HOSTALERÍA

O "CAFÉ BERÁN" DA BAIUCA E A SOCIEDADE "EL ALBA"

     A finais do século XIX, Maximino Rodriguez González abandonaba a súa parroquia natal de San Breixo de Berán, no concello ourensán de Leiro, para residir en Arteixo, lugar no que non tardaría moito en abrirse camiño entre o ambiente caciquil que predominaba a política municipal naquela hora grazas, principalmente, á colaboración do seu tío materno D. Florencio González Pérez, o cura da parroquia de Santiago de Arteixo por aqueles tempos.

     Segundo conta Manuel Blanco no seu traballo Arteixo durante la II República y la Guerra Civil, Maximino probablemente quedou orfo de pai relativamente mozo, o que fixo que buscara protección e amparo no seu tío cura (un curmán de Maximino, Florencio González Soto, tamén sería cura entre os anos 20-30 da parroquia de Santa Mariña de Lañas). Polo ano 1895 xa figuraba como residente no noso concello, e o 13 de xuño de 1899 contrae matrimonio con María Mosquera Rapela, filla de José Mosquera Díaz, alcalde de Arteixo en dúas ocasións (1885-1890 e 1901-1902). Nos padróns municipais figura coa profesión de perito agrícola e tamén como industrial, isto último debido a que establecera na Baiuca un bar coñecido como o Café Berán, nome da súa parroquia natal.

Lugar onde estaba o Café Berán

                                         

     Ao pouco de que Maximino González abrira o seu establecemento, na Baiuca tamén se constituía a Sociedade de Recreo y Expansión "El Alba", unha entidade que no primeiro punto dos seus estatutos apuntaba que nacía para "el posible mejoramiento de costumbres y desarrollo físico de los socios, que podrán expresarse indistintamente en castellano o gallego, siempre en frases correctas y sin emplear interjecciones indecentes o indecorosas y menos sacrílegas".

     A Sociedade El Alba convertiríase, durantes os anos vinte e trinta do século pasado, no motor cultural de Arteixo, organizando numerosos eventos deportivo-culturais como algún dos primeiros partidos de fútbol xogados na vila, desputados nun campo que había no Monte da Penouqueira, bailes e representacións teatrais que se desenvolvían no Café Berán, a sede social da entidade, e que eran acompañados musicalmente polo piano que con gran pericia musical tocaba Manuel Fernández Llamazares, o farmacéutico da localidade por aqueles anos. Un exemplo desta actividade da Sociedade El Alba aparece nas páxinas de La Voz de Galicia en abril de 1934:

     "Con un atrayente programa, integrado por los regocijantes diálogos gallegos Mal de moitos y Trato a cegas, y el pasillo cómico, en un acto, Vaites...vaites...! tendrá lugar el sábado, 28 del corriente, a las nueve y media de la noche, una velada teatral, a cargo de los distinguidos aficionados que componen el cuadro de declamación de la Sociedad El Alba, de este pueblo. Les auguramos un éxito, y es indudable que el local social será reducido para tanto público como acudirá a presenciar la actuación de tan aplaudido grupo artístico. (...) El Domingo, día 29, se celebrará en esta villa un interesante partido de fútbol entre los equipos reservas de Meicende F.C. y del titular de esta localidad. Acompañando al equipo de Meicende vendrán numerosos aficionados. El partido será amenizado por una afinada charanga de esa capital, celebrándose al final un animado baile en el elegante salón del café Berán, hasta las doce de la noche, contando los forasteros con servicio extraordinario de coches entre este pueblo y esa localidad".

     Ao remate da Guerra Civil, El Alba desaparecía como tal, mais, algúns anos máis tarde, moitos dos seus integrantes crearían unha nova sociedade na Baiuca: a S.R.D. Penouqueira. O café Berán continuaría coas portas abertas, aínda que en 1939 habería cambios: Maximino Moreiras González, fillo de Jesús Moreiras e de Josefa González Més, e a súa muller Manuela Vázquez convertiríanse nos novos responsables do negocio, abrindo ao lado do bar unha panadería. A partir de aí a actividade do Berán iría decaendo pouco a pouco ata cederlle definitivamente o testemuño aos salóns de baile, que irían xurdindo por todo o concello.

                                                    
FONTES:
- Reglamento de la Sociedad titulada El Alba, 11 de setembro de 1924
-BLANCO REY, MANUEL. Arteixo durante la II República y la Guerra Civil. Arteixo, 2008
-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRIGUEZ, XABIER. De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora. Ferrol, 2014




OS SALÓNS DE BAILE

     Pois si. Aunque non o creades houbo marcha en Arteixo. E moita marcha, diría eu, porque os pais dos nosos pais tamén tiveron xuventude, e tamén disfrutaron o weekend. O que pasa é que agora a fin de semana comenza o venres ao mediodía e remata o luns pola mañá. Agora compre que falemos dun tempo no que a fin de semana era só a tarde dos domingos.

     Dende o San Miguel, en que remataban as romerías con músicas a ceo aberto ata o mes das flores, a xuventude ía mocear aos salóns de baile. Ollo! Falamos dos anos corenta-cincuenta, e xa choveu, polo que tede en conta que igual algunha palabra a levou o vento, ou algún dato pode ser corrixido. O caso é que naqueles tempos había salón de baile en cada parroquia, cando non dous ou tres.

     Se retrocedésemos máis no tempo teríamos que falar dos bailes de pandeireta ou dalgún que outro veciño que sabía tocar a gaita e que animaba as tardes dos domingos para que os mozos do lugar bailasen. Pero Arteixo está moi preto da capital, e as ansias urbanitas dos nosos devanceiros impuxeron as modas que triunfaban aquí ao ladiño, "en La Coruña".

     E así foi como se estenderon por todas as parroquias. E ás veces parece que me estou referindo a un tempo lonxaaaaaaano, pero non é para tanto. Os nosos avós de setenta-oitenta teñen isto tan claro que ata lles resulta trivial falar do tema.

     Buff !!, que me lío eu só...imos cos salóns: xa só en Loureda tiñamos tres: o de Catoira en Regocheo, o do Castellano na Quintán e o de Rumbo no Foxo. A este último aínda se lle lían as letras enriba da porta hai pouco, mais hoxe están cubertas polas hedras. Disque atraía a moita xente de San Román, Lestón e Peisaco.

Salón do Foxo (Foto de Víctor Iglesias)

                                          

Salón do Foxo na actualidade

     O salón do Castellano estaba no corazón do Valle, nun lugar con moita vida naqueles tempos. Atopábamolo pegadiño á escola de Don Bartolo, mestre (o seu nome era Bartolomé Calderón) que xunto co de Lañas, Antonio Platas, organizara en Arteixo un mitin por mor do Estatuto de 1936. Deste salón contareivos noutra hora unha historia merecedora dun capítulo aparte. Hase de saber. Na parroquia había competencia, e por iso o salón de Catoira anunciaba pola semana as atraccións do domingo. Ademais da orquesta, en Regocheo había títeres e marionetas para os máis cativos. Ata aquí baixaba rapazada dende Meirama, Rus, A Tablilla e incluso Coristanco. Os máis "guerrilleiros" eran os de Soandres e os da Brea.

     En Arteixo tamén había competencia entre o salón da Baiuca, o de Caldas e o do Balneario. Este tiña pista de baile fóra e os petromás colgados dos pinos dábanlle certo toque romántico.

Pista do Balneario (Foto Ana del Río)

     En Uxes, parroquia de Morás, poderíamos ir bailar ao salón de Picos ou ao de Parada. E en Pastoriza ao salón da Roxa, pretiño da Casa Lola (unhas lerias levan a outras: a Casa Lola non estivo sempre no Seixedo...mmmm...os callos da señora Lola...mmmm...xa vos contarei...). En Lañas bailaban no salón da Estación, a Benitona facía bo baile na Lagoa e, en Monteagudo aínda se conserva o carteliño "Prohibido ceder la pareja"...e o salón de Figueiroa en Oseiro?. Seica nunha ocasión, con motivo das festas da parroquia, montaran un ring neste salón para ver boxear ao vasco Paulino Uzkudun, campeón de Europa dos pesos pesados en 1926 e 1933, que "fixera guantes" co garda civil Cadenas. Pouco despois, Uzkudun viaxaría aos Estados Unidos para pelear polo título mundial. Alí coñecería a Al Capone..."faite americano e eu fágote campeón do mundo", dixéralle o popular gángster e contrabandista estadounidense. Paulino perdería aquel combate no cuarto asalto ante Joe Louis e, posteriormente, afiliaríase á Falange. Mais este xa é outro conto e hoxe toca falar dos antigos salóns de baile, dos que dou por suposto que esquezo algún.

