades.

    Domingo L. González conta no capítulo titulado Aspectos de la vida religiosa barroca: las visitas pastorales, que forma parte do libro Las religiones en la historia de Galicia, con edición a cargo de Marco V. García Quintela, que a separación do sagrado e o profano, evidentemente para os eclesiásticos, non o era tanto para os laicos que tiñan unha visión máis global e sinxela da actividade cotián. Por isto, ao verse privados dun compoñente que consideraban fundamental nas súas manifestacións relixiosas, as confrarías acabaron por resentirse. A resposta, naturalmente, non foi unánime, é máis, sen dúbida a capacidade taumatúrxica do santo celebrado actuou como freo ou acelerador da actitude adoptada, pero non cabe dúbida de que en ocasións a represión foi contestada cunha actitude de pasivo desinterese. Os exemplos do enfriamento devocional son moitos, pero hainos especialmente significativos como o acontecido en Sorrizo, onde en 1727 prohíbese a comida da irmandade de San Mamede que se celebraba na súa ermida. A confraría debeu entrar entón en decadencia, pois na visita pastoral de 1742 dáse a entender que a queren restaurar, “… se les ha permitido fuese de pitanzas que lleven a sus casas y no coman juntos, y sirvan por principio los alcances antiguos”.

    Como curiosidade veciñal da parroquia, sabemos que nesa época, en 1723, “(…) Julio Mosquera, maestro de carpintería que hizo las puertas de la Capilla del Glorioso” e tamén que “(…) Pascua Ferreira, viuda de Antonio Blanco, maiordomo del glorioso San Mamede que lo fue el año 1751”.

   Pero a concesión outorgada polas autoridades eclesiásticas en 1742 non debeu ter unha grande aceptación xa que, segundo o escrito na visita pastoral efectuada o 5 de decembro de 1791, quedou documentado que a capela estaba practicamente en ruínas despois de que fraqueara a devoción polo santo:

“En términos de esta feligresía a orillas de la mar havía una capilla nombrada de San Mamed echa a devoción de los fieles, haviendo flaqueado esta y no tener dotación la halló el actual cura muy indecente, quien con orden del prelado mandó(?) a la iglesia, la imagen del Santo y se halla ya solo las paredes y alguna porción de techo. Por lo cual y a evitar que aquel sitio sirva de abrigo a artadades (?) mandó el visitador se demuela todo y los enseres con lomas con que los fieles concurran suma para axuda de hacer un colateral en la Iglesia, al lado del Evangelio, en donde se coloque el santo y se ponga (?) haciendo su Función haciendo medios y el sitio de la capilla se cerrase con ballado poniendo una Cruz en medio para que no se profane lo sagrado para todo lo que le concedió Comisión y Jurisdición del cura.”

Igrexa de Sorrizo. Na parte dereita obsérvase o colateral construído coas pedras da ermida de san Mamede

    Trala orde de demolición da ermida de san Mamede e de que se trasladaran os efectos de valor á igrexa parroquial de san Pedro, o resto dos materiais puxéronse á venda para axudar a financiar as obras do colateral que se construiría posteriormente na devandita igrexa:

“Por auto de visita echa en el año de mil siete cientos nobenta y uno, según consta del libro de la fábrica al folio ciento nobenta y dos, se mandó demoler la capilla del glorioso San Mamed, y acosta de sus enseres, y lomas que resultasen de la bocación de los fieles, hacer un colateral en la Yglesia para colocar el santo; en virtud de lo qual en el año de mil sietecientos nobenta y seis, despues de repetidas instancias practicadas, con los feligreses de esta parroquia, se consiguió el que estos accediesen (?) a la demolición de la capilla, y a recoger los enseres que se hallasen de serbicio, que se reducía a alguna cruz y cadena toda abariada y comida del salitre de la mar: Y viendo que todo lo que podía producir a nada llegaba para hacer el colateral al santo: se resolbio de comun acuerdo aprobechar dichos enseres empleandolos en una caseta contigua a la Yglesia que pudiese serbir de desaogo a las gentes el día de la función del Santo, y de comodidad a ella misma para otros fines onestos: como en efecto así se ejecutó como se danaxadon (?) en la siguiente quenza lo mando yo a mi cargo hacer el colateral al santo y hacer una imagen nueba, que le representase con propiedad, la antigua solo representa a San Cayetano, que todo ello tubo efecto, hallándose ya colocado otro retablo, ymagen en el colateral del lado del Evangelio, y respalda la caseta referida, y para que todo conste como cura de la parroquia lo firmo

Diciembre, ocho 1793

Antonio Acisclo Mougan”

Entrada do colateral construído trala demolición da capela de san Mamede

    Con referencia ás obras efectuadas na igrexa de San Pedro de Sorrizo do edificio colateral para colocar o San Mamede, no libro con sinatura P007924 da serie “Cofradías e Instituciones Parroquiales” existente no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela aparece a seguinte información: 

 

“Cuenta de la caseta que se hizo en el atrio de la iglesia de San Pedro de Sorrizo para aprobechar los enseres de la capilla del glorioso San Mamede que se mandó demoler por auto de visita de cinco de diciembre de mil setecientos nobenta y uno: razon de su coste y lo que producieron los enseres para su pago en la manera siguiente:

Primeramente se ajustaron las paredes de la caseta por el cura y vecinos en ciento y sesenta reales de vellón en cuya cantidad se obligo de hacerla Ramón Pereira maestro cantero vecino de San Salbador de Sayanes, con la condición de que había de aprobecharse para dicha otra de toda la piedra util de la espuesta capilla quedando de quenta de los vecinos su condución y dando peones necesarios para el servicio de la obra… 160

Toda la mejor madera que salió de la capilla se empleó en cubrir la caseta por cargo trabajo llebo el carpintero veinte reales.. 020

Por la puerta de dicha caseta incluida la madera, hermones y pechadura quarenta y cinco… 045

Por catorce ferrados de cal o quatro fancas (?) que se gastaron en la obra se pagaron veintiocho… 028

Por dar dicha cal y asentar las cosas que hai en la caseta y igualar las paredes contra el fayado veinte y dos reales llebaron los canteros... 022

Parece importar la partida arriba dicha doscientos setenta y cinco… 275

Razón de los enseres que de la capilla se bendieron para pago de la cantidad de arriba que se bendio de la obra.