   O que pasa é que non só ían aos salóns os mozos en idade hormonal. Tamén se achegaban os máis pequenos a mercar algunha lambonada, que evidentemente non era un Kinder Bueno nin unhas gominolas. Daquela, as lambonadas eran as laranxas, ou as noces, ou os figos pasos, ou as castañas cocidas que viñan envoltas en panos para non perder a calor...E ata as avoas entraban no salón a ver con quen bailaba a neta ou para saber que tal o facía a orquesta de turno. E ollo, que as orquestas eran un dos reclamos para ter concorrencia. A Orquesta X, os Mallo, a Espallante, os Patolos, os Españoles, os Satélites ou os Trovadores xa daquela principiaban a darlle forma ao que hoxe en día se denomina "fenómeno pachanga" (mira que non hai orquestas en Galicia...).

     Diciamos que atrás quedaban os bailes de gaita ou pandeireta, motivo polo cual atrás quedaban as muiñeiras ou as jotas. Estas orquestas, xa daquela, interpretaban os éxitos do momento: a Raspita, a Cumparsita, a Conga de jaruco...

     Para rematar este relatorio transcribo literalmente as palabras dun veciño de Oseiro:

     "...catro pesetas costaba a entrada, que para min eran a metade do soldo da semana...pagabas alí, na garitiña que aínda se ve ao lado da porta, e pa dentro! Deixabas o abrigo no roupeiro, que era unha modernidade para o salón perralleiro que era, pero bueno, había roupeiro...como houbese boa orquesta, alí habían de andar as mozas de Pastoriza...nación que as dou!...e eu na fura de diante...no medio da pista había unha columna cos espellos, e o baile facíase virando ó redor, coma nun tiovivo. Había uns palcos nos que se sentaban as vellas que non tiñan outra cousa que facer...nación que as dou a elas tamén!! se te arrimabas demais á parexa, berraban ou dábanche unha bareada co bastón...pero elas non sabían que debaixo dun dos palcos había un ángulo morto...o rincón...e alí mordíamos...ti xa me entendes..."

Salón de Figueiroa, en Oseiro

                                          
"Así fué que empezaron papá y mamá
tirándose besitos y una guiñá.

Así fué como empezaron papá y mamá
y ya somos catorce...y ya vienen más"


 (Relato de Victor Iglesias García)







A SALA DE FESTAS EVA

     A mediados dos anos sesenta Arteixo apresenta unha "movida decadente". Os vellos e numerosos salóns de baile quédanse anticuados para as novas xeneracións, e a fin de semana non ten outro atractivo que as películas de vaqueiros no cine Real. Son os tempos nos que comenza a funcionar o polígono de Sabón, e isto motiva que moita xente do campo se traslade á capital, sobre todo mozos que veñen a traballar de obreiros, e mozas para os talleres textiles.

     As circunstancias sociais piden a berros unha iniciativa como a que tivo o señor Manuel Díaz, coñecido como Manolo de Eva. No ano 1968 inaugura a sala de festas Eva, e con ela, Arteixo convértese na referencia da fin de semana para a xuventude dos arredores durante máis de dez anos.

     Unha das primeiras atraccións desta sala fora, no ano 1970, a actuación de Camilo Sexto. O éxito fora rotundo, e as cen mil pesetas do caché ben as mereciu...naqueles tempos a voz deste artista era toda unha garantía (e tamén os seus axustadísimos pantalóns...). Esta atracción daríalle certo pulo á sala de festas, e así foi como despois viñeron os Diablos, Fórmula V, Pekenikes, Juan Camacho, e o propio Julio Iglesias, que aunque non chegou a actuar, si tiña o contrato firmado.

Grupo de moz@s na Eva nos anos 70

     E no medio de tanta atracción internacional, sorprende o feito de que o maior abarrote fose provocado por un conxunto da terriña. Sobre 1300 persoas déronse cita na sala para ver a un dos mellores grupos galegos de todos os tempos: Os Tamara de Pucho Boedo.


     O negocio ía ben, e así, no ano 1975 houbo que ampliar as instalacións. A xente de Arteixo e arredores tiña ben claro que facer na tarde-noite dos domingos.

     A sala de festas Eva non tivo competencia de ningún tipo nos seus bos tempos, bos tempos nos que era unha cousa ben común que actuasen os Satélites, os Españoles, os Trovadores ou os Players, que por aí adiante estaban considerados unhas excepcionais orquestas.

     Pero non todo era música ou baile. Moitísimos matrimonios téñense fraguado nesta sala. Poderíamos dicir sen medo a esaxerar que máis da metade da xente entre 50 e 60 anos natural de Arteixo moceou (con máis ou menos éxito) na sala de festas. E se non o credes, preguntade...

Mozos do Rañal na Eva

                                                       

     O cubalibre e o ginkas eran as consumicións máis solicitadas, contando o whisky con moi poucos adeptos. Hoxe en día parece que é ao revés.

     A xente viña á sala a bailar, a mocear, a beber, e tamén había quen viña a armar bulla. Era o caso de bandas organizadas como os "Diablos Rojos" (eran do lado do Martinete e Elviña), que protagonizaron unha das épocas máis duras da sala.

     Pouco a pouco, aqueles mozos que chegaron a Arteixo para traballar como obreiros e aquelas mozas empregadas en talleres textiles, foron medrando...e casaron...e agora xa teñen fillos casadoiros. Agora son xente de cincuenta ou máis que lembra con nostalxia a Camilo Sexto ou aos Tamara, ou os primeiros cubalibres, ou os primeiros bicos.

     Aqueles marabillosos anos da sala de festas Eva...aquela música dos Tamara:

"...cando a luíña aparece
e o sol nos mares se esconde
todo é silencio nos campos,
todo na ribeira dorme..."

A sala de festas Eva na actualidade

                                          









(Relato de Victor Iglesias García e fotografías de Luis Souto Naya)





 A TABERNA DE CHAMÍN

     Empezando a subir a costa de Chamín do medio, a man dereita, na estrada de Caión, asfaltada como a estrada xeral; para máis señas, cerquiña do cruce que vai para Paiosaco. É necesario explicar ben onde se atopa, porque os que non saben que existe pasan de largo sen nin sequera decatarse. Unha chapa de Coca Cola, unha de Fanta e o letreiro de Tabacalera coa súa insignia que indica que é un establecemento autorizado para a venda do tabaco, colgado na fachada da casa. O paso do tempo nótase na extructura exterior, portas e ventás de madeira, paredes de pedra, o tempo deixa o seu sinal por onde vai, pero nesta casa, de xeito moi doado, podemosnos trasladar anos atrás. No interior, aínda de forma máis notable,  decatamosnos de que o único que mudou foi o envoltorio dos productos que alí se venden. Ademais de taberna sigue sendo un establecemento onde nos podemos servir das cousas necesarias para a vida diaria, coma fai tantos anos, igual. O paso do tempo non se nota na altura. As novas xeracións calzan corenta e pico e miden cento e non sei que. Son moi altos. Antes non...antes eran máis ben baixos. Na taberna de Chamín, algúns dos rapaces e rapazas coas que nos podemos cruzar agora na rúa, non esaxero se digo que non lles costaría moito estirar a man e tocar o teito, que é de madeira e nas súas vigas hai cravadas puntas de aceiro que fan á vez de ganchos. Por suposto que pasou o tempo, e que se nota o seu paso tamén por esta taberna, pero se queremos soñar como sería a vida nas tabernas de antes, este sería un lugar ben axeitado para facelo. Quedan poucos lugares nos que as innovacións pasaran de largo como puideron facelo aquí, ata custa crer que fora posible. De feito non foi posible, según nos alonxamos, botamos a vista atrás e vemos o tellado de tella, que seguro foi dunha cor vermella forte, agora indefinido, e tamén do tamaño da chapa da Coca Cola...pero eso si, ao lado da cheminea a taberna ten unha chapa redonda que pon "satélite canal digital".

"O Piñeiro", a taberna de Chamín, nos anos 90

    











(Relato de Ana Castro, emitido en Radio Arteixo o 7 de febreiro de 1998)



A TABERNA DE MONTEAGUDO

     Se non sabes onde está, non te preocupes que non ten perda e é ben doado chegar a ela. Non tes máis que ir ata a xoia do románico que é a igrexa de Santo Tomé, que seica é o único que quedou en pé do antigo mosteiro que había alí, no lugar de O Igrexario, o mesmo que na alta Idade Media era coñecido co nome de Mosteiro e que está resgardado ao norte polo Monte da Pedra Vella e ao sur polo Picoto da Veiga. Pois alí, agochado detras da igrexa, tes "O Salón", a taberna de Monteagudo.

     Ao entrar vaste atopar cun local ben chulo, cun enorme comedor ao fondo, que nestos días de inverno enchen os comensais que, entre outros platos, van comer o cocido. Se es dos que te quedas na barra, mentres que che prepara un café Susa, a muller que actualmente atende o negocio, de seguro que ao teu carón haberá algún cliente dos de toda a vida, dos que aínda lembran os tempos de cando se facía baile na taberna.

     Eses eran os tempos da señora Socorro, a nai de Isabel (a propietaria do establecemento), que nos anos cincuenta ou se cadra nos cuarenta xa abrira a taberna na que tanto podías comprar unha tableta de chocolate coma un saco de millo ou botarlle unha cunca de viño...si, eran os tempos nos que os homes entraban a tomar a copa e a xogar a partida e as mulleres a comprar e, a ser posible, sen entrar xuntos...os tempos nos que poucas casas da parroquia tiñan teléfono..."Señora Socorro, chámeme a un taxi, que vou para o médico"...e tamén eran os tempos do salón de baile.

     Hoxe "O Salón" é outra taberna ben diferente á dos tempos da señora Socorro, pero aínda non hai moito, antes de ser restaurada, cando pasabas polo corredor, por diante da porta da cociña e un pequeno almacén onde estaba o conxelador dos xeados, había outra porta que daba á parte exterior do local. Alí estaba o servizo e o río de lavar a roupa e, de fronte, a porta dun local grande, húmido, escuro e frío no que se gardaban sacos de abono, penso, caixas de cervexas, gaseosas...pois ben, era alí, nese local, onde se xuntaban as mozas e mozos, no salón, un dos de máis sona de todo Arteixo, e no que se conservaba despois de tanto tempo, sen saber moi ben porqué un letreiro que poñía "PROHIBIDO CEDER LA PAREJA".

     Así que xa sabes, cando vaias a Monteagudo vaille botar unha ao Salón!

"O Salón" de Monteagudo actualmente

    













 





O BAR MOISÉS

     Corrían os últimos anos da década dos cincuenta, cando Abelardo Rey e Amalia Martínez, abren na Avenida do Balneario un bar ao que deciden bautizar co nome do seu único fillo: Moisés, establecemento no que traballarían catro ou cinco anos. "O fin de semana aínda se gañaba un peso, pero pola semana pouca caixa se facía e dicidimos emigrar a Suiza". Así mo facían saber o pasado xoves, 27 de agosto, o señor Abelardo e a señora Amalia, quenes amablemente me atenderon no seu domicilio do Camiño de Candame e tamén me lembraban que ao pouco de abrir o seu negocio empezarían a parar nel os futbolistas e simpatizantes do Penouqueira. De feito, os xogadores da camiseta vermella vestíanse alí cando disputaban os seus partidos como equipo local no campo do balneario.

Imaxe dos anos 60 de Antonio Naya, "Pesudo", diante do Bar Moisés

      Pouco antes de emigrar a Suiza o matrimonio arréndalle o "Moisés" a Guillermo Arijón (seica era cuñado do "Milmañas") e a súa muller Carmen, quenes estarían ao frente do negocio varias décadas. Cos novos arrendatarios a "familia" do Penouqueira seguiría parando no bar, un local que non tardaría en converterse na sede social oficial do equipo da Baiuca. Os afíns do Atlético Arteixo facíano no "Insua", o popular "Muiñeiro", pois Fernando, fillo dos donos deste bar, fora un dos fundadores do Atlético.

     Son moitas as lembranzas que teñen as e os arteixáns en torno ao "Moisés". Uns ían ao bar, xa con Guillermo e Carmen detrás da barra e cos seus fillos Guillermo, José e Angel parando por alí, a falar de fútbol e pola vinculación do local co Penouqueira; outros ían a ver "Los intocables de Eliot Ness", serie que se empezara a emitir en España en 1964; algúns e algunhas ían pola máquina tocadiscos na que a xuventude daquela hora, según me ten contado a miña veciña Fina Sanjurjo, moitos pesiños ten gastado elixindo unha das cancións que máis soara no verán de 1965: "La Yenka", aquel baile irresistible que se marcaban os nosos pais da man de Johny e Charlie Kurt, un dúo de cantantes do norte de Europa; e mesmo había quen ía ao "Moisés" polos bocadillos de pan de bola de chourizo, sardiñas... Tamén son lembradas, e moito, as partidas de futbolín.

     Según me contaron o señor Abelardo e a señora Amalia, ao voltar de Suiza, donde estiveran traballando doce anos, decidiran investir parte dos aforros da emigración nun supermercado que abrirían en 1975 ao carón do bar do que estamos a falar, supermercado ao que tamén bautizarían co mesmo nome que o seu único fillo e que fecharía en 1988, trala xubilación de Abelardo.

Imaxe dos anos 70 na que se ve o Bar e o Super Moisés




  

     Tras varias décadas traballando no "Moisés", Guillermo e Carmen traspasaríanlle o negocio a un matrimonio do Val do Dubra, a Manuel e María, que serían os últimos propietarios daquel bar cheo de pegatinas, chaveiros e banderíns de fútbol no que sempre había un futbolín, un bar vinculado tantos anos ao Penouqueira e que sería derrubado para construir o edifico dos de Gestal. Curiosamente, o "Moisés" e o Penouqueira, tantos anos "camiñando" xuntos, desaparecerían practicamente ao mesmo tempo.





TABERNA "A BAIUCA"

Na taberna "A  Baiuca" con Bieito, "Guitarras" e "Manín"

      Hai algún tempo que Bieito e Marisa decidiron coller outro camiño e deixar a súa taberna "A Baiuca", que levaban rexentando dende había case tres anos...pois ben, ese momento chegou e esta fin de semana será o derradeiro, con eles ao fronte, dun dos lugares máis entrañables e máxicos de Arteixo.

     Bieito, se os seus compromisos con "Lúar na Lubre" llo permitían, estaba alí, na taberna, polas mañáns e polas tarde-noites, xa acompañado de Marisa, de luns a sábado. Nos primeiros meses de vida do establecemento tamén estiveron un tempo detrás da barra Juan e Miriam, e posteriormente incorporaríase ao "equipo" Isabel.

     Traballar de tabernir@ é un oficio duro e hai que estar moitas horas agarrad@ á barra para rendabilizar o negocio, aparte de entender de sicoloxía e darlle a cada cliente o trato e atención que merece. Bieito e Marisa abofé que o conseguiron (falo do trato e de exercer de sicólogos) e dentro dese estado de suxestión, tamén conseguiron que a súa taberna fose o lugar ideal para "arteixear" e "baiucar", cumprindo perfectamente a súa labor de oficiosa embaixadora de galeguidade en Arteixo.

     Teño que recoñecer que eu só era cliente habitual os venres ás noites, día de foliada, día no que de cando en vez os arteixáns tiñamos o luxo de contar coa presencia na taberna de grandes músicos do país e, tamén do concello, como Oscar Miranda e Víctor Iglesias. Os venres, día de foliada, o cruce xeracional que se podía ver na taberna cantando cancións populares galegas era ben fermoso, espectacular...hoxe é venres, día de foliada, o derradeiro venres de foliada con Bieito e Marisa ao fronte do negocio!