Primeramente por carretar la cantería cedieron los vecinos Baltasar Muñiz la piedra del cubierto de la Capilla: y a Diego Pombo carretar la demás piedra le cedieron por dos carros de teja: los demás enseres sobrantes se bendieron en la manera siguiente.

Por la teja que sobró dió Francisco Pose veinte reales, según la regudo (?) Francisco Diaz Carpintero… 020

Por la madera que se recogía en casa de Baltasar pago el mismo treinta reales... 030

Por la restante que sobró pagó Pascual de Sorrizo setenta y ocho reales...078

Por un palo que llevó Cristobal Grela dio ocho... 008

Por un poste de piedra dió un labrador de afuera de la parroquia diez reales...010

Por otras dos piedras que fueron para la casa de Pereira veinte reales… 020

Por los pedazos del retablo veinte… 020

Parece importar la partida de dinero que dieron los enseres de la capilla ciento ochenta y seis... 186

Y cotejados los doscientos setenta y cinco que tubo de coste la obra anexa dicha, restan para el pago de ella ochenta y nuebe reales en la manera siguiente…089

                                                                                                      Coste de la obra.... 275

                                                                                                      Data…………………....186

                                                                                                      Alcance……………..…089

Cuya cantidad del alcance suplió su mezceo el cura de esta parroquia don Antonio Acisclo Mougan y para que así conste a todo tiempo y la imbersión de los expresados enseres firma su merced y algunos vecinos de esta felegresía de Sorrizo, y de todo ello yo notario doi fe estando en ella a quinze días del mes de mayo de mil siete cientos nobenta y quatro

Antonio Acisclo Mougan

Cruz de Malta do lintel do colateral

    No lintel do devandito colateral construído na igrexa de San Pedro de Sorrizo, podemos ver unha fermosa cruz de Malta enmarcada nun círculo, tesouriño que é moi probable que proceda da antiga ermida de san Mamede. Pablo Sanmartín, secretario do Colectivo A Rula, comentounos que este tipo de cruces é habitual que se utilicen como elemento de consagración, mais pouco frecuente velas nun tímpano… “a non ser que a capela en cuestión estivera cerca do camiño de Santiago ou se había preto un hospital de peregrinos porque a cruz de Malta loce nos tímpanos das igrexas da orde de San Xoán de Xerusalén, que normalmente se sitúan preto do camiño de Santiago e de hospitais de peregrinos… pero isto non deixa de ser unha hipótese.”

   As conxecturas de Pablo Sanmartín sobre esta cruz de Malta lévanos a pensar, incluso a soñar, que o Porto de Sorrizo puido ser nalgún momento unha pequena ramificación do Camiño Inglés polo que chegaban por mar, dende os seus respectivos portos, os peregrinos escandinavos, ingleses, escoceses, irlandeses ou flamencos, que principalmente arribaban nas terras de Jacobsland nos portos da Coruña e Ferrol. O feito de que na parroquia de Santiago de Arteixo exista o lugar do Hospital, situado preto do Pedregal, por onde supostamente pasaba o camiño xacobeo no medievo e que sería un lugar onde se daba hospitalidade aos camiñantes, fundamentalmente peregrinos, afonda máis nesta teoría que non deixa de ser outra simple especulación. María Rozamontes, no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe dinos que o topónimo Hospital é común nas antigas rutas de peregrinos, dado o carácter das viaxes medievais que, se non se facían para comerciar, daban lugar a itinerarios máis ou menos permanentes con meta nun importante centro de devoción popular.

Cruz de Malta existente no lintel da bitalla da igrexa de sorrizo

    E así, co santo no seu novo lugar de veneración, no Igrexario de Sorrizo empezaría a celebrarse a Romaría de San Mamede cada 7 de agosto, día tamén de San Caetano (santo do que se fala nos libros consultados no Arquivo Diocesano). Non hai datos que indiquen desde cando se festexa esta romaxe. Se cadra dende os tempos nos que Antonio Mougán era o cura da freguesía, un crego que se ocupara da demolición da capela de san Mamede e que restaurou o templo parroquial en 1812 (así consta no retablo). Só sabemos que vén de moi antigo e que antano acudía moita xente andando dende Arteixo, A Laracha e doutras zonas de Bergantiños.

Igrexa de San Pedro de Sorrizo

   Segundo a tradición oral o día da Romaría había que cambiar o horario do pasto das ovellas porque non se podía pasar polo camiño a causa da cantidade de romeiros que chegaban a Sorrizo. Polo que nos contou a señora Maruja do Igrexario... “o san Mamede apareceu na Furna dos Cabalos e é avogoso para quen teña problemas de nervios e de ventre. Eu non sei cando se empezou a celebrar a romaría, acórdoa xa dende moi nena. Tamén acordo que, onde está agora o río de lavar, antes había unha fonte, a fonte de San Mamede. Á romaría viña moita xente de todos os lados e sacábase o santo en procesión arredor da igrexa e despois facíase baile. Había rosquilleiras, froiteiras… había de todo; agora non hai nada”.

    Do mesmo xeito, a señora Lola da Pedregueira comentounos que o santo… “ disque aparecera na Volta de San Mamede e despois trouxérono para aquí, para a igrexa da parroquia. O san Mamede celebrábase facendo unha misa á 1 ou 1 e media da tarde e despois sacábase o santo en procesión arredor da igrexa. Viña toda a xente a misa… hoxe non ven nadie. En todas as casas de Sorrizo celebrábase a festa cos convidados. Outro dos recordos que teño de cando era nena é que na bitalla, no arrimado que hai a carón da igrexa, era onde facían as autopsias dos mortos que non morrían de xeito natural. Sendo máis moza tamén acordo que na Benitona facían baile polo San Pedro, polo Carme e polo San Mamede.”

   Considerado protector da feitura do pan, rematamos esta crónica cun dito que recolle a tradición oral usado como invocación cando se prepara a masa para o forno:

“San Mamede te levede, San Vicente te acrecente”.

FONTES:

-García Quintela, Marco V. (1996): Las Religiones en la historia de Galicia. Universidade de Santiago de Compostela.

-Rozamontes Vázquez, María (2003): Arteixo de Onte a Hoxe (Volume II). Concello de Arteixo.

-Rozamontes Vázquez, María (2007): Arteixo de Onte a Hoxe (Volume III). Concello de Arteixo.

-Rúa Aller, Francisco Javier/ García Armesto, María Jesús (2011): San Mamed en Maragatería. Argutorio n.º 26/51


 

O SAN ROQUE DE LARÍN E ALGUNHAS LENDAS DA PARROQUIA

    As terras de Larín foron xerme de numerosas lendas e contos populares que aínda hoxe, despois de tanto tempo, circulan acotío por esta parroquia do municipio de Arteixo. Disques e seicas que darían lugar a historias que constitúen parte da riqueza de Larín, como a lenda que fai referencia ao filón de ouro que vai, ou iso din, dende o lugar de Mirón a Monteagudo, a mesma veta que vai, ou iso din tamén, claro, dende o Galo a Barrañán, contos que evidentemente fan pensar en antigas explotacións mineiras.

    Entre as lendas que aínda se manteñen vivas nesta parroquia, parece de especial importancia a relativa aos xentís do asentamento castrexo de Mirón. Segundo nos contaron varias persoas de Larín, o feito de que un veciño vendese gando a finais do século XIX aos habitantes deste castro, foi a causa de toda unha serie de desgracias sucesivas que caeron sobre a casa deste veciño. Esta “maldición” está tan fortemente arraigada na mentalidade popular… “que os actuais propietarios da vivenda néganse a habitala”. Sen dúbida algunha, estamos ante un documento oral sobre o proceso de cristianización, que nos indica o habitual impedimento de que os habitantes cristianizados comerciasen ou tivesen relacións cos xentís, paganos moradores do castro.

   Con relación aos xentís a escritora ourensá Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín dende 1952 ata 1967, escribiu o seguinte: 

Capela de San Roque

 “ (…) Dicen los más ancianos del lugar que un día, hace muchísimos años, vieron los aldeanos de estos pueblos, cómo hacían aquí una capilla unos hombres altos y fuertes. Llamábanles ”gentiles”, pero quizá quisieran decir gigantes, porque también llaman así a esos hombres y mujeres de cartón que todavía salen en algunas romerías y fiestas de ciertas ciudades. Decíase que aquellos hombres tenían una fuerza condenada. Tiraban un martillo desde aquí y llegaba hasta la capilla de aquel otro monte que está enfrente de nosotros.

-¿Ves allí una capilla blanca? Es la capilla de la Estrella, de Monteagudo. Casi al mismo tiempo que esta, apareció también aquella, y la otra de Soandres, que es la de Santa Marta (...)”

    Outra variante desta lenda é a que nos conta Vítor Vaqueiro no seu marabilloso libro Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxios, santos e milagres:

    “En Larín, freguesía do concello de Arteixo, tense sinalado igualmente a presenza de xigantes. Segundo os moradores, foron estes seres os que ergueron no lugar unha ermida que desapareceu, non se sabe se levada polos ventos ou pola nugalla das persoas que debían procurar conservala. A inmensa forza destes xigantes viña demostrada polo feito de ser capaces de guindaren un martelo desde este lugar e atinxiren con dita ferramenta a capela da Estrela, na freguesía de Monteagudo, situada a case catro quilómetros de Larín.

    Non sabemos se a actual ermida de San Roque está edificada sobre a que desapareceu… “levada polos ventos ou pola nugalla das persoas que debían procurar conservala” que nos menciona Vítor Vaqueiro ou, en todo caso, se é a mesma que construíron… “unos hombres altos y fuertes” dos que nos fala Dora Vázquez. O que si podemos afirmar é que na segunda metade do século XV as terras que hoxe conforman a freguesía de San Estevo de Larín pertencían a Gómez Perez das Mariñas...“as merindades e señoríos que yo el dicho Gómez Pérez llievo e poseyo desde la agua do Burgo fasta la Ponte Ceso e Val de Ruus”, unhas posesións que herdaría a súa filla Constanza trala morte de seu pai en 1475. Segundo indican algunhas fontes, boa parte do que hoxe é Larín pasaría pouco despois ás mans dos Aldao nun tempo que ben puido ser o da fundación da ermida de San Roque. 

Capela de San Roque

    Venerado como protector de epidemias dende a súa canonización en 1584, e un dos santos sanadores con maior tradición e devoción en toda a xeografía galega, San Roque, nado en Montpellier (Francia) en 1300, foi un peregrino occitano ao que sempre se lle representa cun can porque estando en Roma atendeu aos enfermos de peste e, ao infectarse, ninguén quixo achegarse a el excepto un can que cada día lle levaba un cacho de pan.

    Andando no tempo a parroquia de Larín formaría coa de Armentón o chamado Couto de Anzobre, cuxa xurisdición foi do conde de Ximonde. O primeiro titular do Condado de Ximonde foi D. Juan Antonio Cisneros de Castro y de la Barrera (1725-1798), Rexidor Perpetuo da cidade de Santiago e Señor do Couto de Ximonde, da Torre de Couso, do Pazo de Anzobre e, entre outras propiedades, do Castelo ou Torre de Mirón, en Larín, onde de seguro que o conde visitou a capela de San Roque en máis dunha ocasión e comprobou, de primeira man, a devoción que había por aquela antiga talla de San Roque hoxe desaparecida.