     Que pechen estos lugares de grata convivencia e filosófico discurrir que son as tabernas como "A Baiuca" é sempre unha gran perda. Arteixo está de loito. Bieito, Marisa: grazas mil por estos case tres anos!


O BAR "INSUA"

     Cada vez que entro no Bar Insua, coñecido popularmente como "O Muiñeiro", a tomar un café ou a selar unha Primitiva dame a impresión que fago unha viaxe no tempo semellante á que fixera Marty McFly (Michael J. Fox) en "Regreso al futuro", película na que o protagonista chega ao ano 1955 nunha máquina creada polo seu amigo Doc, o científico ao que todos tomaban por tolo...lembrades?

     No Bar Insua, a persoa que nos fai viaxar ao pasado é Pepe, Pepe do Muiñeiro, que leva máis de catro décadas ao frente do negocio. Se nunca entraches no bar advírtoche que non podes ir con presa. Pepe ten o seu ritmo e non é de cortar a conversa coa clientela (a maioría dela xubilada) cando lle piden unha consumición. Conta con paixón as súas lembranzas, e abofé que sabe transportarte (se cadra os seus tempos de taxista teñen algo que ver) ao Arteixo do pasado describindo con todo tipo de detalles como era a vila e as súas xentes nos anos cincuenta e sesenta. Nese viaxe no tempo, do que aínda quedan no bar algúns vestixios dos seus primeiros tempos como a televisión (unha das primeiras que houbo no concello), o aparato de radio ou algunhas botellas de coñac, negras polos fumes das farias de anos de reñidas partidas de tute e dominó, Pepe tamén te conduce aos tempos no que o fútbol era un deporte e non un negocio falando dos Mundiais, do noso Deportiviño, de Arsenio Iglesias ou dos derbis de antano entre o Penouqueira e o Atlético Arteixo, do que él fora xogador e o seu irmán Fernando fundador.

Pepe facendo un café e, no centro da imaxe, o antigo televisor do Bar Insua

                             
     O edificio donde está o Bar Insua, no cruce da Avenida de Fisterra coa Avenida de Caión, é unha casa única, distinta a todas e cun deseño pouco común que a min sempre me gustou pola gran cantidade de ventás que ten.

     Esta casa construírona os pais de Pepe, Manolo "o Muiñeiro" e  Mari Pepa, matrimonio que tiña catro fillos (Carmen, Fernando, Manolo e Pepe) e residencia en Candame, lugar donde tiñan muíño, de aí o alcume do bar. 

     Unha vez rematada a obra, da que Manolo encargaríase de facer a carpintería, a principios dos anos cincuenta a familia trasladaríase definitivamente de Candame ao seu novo domicilio, naquela hora coñecido como o lugar de O Cruce, deixando a pranta alta da casa para vivenda e o baixo para negocio.

     O local, que empezaría a funcionar como ultramarinos e taberna, non tardaría en se converter nun dos principais referentes futboleiros da zona, iso si, sempre identificado coas cores do Atlético Arteixo xa que Fernando, un dos fillos de Manolo e Mari Pepa, fora xunto a Eduardo de Martís o fundador do equipo branco e vermello.

O Bar Insua nos anos 60

      Nos primeiros anos Fernando era o que estaba detrás da barra da taberna, un Fernando que tamén sería o gran impulsor do fútbol federado de Arteixo, primeiro ideando o Torneo de Preparación, que fora unha especie de liga de peñas disputada en 1961, e no ano seguinte a chamada Liga de Arteixo, na que participarían só catro equipos, o Paiosaco, o Campanal, o Sporting Uxes e o Atlético Arteixo, e que sería a primeira competición oficial que, por certo, gañarían os da feira.

     Ao crearse a Liga de Arteixo, é doado imaxinar como eran os luns daqueles primeiros anos sesenta no bar Insua: fútbol, fútbol e máis fútbol e, de seguro, que co semanario deportivo Riazor enriba da barra, semanario do que daba boa conta a clientela lendo as crónicas que enviaba Fernando baixo o seudónimo de FINGA (Fernando INsua GArcía)...mais Fernando, coma tantos miles de galegos, faría a maleta e emigraría a Inglaterra, donde estaría 17 anos sen voltar a Arteixo. Ao vir das illas británicas abriría unha tenda de deportes, Deportes Gido, na que cada vez que lle ías comprar algo sempre che amosaba as súas famosas libretas donde tiña anotados todos os resultados históricos de infantís, xuvenís e aficionados dos equipos de fútbol de Arteixo.

     Ao emigrar FINGA, seu irmán Pepe, que daquela traballaba na Seat e tamén botaba unha man no bar os fins de semana, quedaría ao frente do Insua e a día de hoxe, case medio século despois, segue facendo cafés, selando quinielas e transportándonos no tempo coas súas conversas dos tempos de antano.



O RESTAURANTE "EL GALLO DE ORO"

   

Á esquerda, "El Gallo deOro" antigo

      Corría o ano 1962 cando Pepe Morgade e Fina Gestal abren na Avenida de Fisterra, naquela hora coñecida como "a carretera nova", un restaurante ao que bautizan como "El Gallo de Oro", nome co que lembraban a ópera de Nikolái Rimski-Kórsakov que tanto lle gustaba ao médico Don Manolo, o padriño do seu fillo Fernando. Aqueles son tempos no que acudían ao Balneario de  Arteixo ducias de persoas a pasar a época estival, entre elas o madrileño Santos López Pradil, bo cliente do restaurante que naquela altura era coñecido como o "embaixador de Arteixo en Madrid" e que cada ano viña a pasar as vacacións coa súa familia ao noso municipio. De xeito silencioso, sen as actuais campañas de marketing en redes sociais ou gastos de publicidade, senón a base das recomendacións que empezarían a realizar os seus satisfeitos clientes, Pepe e Fina non tardarían en facer un importante oco no panorama gastronómico da comarca. Todo ía ben ata que en agosto de 1965, tres anos despois de que abriran o seu negocio, o Consello de Ministros da dictadura franquista daba luz verde á creación do Polígono de Sabón, un asentamento industrial que daría pé a que se expropiarían máis de 2.000 terreos, entre eles o do restaurante do que estamos a falar. Mais abofé que Pepe e Fina  tiñan ben clariño que o seu futuro seguiría entre os fogóns. Non quedaba outra: había que empezar outra vez de cero!

    

     É aí cando deciden comprarlle á Deputación da Coruña os terreos que o ente provincial lle expropiara ao matrimonio e, tralos oportunos trámites, o 28 de decembro de 1973 a Comisión Municipal Permanente de Arteixo acorda concederlles licencia municipal para construir nas parcelas 31-B e 32-C do Polígono un novo edificio destinado a Conxunto Hosteleiro, edificio que se inauguraría en 1975 e que ven sendo o actual Gallo de Oro que tod@s coñecemos.

El Gallo de Oro actual

    Catro anos despois da inauguración do novo establecemento, Fernando, o fillo de Pepe e Fina, casaba con Rosa Míguez, arteixá con raíces en Morás e no Foxo, quenes pouco a pouco irían collendo o testigo dos fundadores ao tempo que serían quen de convertilo nun dos restaurantes de referencia do país, un restaurante que, dende a súa inauguración, tería de ilustres comensais aos Reis de España, Juan Carlos e Sofía; a todos os presidentes do Estado excepto Zapatero; a Manuel Fraga Iribarne; Carmen Martínez Bordiú e Alfonso de Borbón; o Conde de Barcelona, Juan de Borbón;  Jaime de Marichalar; o lendario Di Stéfano; os escritores Mario Vargas Llosa e Camilo José Cela; o actor José Luis López Vázquez; o cantante Julio Iglesias; o que fora presidente da Real Academia Galega Domingo García Sabell; ou, entre outros, ao artista galego Laxeiro, quen deixaría plasmado unha pintura súa no libro de sinaturas do restaurante.