    A primeira información da que hai constancia dun intento de roubo da devandita talla data de finais de xaneiro de 1963. Por aqueles días o cura de Larín, don Rogelio Cotelo Caamaño, denunciaba no posto da Garda Civil da Laracha que o domingo 27 ao chegar á capela de San Roque encontrou… “la puerta del templo violentada y de su interior advirtió la falta de la única imagen que existía en la capilla, un San Roque de unos sesenta centímetros de altura, y cuya antigüedad se calcula en unos 400 años”. Na súa declaración don Rogelio advertíalle ás autoridades que, dada a súa antigüidade, o valor da talla era considerable. 

Imaxe do novo San Roque

    Curiosamente, poucas horas despois de que a Garda Civil iniciara as correspondentes investigacións para dar co autor ou autores do roubo, o San Roque aparecía dun xeito un tanto surrealista. Na súa edición do 31 de xaneiro de 1963, La Voz de Galicia publicaba o seguinte artigo:

“Fue recuperada la imagen de San Roque.

La Guardia Civil ha recuperado la imagen de San Roque que se venera en la capilla de La Rúa, en la parroquia de Larín, Arteijo, y que había sido sustraída recientemente, sin que nadie supiese su paradero.

La imagen, que mide sesenta centímetros y cuya antigüedad se calcula en unos 400 años, era la única que existía en aquella capilla.

El industrial en cuestión manifestó que despues de leer en la Prensa el suceso de la sustracción de la imagen de San Roque, se apresuró a poner en conocimiento de las autoridades correspondientes el hecho de que acababa de adquirir una imagen cuyas carecterísticas respondían a la de la sustraída (Luego se comprobó, efectivamente, que era la misma).

Por su parte, el vecino que la compró primero, manifestó que a el se la vendieron unos desconocidos, de los que no pudo aportar más datos”.

    E así, dese xeito tan surrealista a antiga talla de San Roque volvía á ermida na que, segundo o testemuño do cura don Rogelio, permanecera catro séculos. Mais desgraciadamente, ese tesouro do noso patrimonio non tardou en ser roubado de novo e xa nunca más se soubo nada del. Pouco despois do furto, don Rogelio adquiría a nova imaxe de San Roque, que é a que loce na ermida dende aquela época de triste recordo para a veciñanza de Larín. 

 

FONTES:

-Carré Alvarellos, Leandro (2001): Las leyendas tradicionales gallegas. Capítulo El encanto del monte del castro, pp. 54-55, La Voz de Galicia.

-Vaqueiro, Vítor (2011): Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxios, santos e milagres. Editorial Galaxia.

 

 

O SAN XIÁN DE BARRAÑÁN E A COMUNIDADE DE VECIÑOS DA PARROQUIA

   A haxiografía cristiá recoñece 33 diferentes advocacións de San Xián ou Xulián, nome que ao parecer provén do latín lulianus e que significa “pertencente a Xulio”, máis concretamente a Caio Xulio César (en latín Gaius Julius Caesar), o gran militar e político romano.

  En Galicia, onde na época medieval se utilizaron Giao e Guillao, ademais de Xián ou Xulián, tamén aparecen as variantes de Xiao e Xullán, un santo que é patrón de 122 parroquias, 18 na vigairía de A Coruña: Almeiras (Culleredo), Cela (Cambre) e Sergude (Carral) no Arciprestado de Alvedro; Brantuas (Ponteceso), Coiro (A Laracha), Lendo (A Laracha) e Malpica de Bergantiños no Arciprestado de Bergantiños; Mugardos (Mugardos) no Arciprestado de Bezoucos; Mondego (Sada), Osedo (Sada), Serantes (Oleiros) e Soñeiro (Sada) no Arciprestado de Cerveiro; Carantoña (Miño) e Vigo (Paderne) no Arciprestado de Pruzos; Cabanas (Abegondo), Coirós (Coirós) e Mandaio (Cesuras) no Arciprestado de Xanrozo; e Barrañán (Arteixo) no Arciprestado que conforman as parroquias dos municipios de A Coruña e Arteixo.

Imaxe do San Xián de Barrañán (Fran Naveira)

   Os santos con nome de Xiao, Xullán, Xián ou Xulián máis coñecidos en toda a xeografía galega son San Xulián de Brioude ou Vienne, San Xulián de Toledo, San Xulián de Anazarbus, tamén chamado Xulián de Cilicia, Xulián de Antioquia ou Xulián de Tarso, Xulián de Antínoe e San Xulián o Hospitalario. Deseguido, uns apuntamentos sobre eles:

   San Xulián de Brioude ou Vienne, aparece habitualmente con traxe de soldado romano, portando unha espada, e ten a súa festividade o 28 de Agosto. Nacido en Vienne (30 quilómetros ao sur de Lyon, Francia) Xulián era un valoroso lexionario da Sexta Legio Gallicorum que estaba baixo o mando de Ferreol e que, despois de bautizarse, deixou a milicia para vivir coma un anacoreta, dedicándose á oración e a penitencia. Perseguírono por ser cristián e morreu decapitado no ano 304, baixo o imperio de Diocleciano, en Brioude (oeste de Lyon). A súa cabeza, lavada no río Allier, leváronlla ao seu antigo tribuno Ferreol quen, despois de confesar que era cristiá, tamén foi asasinado. Os beneditinos encargaríanse de extender a devoción a San Xulián de Brioude ou Vienne por todo o Camiño de Santiago.

   San Xulián de Toledo, aparece vestido con roupas eclesiásticas, cun báculo e cun libro nas mans. Ten a súa festividade o 6 de marzo. Santo nacido en Toledo no ano 644 e finado na mesma cidade no 690, foi un arcebispo, teólogo, poeta e historiador da Hispania visigoda. Probable descendente de unha familia de xudeus, tivo un papel destacado na sociedade e na Igrexa católica, só comparable ao de San Isidoro de Sevilla. É o escritor máis prolífico da escola toledana e un dos máis importantes de temática relixiosa. Tamén realizou estudos teolóxicos cun depurado estilo literario moi superior ao do seu tempo.

  San Xulián de Anazarbus, tamén chamado Xulián de Cilicia, Xulián de Antioquia ou Xulián de Tarso viste de traxe talar, coa cruz e a palma do martirio. Este santo ten a festividade o 16 de marzo na igrexa católica e o 21 de xuño na ortodoxa. Nacido sobre o ano 231, Xulián iniciouse no rito cristián trala morte de seu pai, un senador romano de crenzas pagás. Detido durante as persecucións do emperador Diocleciano e posteriormente torturado polo gobernador Marciano para que renunciara á fe cristiá, foi esclavo dos romanos durante un ano en diferentes cidades de Cilicia, que era como se nomeaba na antigüidade á zona costeira meridional da península de Anatolia. Na rexión do Exeo, na actual Turquía, o santo foi visitado por súa nai, que engañara aos romanos dicindo que quería facelo entrar en razón. Unha vez dentro e durante tres días, a proxenitora diulle ánimos ao seu fillo para que continuara firme na súa fe. Cando o gobernador chama á nai para saber a resposta, esta atacou ferozmente ao politeísmo dos romanos e, por tal motivo, o gobernador ordeou cortarlle os seus pés ao tempo que ataban a Xulián nun saco cheo de area e de serpes velenosas e o tiraban ao mar. As ondas arrastrarían o seu corpo ata Alexandría, en Exipto, onde foi sepultado por un cristián piadoso. Posteriormente os seus restos foron trasladados a Antioquia, en Turquía, erixíndose unha basílica na súa honra.

  Xulián de Antínoe mártir da mesma época que o anterior e esposo de Basilisa, ambos venerados por diferentes confesións cristiás. Habitualmente aparecen representados os dous xuntos, Xulián con palma de martirio ou espada atendendo a un enfermo, aínda que en moitas das nosas igrexas tamén o podemos ver só. No seu espazo virtual Os Chanzos (https://oschanzos.blogspot.com/), o erudito Francisco Vidal di que, na iconografía galega, aparece vestido coma un noivo da época da Ilustración, con casaca vermella, porque foi mártir, coa pombiña que simboliza a fidelidade e a pureza, e co gorro na man, de cabeza descuberta porque era un home humilde e servicial. Este santo ten a súa festividade o 9 de xaneiro; 8 de xaneiro (para os gregos); 7 de xaneiro (segundo calendarios da liturxia medieval hispánica, como por exemplo, o do Antifonario de León); e o 6 de xaneiro (co grupo formado por Celso, Marcionila, Antonio e Anastasio). Forzado a casarse pola súa familia, Xulián, que fixera voto de castidade, púxose dacordo coa súa muller Basilisa, que tamén quería consagrarse a Deus, e preservaron a súa virxinidade durante toda a súa vida. Ademais, Basilisa fundou un convento para mulleres, do cal foi superiora e Xulián reuniu un grupo de monxes e fundou un mosterio. Ambos converteron o seu fogar nun hospital no que segundo conta a lenda chegaron a atender a máis de mil persoas, feito que provocaría que este Xulián se confunda moitas veces con Xulián o Hospitalario. Basilisa morreu pacíficamente, mais Xulián de Antínoe foi decapitado nas persecucións de Diocleciano. Xunto a el, foron martirizados Celso e Marcionila, fillo e nai, o sacerdote Antonio de Antioquia e o converso e neófito Anastasio de Antioquía. Tamén se di que morreron sete irmáns de Marcionila.

   Xulián o Hospitalario, patrón de cazadores e pousadeiros e protector de viaxeiros que habitualmente aparece na iconografía vestido coma cabaleiro, cunha espada e barca ou, tamén, vestido de cazador, con escopeta e falcón. Ten a festividad o 29 de xaneiro e o 12 de febreiro. Existen diversas versións sobre a vida deste santo nas que se entrelazan motivos de distinta procedencia. Unha das máis difundidas conta que, estando un día de caza, Xulián da morte a un cervo que, antes de expirar, lle profetiza que matará a seus pais. Para evitar o cumprimento de tan terrible vaticinio, decide fuxir da casa dos seus proxenitores. Pasado un tempo casa cunha nobre viúva, coa que vive feliz ata que un día, ao volver dunha cacería, encontrou a dúas persoas durmindo no seu cuarto e, crendo que se trataba dunha infidelidade da súa muller, mata á parella coa espada. Mais ao saír da casa, encontrou a súa esposa e Xulián descubriu a terrible verdade: matara aos seus propios pais que, despois de varios anos buscándoo, ao fin deran co domicilio do seu fillo e agardaban a súa chegada descansando na cama de tan longa viaxe. O futuro santo abandonou de inmediato a vida que levaba e, na compaña da súa muller, que non quixo deixalo só, marchou a un illado lugar a facer penitencia o resto dos seus días. Polo lugar pasaba un camiño que desembocaba nun perigoso río que os viaxeiros tiñan que cruzar. Xulián decidiu facerse barqueiro para axudalos e fundou un hospital co fin de atendelos. Certo día, recolleu a un leproso que se revelou como un ser celestial que lle comunicou que Deus o perdoara. Cóntase que morreu martirizado durante a persecución aos cristiáns do emperador romano Diocleciano a comezos do século IV en Antioquía (actual Turquía) ou, máis probablemente, en Antínoe (Exipto).

   Despois destos apuntamentos sobre os cinco santos, regresamos á nosa contorna, onde San Xulián de Antínoe, o marido de Basilisa, e San Xulián o Hospitalario, lendario protector de viaxeiros, vestido de cazador, con escopeta e falcón, adoitan ser os patróns da maioría das igrexas galegas dedicadas a esta advocación. Non obstante, a orixe de algúns destos templos parece estar en San Xulián de Brioude o de Vienne, militar romano, mártir do século IV xunto con San Ferreol, representado como soldado romano con espada, santo que a partir do século VII diu nome a diversas capelas e mosteiros galegos e da cornisa cantábrica.