     Fernando e Rosa, segunda xeración de El Gallo de Oro, sosterían o éxito do seu negocio sobre tres pilares básicos: producto de calidade, cun esmerado cuidado na selección das materias primas (o restaurante diferenciuse sempre por servir o mellor marisco de toda a costa, feito que o levaría a ser coñecido como "a aduana" porque os mariñeiros vendían antes no establecemento arteixán que na lonxa); boa atención, con esquisita elegancia do servicio; e discreción, cualidade, esta última, imprescindible debido aos moitos negocios e acordos políticos que se cerraron no popular local.

Carlos Morgade cos seus pais, Rosa e Fernando

       "El  Gallo de Oro" chega agora á  terceira xeración da man de Carlos Morgade Míguez, unha persoa moi cualificada para tomar as rendas do local que fundaran seus avós Pepe e Fina mais que lle toca vivir o peor momento da hostelería por mor da gran crise económica que atravesamos dende hai xa bastante tempo.Con todo Carlos, que durante 6 anos cursou en Barcelona estudos de Dirección de Empresas Hosteleiras e Turismo, Restauración en Alta Cociña e Sumiller, sendo o nº 1 da súa promoción nas tres especialidades, loita xunto a seus pais por manter a frote o negocio familiar incorporando innovacións como o Varmouth, unha nova idea, un novo estilo, unha liña xoven adaptada aos tempos que nos toca vivir que inauguraron en xaneiro de 2015 no que os nosos paladares poden degustar, sempre coa máxima calidade nos seus productos, unha comida tradicional innovadora por prezos asequibles a todos os bolsillos...así que xa sabedes, tanto Fernando e Rosa, con quenes tiven o pracer de lembrar recentemente algunha que outra anécdota dos tempos do Arteixo de antano e dos primeiros anos do seu negocio, como Carlos e a súa muller Adriana Cabot, que se dedica ao cátering doce e pastelería a medida para bodas, festas e calquera outro evento, agárdanvos no seu popular negocio para que degustedes as súas esquisiteces gastronómicas.

NELSON CEDEIRA E O BAR FÉNIX

     Xusto no lugar onde antano estaba o cuartel vello da Garda Civil de Arteixo, que ven sendo a zona do actual Paseo do Balneario que fai esquina coa Rúa das Frores, tedes o Bar Fénix, local que recomendo a todo o mundo, especialmente @s futboleir@s. Se entrades a tomar un café vaivos atender Nelson Cedeira, un home que, ao pouco de que lle faledes de fútbol, abofé que vos ha de sorprender polo feixe de historias balompédicas que garda na súa memoria e que, ademais, tivo un brillante pasado no mundo do chamado deporte rei que agora vos conto.

     Nado o 16 de outubro de 1964 en Montevideo, no barrio de Paso Molino, Nelson é un dos dous fillos do matrimonio formado por Francisco Cedeira Mallo, arteixán da Catuxa que antes de emigrar a Uruguai traballara nas minas de volframio do noso concello, e de Amelia Beatriz Zas Ratto, unha muller á que Francisco coñecería no país sudamericano e que era filla de nai italiana e pai arteixán de Candame: Jesús Zas.

     Jesús Zas, avó materno de Nelsón, fixera a maleta da emigración nos anos 20 do século pasado e, ao pouco de establecerse na capital charrúa, montaría unha panadería. Jesús sería, ademais, un dos fundadores do Salus Football Club, entidade creada en 1928 que viste como o F.C. Barcelona porque outro dos seus fundadores fora un inmigrante catalán que donara a primeira equipación deste modesto club de Montevideo. 

     Francisco Cedeira Mallo, xenro de Jesús Zas e pai de Nelson, tamén estaría vinculado co Salus F.C. xa que sería o tesoureiro da entidade entre 1965 e 1975, un Francisco que naquela altura mantiña boa amistade con José Añón Canedo, emigrante da Laracha que por aquel entón era un dos máis importantes empresarios de toda América Latina por ser o fundador da CUTCSA (Cooperativa Uruguaya de Transportes Colectivos Sociedad Anónima) e que ademais fora o presidente do Nacional de Montevideo entre 1955 e 1961.

Nelson Cedeira xunto a Enzo Francescoli

     Naqueles anos 70 Nelson, o noso protagonista, ingresaría nas categorías inferiores do Salus, co que debutaría aos 17 anos no primeiro equipo, un Salus que ascendería catro categorías de xeito consecutivo ata acadar á 2ª División. O adestrador desta proeza fora Guillermo Escalada, antigo xogador do Nacional que conquistara con este equipo o Teresa Herrera en 1958 tras vencer na final ao Flamengo por 2-1, con goles do propio Escalada e de Héctor Núñez, un futbolista que era fillo de emigrantes de Meicende e que ficharía no Valencia días despois de conquistar o popular trofeo veraniego herculino.

     As boas actuacións de Nelson Cedeira no eixe da zaga do Salus non pasarían desapercibidas para un dos históricos do fútbol charrúa, o Wanderers, club que se faría cos servicios do futbolista uruguaio-arteixán en 1982. Nelson coincidiría neste equipo con xogadores da talla de Jorge Barrios, que posteriormente firmaría co Olimpiakos; Ariel Krasowski, que ficharía no Boca Juniors; Daniel Carreño, que pasaría ao Lens francés; Luís Acosta, que firmaría co América de México e despois co River Plate; ou, entre outros co lendario Enzo Francescoli, que abandonaría o Wanderers para fichar no River Plate e posteriormente, tralo seu paso polos campionatos de Francia e Italia, convertiríase nunha das grandes estrelas do fútbol mundial.

     En 1983 Nelson sería un dos integrantes da selección de Uruguai que participou no II Mundialito da Emigración celebrado na provincia de Pontevedra, Mundialito que acabarían gañando os da camiseta celeste, con Nelson formando parte do once titular, tras impoñerse na final á selección de Arxentina por 2-0 na final xogada no estadio de Balaídos.

Nelson na final do II Mundialito da Emigración

     Trala súa etapa con Wanderers, o central de sangue arteixá ficharía aos 22 anos no Centro Atlético Fénix, outro dos clásicos do fútbol uruguaio que actualmente milita na Primeira División. O seu bo papel neste equipo levaríao a dar o salto a Europa en 1987, ano no que xogaría 6 meses no Orihuela. Na tempada seguinte, na 87/88, varios equipos da 2ª División española intentarían facerse cos seus servicios, entre eles o Jérez C.D., que naquela hora adestraba o coruñés José Antonio Naya, mais finalmente o futbolista uruguaio-arteixán ficharía no R.C. Celta. A experiencia no equipo olívico, dirixido naquela altura polo técnico vasco Jose Mª Maguregui, non sería moi positiva para Nelson, que só xogaría algúns partidos amigables na pretempada co cadro celeste, feito que o levaría a voltar ao Uruguai e fichar de novo co Fénix, equipo no que permanecería ata o 2002, que foi o ano no que "colgou as botas".

Nelson Cedeira no bar que rexenta, o Fénix

  Despois da súa retirada do mundo do fútbol, Nelson decidiría emigrar coa súa familia á terra que vira nacer a seu pai e a seu avó materno e, ao pouco de establecerse nela, empezaría a traballar na fábrica de pastas frescas "La Napolitana", un Nelson que non tardaría en principiar a súa relación coa hostelería arteixá, pois no 2003 faríase cargo de O Yunque, bar  que rexentaría ata o 2007, que foi o ano no que abriu o local que leva o nome do seu último equipo de fútbol, o Fénix, un bar que curiosamente está a poucos metros doutro que tamén ten moito que ver co fútbol uruguaio: o Code. O seu propietario, Alberto Rabuñal, é neto de Francisco Rabuñal Míguez que, a parte de ser o presidente do Atlético Arteixo durante 14 anos, era curmán de Oscar Omar "Cotorra" Míguez, campión do mundo con Uruguai no Mundial de Brasil de 1950 do que, por certo, pódevos dar boa conta Nelson Cedeira cando vaiadas a tomar un café ao Fénix, que para moit@s xa é a "embaixada"  do fútbol sudamericano en Arteixo.