   Exemplo desta confusión é o acontecido na cidade de Ferrol, onde a nova igrexa de San Xulián, que reemprazou á medieval situada xunto ao peirao da Cruz en Ferrol Vello, derrubada durante as obras do foso do Arsenal, abriuse ao culto a véspera do Corpus Christi do ano 1772. Poucos anos máis tarde o escultor compostelán Juan Antonio Domínguez tallou o retablo do altar maior, que, segundo Montero Aróstegui, incluía unha efixie de San Xulián, vestido de cabaleiro con casaca, calzón curto, zapatos de fibelas e sombreiro de picos. Durante a visita pastoral que realizou no ano 1786, Francisco Cuadrillero, bispo de Mondoñedo, “mandó se vistiese a la romana” a San Xulián, para evitar o que cría unha fea costume de vestir aos santos de forma pouco axeitada. Mediante esta imposición, reforzada pola posterior importación dunhas reliquias do mosteiro de San Xulián de Samos, oficializouse a San Xulián de Antioquía como patrón da igrexa ferrolá, aparecendo no altar maior da Concatedral da cidade departamental xunto a Santa Basilisa, vestidos ambos de traxe talar, coa cruz e a palma do martirio. Deste xeito o bispo actuou en contra do sentir popular, seguramente máis acertado, que consideraba como patrón de Ferrol a San Xulián de Brioude, compañeiro de San Ferreol. Máis tarde, segundo Leandro de Saralegui, o día de San Xulián do ano 1820 o padre Ouviña, franciscano do convento de Ferrol, puxo en dúbida certos detalles históricos da vida de San Xulián, provocando unha forte polémica, orixinando a protesta do municipio e sumindo de novo na confusión aos feligreses. No ano 1878, segundo Nicolás Fort, o predicador padre Maroto, insistiu na polémica ao negar o padroeiro de San Xulián pola carencia de documentación eclesiástica fiable, levando de novo á indignación dos ferroláns. En referencia ao padroeiro da cidade departamental, ese ano 1786 o daquela Alcalde Maior de Ferrol, Eugenio Álvarez Caballero, estableceu que o día 7 de xaneiro, festividade de San Xulián de Antioquía, se celebrase oficialmente como festa patronal de Ferrol.

   Así pois, sabemos que foi no século XVIII cando a nobreza transformou a iconografía do mártir cristiá nunha nova asociada a esta clase dirixente, para o cal despoxaron ao primitivo san Xulián da súa túnica e vestírono coas súas roupaxes. En moitas igrexas mantívose a pomba que o acompañaba, mais a orixinaria espada do santo daría paso a unha arma de fogo como a que hai na capela da Virxe do Faro de Brantuas, en Ponteceso, onde podemos ver a un San Xulián representado nunha figura de pequenas dimensións que vai ataviada con calzóns curtos, camisa e chaleco, e que leva nas súas mans un trabuco. Esta iconografía do santo nobre non deixa de ser, segundo Alejandro Barral, antigo director do Museo Catedralicio de Santiago, «una reconversión de san Julián, obispo de Toledo, cuya imagen primitiva va acompañada de paloma y lanza, siendo éstos los símbolos propios».

   ¿Sería algún destos casos o acontecido co San Xián de Barrañán?

   É doado imaxinar que antes da talla actual existía unha moito máis antiga, un santo que, con certeza, viron os ollos do Cardeal Jerónimo del Hoyo cando, no nome do Arcebispo don Maximiliano de Austria, realizou unha visita pastoral ao arcebispado de Santiago durante máis de tres lustros (1603-1620), que testemuñou nun extensísimo manuscrito conservado no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela no que, con relación á parroquia de Barrañán, Jerónimo del Hoyo escribiu o seguinte:

SAN GIAO. JULIAN DE BARRAÑAN

Es aneja esta feligresía a la pasada de san Pedro de Sorriço, tiene diez y ocho feligreses. Los frutos todos al retor que valdrán catorce cargas de todo pan. Presentación de San Martín. La fábrica no tiene renta ninguna. Hay dos ermitas una de San Mamed y otra de Santa Cruz.

Casamento de Chelo Rama e o seu noivo Manolo en Barrañán nos anos 60 no que se aprecia o estado da igrexa naquela altura (Oliva Herrera)

Vistas da igrexa de Barrañán nas festas do Sacramento do ano 2019 (Pepe López)

   A talla actual do San Xián de Barrañán viste roupas propias da Ilustración, un movimento cultural e intelectual, primordialmente europeo, que naceu a mediados do século XVIII e durou ata os primeiros anos do século XIX. O noso protagonista aparece representado coa palma do martirio na súa man dereita e cun libro e unha pomba na esquerda. Podemolo ver con vestimenta dourada na parte alta do retablo, xusto enriba dunha talla da Virxe do Rosario, a quen acompaña unha figura de San Xosé e outra de San Antonio, tres santos que case dobran en tamaño a talla de San Xián. O escritor Francisco Vidal, autor xunto a Rosa Benigna Vizcaya do marabilloso libro Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega (Editorial Toxosoutos, 2009), opina que este pequeno santo de Barrañán é a representación de San Xulián de Antínoe:

   “As festas dos santos e as festas parroquiais veñen xeralmente por unha razón de ser que vén de antigo e, neste caso, coincide na celebración do día 7 de xaneiro. A iconografía deste santo representa a mensaxe que se da a principios de ano, das boas intencións, a pureza… que foi polo que el morreu. O San Xián de Barrañán viste de noivo porque o seu martirio vén a raíz de casar e negarse a xacer coa esposa, de aí a pomba que o acompaña, que representa a pureza. O libro que ten debaixo da pomba está cerrado porque durante o martirio explicaba os evanxeos. Na outra man ten a palma do martirio. Todo isto, xunto coa iconografía e a data de celebración, lévame a pensar que se trata de San Xulián de Antínoe”.

Retablo da igrexa de Barrañán (Fran Naveira)

   A imaxinaría, os relevos e as pinturas do retablo do altar foron restaurados recentemente polos irmáns Garrido, especialistas ourensáns que, seguindo as directrices de Patrimonio, levaron a cabo un traballo espléndido que serviu para recuperar un montón de pezas moi deterioradas do patrimonio parroquial e poñelas en valor, unha iniciativa nacida no seo da Comunidade de Veciños de San Xiao que preside Daniel Martínez Suárez. A inauguración oficial da restauración celebrouse o 14 de xullo do 2019 coa visita do Arcebispo de Santiago, Monseñor Julián Barrio Barrio. Nunha conversa mantida en decembro de 2020 con Daniel Martínez, o presidente da Comunidade explicounos os pormenores da iniciativa e a particularidade do colectivo que encabeza:

   “Esta Comunidade naceu en 1997, a raíz de que rompera a campá da igrexa. Nese momento don Cayetano era o cura da parroquia e despois veu para aquí don Pedro, que, aparte de Barrañán, tamén levaba Lañas e Oseiro. Ao principio pensamos en facer unha confraría, pero finalmente decidimos constituirnos como Comunidade de Veciños para afrontar os arranxos da igrexa. Levo de presidente dende aquel ano. Aquí levamos moitos cartos gastados. Había que tomar unha decisión porque a igrexa estaba caendo. Primeiro arranxamos a campá, despois botouse a placa e a continuación, xa coa Comunidade constituída cos seus estatutos, estableceuse unha cota entre a veciñanza para amañar o falso teito. Hai sete anos que acabamos os arranxos e xa, máis recentemente, tamén se afrontou a restauración de todas as tallas dos santos. Facíalle moita falta. Coa restauración, ata descubrimos que San Xulián tiña bigote. Non sei cantas Comunidades de Veciños hai en Galicia que se fixeran cargo dunha igrexa. O que si che podo dicir é que en Arteixo somos o único caso. Aquí encargámonos nós de todo: da luz, das roupas, limpamos, fregamos e os domingos pasamos o cepillo e encedemos as candeas… iso sí, queda todo aquí, poucas grazas! A festa tamén a organizamos nós, a non ser que haxa un funcionista, que xa hai moitos anos que non é o caso!

Procesión do Santísimo Sacramento do ano 2019 (Pepe López)

   Daniel Martínez tamén nos comentou que… “o 6 de xaneiro celebramos o San Antonio e sacamos o santo en procesión acompañado da Virxe do Rosario; ao día seguinte, o día 7, sacamos en procesión a San Xulián coa Virxe do Rosario; o 2 de febreiro celebramos a Candelaria… en Oseiro teñen a Virxe da Luz e nós temos a Candelaria, que a sacamos en procesión ese día co San Xosé; e o segundo domingo do mes de xullo celebramos o Santísimo Sacramento; o día anterior, sábado, sacamos en procesión a Virxe do Carme co San Antonio”.

   Xente festixeira a de Barrañán, abofé!

FONTES:

-Foro de amigos de Ferrol (2019): El confuso patronazgo de San Julián de Ferrol. Diario de Ferrol, 7 de xaneiro de 2019.

-Garrido, Santiago (2006): San Julián de Brantuas escolta a las santas con su escopeta. La Voz de Galicia, 18 de setembro de 2006.

-Prego, Pilar (2007): Un escolta con escopeta para la Virxe do Faro. La Voz de Galicia 7 de setembro de 2007.

-Vizcaya, Rosa Benigna / Vidal, Francisco A. (2009): Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega. Editorial Toxosoutos.

 

 

A IGREXA DE SANTO ESTEVO DE LARÍN E A INSCRICIÓN DA FACHADA

     Nas Crónicas de Arteixo desta semana visitamos a igrexa de Larín, un templo que agocha un tesouriño nunha das súas fachadas e que, sen ter o renome doutras igrexas do municipio, especialmente as que constitúen unha boa representación do estilo románico da bisbarra, ofrece unha variedade na súa construción que o converten nun conxunto digno de mención e diferente a outros da zona.

Inscrición existente nunha das fachadas da igrexa de santo Estevo de Larín (Xabier Maceiras)

    De planta de salón, a súa capela maior sobresae en altura cubríndose o seu tellado a catro augas, mentres que a nave principal está cuberta a dúas. As capelas laterais e a sancristía están cubertas a tres augas con tella curva do país.

Igrexa de santo Estevo de Larín (Xabier Maceiras)

    A nave da igrexa ten unha porta lateral alintelada polo lateral sur. A fachada, de boas pezas de perpiaño, destaca polo seu trazado sinxelo. Seguindo un esquema pentagonal e no seu eixo vertical central, organízase de abaixo arriba, mediante a porta principal de acceso alintelada. Sobre o ingreso vai unha xanela rectangular que lle da luz o interior. Rompendo o vértice do pentágono, unha espadana de dous corpos, o primeiro formado por dous arcos de medio punto que descansan sobre piares moldurados servendo para aloxar as campás. O segundo un frontón triangular flanqueado por uns pináculos con bólas. Remata no vértice deste frontón triangular cun acroterio cuadrangular que soporta unha cruz de forxa¹. 

Igrexa de santo Estevo de Larín (Xabier Maceiras)

    Ao igual que a igrexa de Morás, o templo do que estamos a falar está consagrado a Santo Estevo, primeiro mártir da cristiandade ao que o cristianismo púxolle a festividade o día vinte e seis de decembro. Por pura coincidencia coas pedradas da noite de Nadal ás árbores, “tamén el foi apedrado como indicativo de que tras esas pedradas florecerá a nova relixión. O que non nos atrevemos a dicir é que foi antes, se o martirio de santo Estevo ou o costume de apedrar as árbores para que dean froito.”²

    Patrón de Roma, dos cabalos, dos cocheiros, canteiros, albaneis, carpinteiros, tecedores, xastres, e protector contra a obsesión, as pedras e cálculos, a pleuresía, as dores de cabeza, e para pedir unha boa morte, a festividade do santo Estevo celebrouse sempre inmediatamente despois do Nadal para que, sendo o protomártir, estivese o máis próxima á do nacemento do Fillo de Deus. Antigamente tamén se celebraba unha segunda festa de santo Estevo o 3 de agosto, para conmemorar o descubrimento das súas reliquias, mais por un motu proprio de Juan XXIII, o 25 de xullo de 1960, esta segunda festa foi suprimida do calendario romano.

    Non sabemos con certeza a data de construción da actual igrexa de Santo Estevo de Larín, aínda que existen informacións de que a principios do século XVII xa estaba en pé.