DE SUSO DÍAZ A RAÚL GUTIÉRREZ, O ONTE E O HOXE DA "PARRILLADA GARDEL"

  

A Gardel na actualidade

    Redes sociais, críticas gastronómicas, comentarios en TripAdvisor, apps especializadas…Cada vez dispoñemos de máis recursos para acertar nas nosas apostas á hora de comer mais, ao meu modesto entender, o mellor segue a ser deixarse levar polo boca a boca da xente local ou polos consellos de familiares e amigos que estiveron antes que nós no destino vacacional que temos en mente. No caso de Arteixo, contamos cun bo número de negocios hostaleiros recomendables nos que podedes saborear as mellores exquisiteces culinarias da bisbarra, negocios sobre os que prometo falar máis polo miúdo algún día xa que hoxe o protagonismo é para a Parrillada Gardel que, con case catro décadas de historia, ten máis que merecido o pequeno homenaxe que lle facemos a continuación.

 

Raúl Gutiérrez marcando un chuletón

Situada no lugar da Groufa, no que algunha xente, dada a proximidade coas Parrilladas Paraíso e La Florida, denomina a "milla de ouro do bo comer arteixán", a Parrillada Gardel reabriu, despois dunha paréntese de dous anos, as súas portas o pasado 27 de xuño da man do uruguaio Raúl Gutiérrez Pita, un cociñeiro que curiosamente está agora ao fronte do mesmo local no que iniciara a súa traxectoria, alá polo ano 1978, o que Gutiérrez considera "maestro de todos los parrilleros coruñeses", Jesús Díaz.

     Nado na parroquia de Santiago de Berdeogas (Dumbría) o 23 de novembro de 1936, Jesús Díaz, máis coñecido polo apelativo de Suso, foi un dos miles de galegos que fixeron a maleta da emigración nos anos 50 na procura dunha mellor vida e das oportunidades que non tiñan na súa terra. Con 18 anos recén cumpridos o noso protagonista decide embarcarse a Brasil onde, nada máis realizar a travesía atlántica, empezaría a traballar de camareiro en Río de Janeiro. Doce meses servindo caipirinhas e cafés na cidade carioca darían paso a nove anos en Sao Paulo, período no que se gañaría a vida traballando coma mecánico na factoría da Volkswagen da capital paulista. Suso faríase alí seareiro do Santos F.C. que comandaba o lendario Pelé ao mesmo tempo que se namoraba de María, unha fermosa brasileira coa que non tardaría en casar e, ao pouco, chegaría Eduardo, o primeiro fillo da parella.

     O emigrante de Berdeogas levaba xa dez anos fora da casa cando decide facer de novo a maleta e probar fortuna na Arxentina, a onde chega coa súa familia a mediados dos anos sesenta para traballar na rama da hostalaría entre a comunidade galega de Buenos Aires. Alí, na cidade porteña, Suso Díaz quedaría enfeitizado coa música de Carlos Gardel, o máis famoso cantante do tango arxentino que falecera en 1935 en Medellín (Colombia) nun accidente de avión durante unha xira, un Gardel ao que Suso homenaxearía anos máis tarde bautizando co seu nome un dos negocios que o de Dumbría abriría en Arteixo.

Suso Díaz nos anos 70

      Tras seis anos traballando duro en Buenos Aires, onde viñera ao mundo Juan Ramón, o segundo fillo do matrimonio, Díaz viaxa en 1970 á súa querida terra galega para pasar unhas merecidas vacacións entre os seus, aos que non vía dende facía máis de tres lustros. Volta a América coas pilas recargadas mais, entre a morriña e o mal que se estaban poñendo as cousas na Arxentina por mor da grande crise económica e dos problemas políticos que vivía o país, que acabarían derivando no Golpe de Estado do 24 de marzo de 1976, o noso protagonista e a súa familia deciden abandonar Buenos Aires e asentarse na Coruña. Na cidade herculina abren un bar na rúa Francisco Añón ao que bautizan, lembrando a súa estadía na capital arxentina, co nome de El Porteño, establecemento que rexentarían aproximadamente durante dez meses. Corre o ano 77 e, ao igual que fixera na emigración, Suso cambiaría a hostalaría polo motor e decide montar un taller mecánico en Arteixo, no lugar da Groufa. Son tempos nos que o concello arteixán empeza a medrar notablemente por mor do Polígono Industrial de Sabón, feito que o de Dumbría sería quen de ver como unha oportunidade de negocio e non tardaría en voltar á hostalaría alugando o Rozas 2, bar ao que lle pon o nome de Gardel, o ídolo que tanto admiraba. As cousas alí vanlle ben, tanto que o local pronto lle quedaría pequeno, sendo nesa altura cando lle xurde a ocasión de facerse cun baixo a pouco máis de 300 metros do que rexentaba dende facía uns meses. Díaz decide comprar o local e, trala oportuna reforma realizada polo constructor arteixán Manuel Calvo Añón, que por aqueles días tamén se encargara da construcción da lendaria discoteca Chevalier de Santa Cristina, abre o novo establecemento en 1978 co nome do seu querido cantante de tangos: Gardel. O seu don de xentes, sumado á boa relación calidade-prezo das súas carnes e peixes á grella, farían que desde o día da inauguración o negocio fora vento en popa. O 111 (o número de teléfono da Gardel era o 600111) botaba fume a diario. Clientes do Polígono de Sabón, entre eles o propio Amancio Ortega, representantes comerciais, turistas, parellas, festas familiares, ceas de amigos...todo ía ben excepto para María, a muller de Suso Díaz, que sentía unha morriña infinita da súa terra brasileira. 

     Por uns motivos ou por outros, o caso é que en 1983 Suso decidiu venderlle a Gardel a dous matrimonios da zona de Vimianzo mais, iso si, seguiría ligado ao mundo da hostalaría xa que non tardaría en abrir en Santa Cristina o bar El Paso e, posteriormente, tamén abriría a cadena de parrilladas Gaucho Díaz. O Gaucho I montaríao en San Pedro de Nós e o Gaucho II en Perillo, local no que tería como empregados a Raúl Gutiérrez, o actual propietario da Gardel, e a un rapaz de Meicende que traballaba alí de camareiro ao mesmo tempo que estudiaba arquitectura: Carlos Calvelo, o alcalde actual de Arteixo.

Cea da Peña O Rañal na Gardel en 1988

   Os matrimonios formados por Julia Mouzo e Manuel Carril, máis coñecido polo apelativo de Manolito, e Juan Mouzo e Mari Luz Pereira foron as dúas parellas ás que Díaz lles vendeu a Gardel, catro veciños de Vimianzo que tamén fixeran a maleta da emigración, neste caso a Suíza, e que decidiran iniciar unha nova andaina nas súas vidas investindo parte dos aforros que fixeran no país helvético comprando o local da Groufa. Os novos propietarios seguirían traballando no negocio baixo o nome de Gardel. O anterior dono xa tiña o camiño aberto e fora quen de converter a parrillada nun dos lugares de referencia na gastronomía da bisbarra polo que, con esa boa carta de presentación, pensaban que o mellor era non cambiar a denominación do negocio e continuaron rendíndolle tributo ao popular cantante de tangos.

Cea da Peña O Rañal  na Gardel en 1988

As dúas parellas de Vimianzo inaugurarían a parrillada o 1 de agosto de 1983. Sabían que Suso Díaz deixara o pavillón ben alto e o seu listón era difícil de superar. Era evidente que non sería doado igualar o seu ritmo de traballo. Mais abofé que o conseguirían. Con ese afán de superación, con sacrificio e coa maior das  ilusións Manolito, Julia, Juan e Mari Luz (Julia e Juan son irmáns) serían quen de aportar o seu gran de area para que a Gardel continuara sendo un dos locais de referencia da comarca. Non tardarían en ampliar o negocio, comprando o andar superior que lle daba a posibilidade de triplicar os comensais que tiñan cabida na parte inferior, un feito que daría pé a que aumentara o número de reservas para colectivos como equipos de fútbol, peñas, ceas de empresa, etc. 

     Van pasando os anos...os 90....os 2000...e así, como non quere a cousa, as dúas parellas xa levan ao fronte da Gardel tres décadas, trinta anos nos que se converteran en catro arteixáns máis, trinta anos nos que viron como os seus fillos medraban entre os cheiros agradables das carnes e peixes á grella, e trinta anos nos que moitos dos seus clientes acabaron sendo coma da familia. Manolito, Julia, Juan e Mari Luz pecharían a Gardel no ano 2013 por xubilación.

     En setembro do ano seguinte alúganlle o local a Pablo Penide e Alba Souto, unha parella arteixá que viña de rexentar o Konciencia, un bar que anteriormente fora o Pub Manguera. Na súa nova aventura hostaleira, Pablo e Alba decidirían cambiar o nome da parrillada pasando a chamarse desta volta O Son do Lume, un negocio no que permanecerían ata xuño do 2015 para abrir, pouco despois, unha taberna na Avenida dos Bosques de Arteixo, a Pintxoteca. A Pablo, que é curmán da cantante de Meicende Silvia Penide, podédelo ver a día de hoxe traballando na cociña do Bata de Guata, o popular local da vila arteixá que está ao carón do río Bolaños. 

  

Raúl cun chuletón marcado coa "G"

E así chegamos a xuño do 2017. Despois de botar dous anos pechada, Raúl Gutiérrez reabre, baixo o nome orixinal de Gardel, a parrillada na que empezara en 1978 o que fora o seu xefe no Gaucho Díaz II, un negocio no que os peixes "da costa galega, nada de piscifactoría" e as carnes á grella, que Raúl marca coa letra "G" de Gardel e de Gutiérrez, son a especialidade da casa. Cunha dilatada experiencia na cociña de restaurantes da Coruña como El Rancho, Tío Suso, Gaucho Díaz II, La Estancia, La Cabaña del Cazador ou Gaucho Díaz I, a nova xerencia do mestre Gutiérrez, a quen Suso Díaz lle chamaba cariñosamente "Cachito", chega á Groufa para darlle un aire renovado a un local que sempre foi referencia na bisbarra, un local que combina os mellores produtos con actividades e festas cada semana. De entrada, as que xa se levan a cabo os venres e sábados, "as noites de queimada", que lle dan á nova Gardel un toque máxico para redondear as fins de semana no concello arteixán.







 

A TABERNA “CASA TRIGO” DO FOXO

        Xa temos falado nalgunha ocasión das tabernas, os establecementos de antano nos que tanto se podía comprar un paquete de café, coma un saco de millo ou botarlle unha cunca de viño. Pois ben, aqueles locais nos que os homes entraban a tomar a copa e as mulleres a comprar, a ser posible sen entrar xuntos, eran, por así o dicir, os centros sociais dos tempos dos nosos avós e, ademais, tamén era parada obrigada dos máis cativos, xa que alí podían mercar algunha lambetada, que evidentemente non eran as “chuches” de hoxe en día. Daquela as lambetadas eran os plátanos, as laranxas, os figos pasos, as noces… Xunto cos muíños e os lavadoiros, as tabernas tamen foron os grandes lugares de convivencia e contacto social para a veciñanza da época, sitios de tertulia nos que se falaba de todo o humano, das novas recentes e de contos que darían pé ao nacemento de lendas e cantigas que, desgraciadamente, se están a perder na actualidade.

Fachada da "Casa Trigo" 

      Tabernas populares do noso concello foron a Benitona da Lagoa; o Ferrador e o Piñeiro de Chamín; O Salón de Monteagudo; a de Allán, a de Moreiras e a de Amalia de Francisco, as tres na Baiuca; a de Ana e a do Veigueiro na Carreterra Nova da vila de Arteixo (hoxe Avenida de Fisterra); a da tía Rosa e a de Fontes, no Alto de Arteixo; a de Chubá en Oseiro; a da Roxa en Pastoriza; a de Romanó en Loureda; a de Pedro de Amado en Ervedíns ou, entre outras, a Casa Trigo do Foxo, taberna da cal falamos a continuación máis polo miúdo.

     Empezando a subir a costa de Comiñas, á man esquerda, na estrada que vai a Larín; para máis señas, cerquiña do centro social da aldea do Foxo, atópase esta tenda que, actualmente, rexenta Pilar Naya Vázquez, Pili para os seus amigos. É necesario explicar ben onde se atopa, porque os que non saben que existe pasan de largo sen nin sequera decatarse que está alí. Unha chapa de Coca Cola e o letreiro de Tabacalera colgado na fachada, xusto enriba da porta, indica que a Casa Trigo é un establecemento autorizado para a venda do tabaco. Nada máis entrar sentimos a mesma sensación que acontece cando pisamos o Bar Insua, o popular Muiñeiro de Arteixo, xa que ambos son dos poucos lugares do concello nos que as innovacións pasaron de largo. É difícil explicar como o puideron facer. Ata custa crer que fora posible. Mais o certo é que o Insua e a de Trigo son lugares ben axeitados para soñar como sería a vida nas tabernas de antes.

    

Interior da "Casa Trigo"

Din que as máquinas do tempo aínda non existen, só coa excepción da que inventara Doc, o cientifíco ao que todos tomaban por tolo na película “Regreso al futuro”, mais un momentiño, se entramos na taberna do Foxo podemos viaxar de balde ao pasado observando que o único que cambiou foi o envoltorio dos productos que alí se venden. Os vellos estantes ateigados de botellas de coñac e doutros licores, o mostrador de madeira, os prezos dos produtos apuntados con tiza nos taboleiros de cor negra...cada detalle da tenda faite transportar aos primeiros anos do negocio, uns inicios que, polo que me contou Pili, a propietaria actual, principian a finais do século XIX, cando Rosa e Josefina, dúas irmás do Foxo, deciden facer a maleta da emigración e embarcarse cara o continente americano.

      As dúas irmás traballarían duro durante varios anos na Arxentina e no Uruguai e unha delas, Josefina, coñecería nesa altura a Generoso Trigo, un bo mozo da Guarda (Pontevedra) ao que lle acabaría dando o “si quero”. Certo tempo despois de casaren, o matrimonio faría a viaxe de retorno á terriña xunto a Rosa, a irmá de Josefina, e establecerían o seu domicilio na parroquia arteixá de Loureda onde, nos primeiros anos do pasado século, abrirían no baixo da súa casa unha taberna á que lle poñen o apelido do da Guarda: Casa Trigo.

Imaxe dos primeiros anos da "Casa Trigo"

     Nunha época na que o bulicio do Foxo era moito maior que agora, a situación estratéxica do establecemento, situado na vella estrada pola que pasaban a diario as xentes da comarca de Bergantiños que se dirixían á cidade da Coruña, faría que a taberna funcionara ben desde o primeiro día, colaborando ademais na promoción do eixo da economía do lugar: as populares “arteixanas”, esos ”grandes panes de borona (maíz) de forma piramidal que se condimentan y venden en el lugar de Fojo, Loureda”, que mencionaba Uxío Carré Aldao no xornal El Ideal Gallego en marzo de 1921 e, dos que xa facía referencia no ano 1829 o “Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal” dicindo que… “los vecinos de las aldeas de Fojo, Cancelo y Rapa se sostienen con el tráfico de la Brona que venden en los mercados de la Coruña, dando con este motivo bastante trabajo a muchos jornaleros”.

      Van pasando os anos. Josefina e o seu home ven con satisfacción como aumenta o traballo e a clientela no negocio. Mais o que non aumentaba era a familia e, dado que nunca chegarían a ter fillo algún, a súa sobriña Leonor, a filla de Rosa, empezaría a traballar con eles na taberna, unha Leonor que acabaría herdando o establecemento e ao pouco casaría con Ramón Vázquez. Probablemente aqueles foron os tempos nos que se empezou a xogar na Casa Trigo o popular xogo dos paquetes, entretemento que a veciñanza do Foxo sería quen de manter vivo ata o día de hoxe xogándoo, como manda a tradición, cada 8 de setembro. Leonor e Ramón rexentarían o negocio durante os tempos da dictadura de Primo de Rivera, da Segunda República, da Guerra Civil e dos primeiros anos da posguerra, que foi cando empezaría a traballar no establecemento a súa filla Leonor, máis coñecida entre a veciñanza polo apelativo de Norecha.