Igrexa de santo Estevo de Larín (Xabier Maceiras)

    No nome do Arcebispo don Maximiliano de Austria, o Cardeal Jerónimo del Hoyo realizou unha visita pastoral ao arcebispado de Santiago durante máis de tres lustros (1603-1620), que testemuñou nun extensísimo manuscrito conservado no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela e no que deixou a seguinte referencia sobre a parroquia de Larín:

SAN ESTEBAN DE LARIN

Tiene esta felegresía veinte y nueve feligreses. Los frutos se acen tres partes: la una y un desmero llieva el retor y las dos don Diego de las Mariñas, cuya es la presentación. Vale la parte del retor dies y seis cargas de todo pan. La fábrica tiene un ferrado de trigo de renta de unas leiras. Hay una ermita que llaman de San Roque.

    Na parte leste da igrexa de Santo Estevo hai unha inscrición que se cadra ten que ver coa fundación do templo, mais é algo que non podemos aseverar. Soubemos deste tesouriño grazas a inestimable colaboración de Manolo García Castro, grande investigador do patrimonio cultural e inmaterial da bisbarra que podedes seguir en Facebook como Bregua Culleredo. 

Igrexa de santo Estevo de Larín (Xabier Maceiras)

    Como hai unha parte da inscrición que é ilexible, solicítamoslle axuda a varios eruditos para descifrar o seu significado. Juan Félix Neira, prezado e admirado historiador que acaba de publicar Misterios e encantos de Bergantiños; o ouro soñado e outras quimeras, libro moi moi recomendable, comentounos que “as miñas impresións iniciais son, en primeiro lugar, que é un epígrafe fundacional non funeraria, polo tanto estaría datando algunha construción, quen sabe se a igrexa, porque santo Estevo, promártir, é advocación moi antiga. Por outra banda, eu leo na inscrición MONACUS ME FECIT: “Un monxe fíxome”, é dicir, fundación do lugar. Isto de empregar o verbo facer cun pronome persoal de primeira persoa é moi típico. As últimas liñas son, obviamente, datas na súa maior parte, pero despístame bastante a abundancia de X. Tampouco descarto que apareza a palabra ERA; a R pode ser esa especie de P, que sería unha R en espello. A cruz inicial é obvia e moi habitual para abrir o campo epigráfico. E non descartemos que esa cruz + P + S (se é que son estas letras) sexan as abreviaturas de XPISTOS en grego, é dicir, un crismón. A lápida é ben bonita, parece mentira que aínda queden estas cousas sen publicar”.

Inscrición da igrexa de Larín (Manolo García)

    Tamén contactamos con Pablo Sanmartín, membro do Colectivo A Rula e infatigable investigador do noso patrimonio quen, ao pouco de enviarlle por WhatsApp a fotografía da inscrición de Larín, reenvioulle a imaxe ao seu colaborador Juan Andrés Fernández. Uns días máis tarde, e advertíndome de que tiñan dúbidas no final pola forma tan inusual de consignar a datación do mes (xullo, outubro...) o que escribe recibía o seguinte correo electrónico de Pablo:

Achego a nosa proposta de transcrición da inscrición de Larín:

+ PETRUS MONAC

US ME FECIT

ERA 1ª CCXXXX

XXXXX ET QUODUM IXIII (¿IULII; IDIBUS IULII?)

Lectura:

(cruz) PETRUS MONACUS ME FECIT ERA MILLESIMA DUCENTESIMA NONAGESIMA ET QUODUM (¿?)

(cruz) FÍXOME O MONXE PEDRO NA ERA MIL DOUSCENTOS NOVENTA (1252) NO MES DE...

Inscrición da igrexa de Larín (Manolo García)

    Así pois ¿será este o epígrafe fundacional que data a construción da igrexa de Santo Estevo de Larín? Sendo así, estaríamos a falar da mesma época na que se edificou a de Morás, con advocación tamén a Santo Estevo e construida no século XII. ¿Ou a lápida en cuestión foi reutilizada, procedendo doutro lugar, cando se levantou a igrexa actual? ¿O templo de Larín edificouse sobre outro antigo? A parte da de santo Estevo e da de San Roque ¿houbo outra igrexa ou capela noutro lugar da parroquia? Ao fío desta posibilidade, a escritora Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín durante quince anos (1952-1967), conta na súa novela Bergantiñá que… “a deste Coto hai moitísimos tempos que desaparesceu, non sei se levada polo vento, ou polo desleixo dos labregos en non reparala. Dela deben ser estes pedrouzos e pedrugallos que se ven por eiquí ciscados”³.

    Hai unhas semanas, o que escribe tivo a fortuna de localizar unha fermosa cruz con escada (e outra simboloxía pendente de descifrar) nunha vivenda de Larín, unha peza que, postos a soñar, mesmo puido formar parte desta suposta antiga capela da parroquia.

Cruz que localizamos nunha casa de Larín (Puri Soto)

    A ver se, máis pronto que tarde, atopamos respostas a todas estas preguntas… seguimos indagando!

FONTES:

TROIANO, XOSÉ (2013): Igrexa de Santo Estevo de Larín, patrimoniogalego.net (http://patrimoniogalego.net/index.php/52632/2013/12/igrexa-de-san-estevo-de-larin/ )

VÁZQUEZ, DORA (1971): Bergantiñá (Novela Galega), La Región, Ourense, p. 113.

VIZCAYA, ROSA BENIGNA & VIDAL, FRANCISCO A. (2009): Dos fastos ós festexos, Dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia.

_________

1 Vid. Xosé Troiano (2013): Igrexa de Santo Estevo de Larín, patrimoniogalego.net (http://patrimoniogalego.net/index.php/52632/2013/12/igrexa-de-san-estevo-de-larin/)

2 Vid. Rosa Benigna Vizcaya & Francisco A. Vidal (2009): Dos fastos ós festexos, Dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia, p. 39.

3 Vid. Dora Vázquez (1971): Bergantiñá (Novela Galega), La Región, Ourense, p. 113.