      Norecha e o seu home, Manuel Naya, rexentarían a Casa Trigo durante máis de catro décadas, ata que a súa filla Pili colleu as rendas do negocio nos primeiros anos 90, aínda que a dicir verdade, desde nena estivo sempre botando unha man na tenda. Licenciada en maxisterio e sicoloxía, Pili tamén daría pasantía nun apartado da taberna a varias xeracións de mozos e mozas de Loureda e, mentres que ela daba as clases particulares, contaba coa axuda na tenda do seu home Ángel e do seu fillo Miguel.

     E así, coma quen non quere o conto, chegamos ao 2017. A pesar de que os sentimentos pesan moito á hora de manter un negocio que foi, e continúa a ser, un auténtico referente no Foxo e nas aldeas próximas, Pili sopesa a posibilidade de manterse ou non ao fronte del. A cercana xubilación, os poucos ingresos que xa case non dan para cubrir os gastos da economía doméstica, xunto á loita dos pequenos comerciantes rurais por sobrevivir fronte ao atropelo ao que son sometidos polo empuxe das grandes superficies comerciais, que fai que sexa moi difícil, case que misión imposible, manter aberto o establecemento cos poucos habitantes que ten o Foxo, son os fortes argumentos que inclinan a balanza cara o peche. No outro lado, o único positivo, está a satisfación que produce o contacto diario cos seus veciños e amigos, a clientela de toda a vida.

Interior da "Casa Trigo"

     Así que xa sabedes, se aínda queredes comprar        unhas mazás ou tomar unha cervexa na única taberna das de antes que queda no concello de Arteixo, só tedes que facer unha curta viaxe polo interior da parroquia de Loureda percorrendo a Avenida de Culleredo ata o centro social do Foxo. Alí, a poucos metros, empezades a subir a chamada costa de Comiñas e, á man esquerda, tedes a Casa Trigo. Antes de que Pili bote o peche, aproveitade a ocasión para voltar por uns instantes ao pasado, aínda que namais sexa para levar a cabo ese costume tan perdido nos tempos que corren de sentar ao faladoiro.

O "BODEGÓN NÚÑEZ"
     

A vida de Emilio Núñez e de Gloria Rodríguez é o reflexo dunha época, dun tempo no que miles e miles de galegos e galegas víronse na obriga de facer a maleta da emigración na procura das oportunidades que non tiñan na súa terra. 

Gloria e Emilio o día do seu casamento

  A súa historia principia nos anos cincuenta do século pasado na comarca de Valdeorras, terra da que eran naturais. Emilio, veciño da pequena aldea de Vilar de Xeos, pertencente á parroquia de Quereño (Concello de Rubiá), e Gloria, que nacera en Valencia do Sil, na parroquia do Concello de Vilamartín de Valdeorras, casarían naquela altura, tempos nos que nacería Manolo, o seu único fillo, que viría ao mundo en novembro de 1955.

    As dificultades económicas para manter á súa familia, conducirían a Emilio, que ata aquel entón traballara nunha fábrica de carburos e na Renfe facendo raís para os trens, a emigrar en 1960 a unha Alemaña moi necesitada de man de obra, e alí, en Munich, empezaría a gañarse a vida sendo operario do mantemento da rede ferroviaria. Un ano máis tarde, en 1961, despois que que o seu home lle atopara emprego, Gloria tamén emigraría ao país teutón para traballar na lavandería dun hospital da cidade alemá, deixando ao seu fillo Manolo no Barco de Valdeorras con Amparo, a nai de Emilio.

Inicio das obras do edificio que o matrimonio construiu en Arteixo

O matrimonio botaría en Munich ata principios de 1966, que foi cando dicidiron que xa aforraran dabondo para empezar unha nova vida en España. Emilio, ao principio, tiña idea de comprar un piso en Madrid e buscar traballo alí, mais a súa muller non estaba pola labor, xa que non quería ir de criada de ninguén!

   Despois de desbotar a posibilidade madrileña, pensaron en varios lugares da provincia da Coruña para establecerse, onde catro irmáns de Gloria tiñan adega en Arzúa, Cecebre, Cambre e Paiosaco. Mais eles optarían finalmente por Arteixo. Sabían que no municipio arteixán non tardaría en construirse o Polígono Industrial de Sabón e, por tal motivo, pensaban que non lles había de faltar clientela para o “Bodegón Núñez”, o negocio que tiñan en mente montar no baixo do edificio que, cos aforros de Alemaña e cun préstamo da recén inaugurada sucursal da Caixa de Aforros da Avenida do Balneario, empezarían a contruír na actual rúa Ría de Foz.

Gloria na entrada do negocio

    No tempo que duraron as obras o matrimonio e o seu fillo Manolo, que naquela hora xa era un rapazote de 12 anos, viven de aluguer en Meicende ata que ao fin, o Día das Flores de 1967, abren ao público o “Bodegón Núñez”, un negocio que pola semana facía boa caixa grazas aos obreiros que traballaban no Polígono e co viño que Emilio repartía polas casas, reparto que ao principio facía nunha carretilla. Os sábados e domingos, os que lles daban un peso a gañar era a xuventude que naquela hora paraba na sala de festas Eva e tamén no Cine Real, ao que tamén acudía Manolo mais, nos descansos, entre proxección e proxección, o rapaz tiña que ir á adega de seus pais a botar unha man facendo bocadillos.

Manolo, anos 70-80

    Van pasando os anos e o negocio segue funcionando ben. Mentres que Gloria atende á numerosa clientela, o seu home Emilio dedícase a andar na ruta comercial, percorrendo na súa furgoneta as malas estradas dos setenta, facendo novos clientes e servindo os pedidos do viño que traballaban: tinto de Valdeorras e da Rúa de Petín, ribeiro blanco de Ourense e clarete de Cacabelos. Aqueles son tempos nos que o seu fillo Manolo, a parte de axudar no “bodegón”, tamén empezaría a traballar nunha das empresas do Polígono de Sabón, en Oxigalicia, donde estaría empregado desde 1974 ata 1978.

   Dous anos máis tarde, en 1980, Emilio sufriría un grave accidente de circulación na súa furgoneta cando se dirixía a Ourense a buscar viño, un Emilio que sería hospitalizado en Ponferrada e posteriormente trasladado á cidade sanitaria da Coruña, onde estaría ingresado certo tempo. Unhas semanas despois de recibir a alta, cando xa comezaba a recuperarse no seu domicilio das feridas e do gran sobresalto sufrido no accidente, o pobre empezouse a encontrar mal e, horas despois, falecía no Modelo con tan só 49 anos por mor dalgunhas secuelas que lle quedaran do sinistro.

   Superar a súa perda non foi doado, mais a Gloria e ao seu fillo Manolo non lles quedara outra que tomar as rendas do negocio e, entre os dous, serían quen de sacar adiante o “Bodegón Núñez” que, ao longo dos oitenta, seguiría contando con numerosa clientela, a pesar de que naquela hora xa levaban algún tempo pechados tanto o cine Real como a sala de festas Eva.

Emilio (dereita), xogando ao tute no bodegón cun cliente

   En 1988 Manolo casa con Mari Luz Ares, unha muller loitadora nai de dous fillos de relacións anteriores: Toni e Arantxa, irmá de quen escribe. Dous anos máis tarde, en 1990, Gloria xubílase e, a partir de aí, Manolo, que aínda hoxe é coñecido como “Manolo o do Bodegón”, dedicaríase a andar no reparto mentres que Mari Luz atendía a adega coa axuda, de cando en vez, dos seus fillos.

   A finais, dos noventa, en 1999, deciden trasladar o “Bodegón” para o local que tiñan ao lado, tamén da súa propiedade e que, ata aquel entón, era o lugar no que estaban os depósitos do viño e onde se limpaban. O motivo do cambio foi que o local orixinal, o que abriran Emilio e Gloria ao pouco de vir da emigración, sería reformado para o aluguer da Carnicería Agustín e Santiago, actualmente Carnicería Pepe.

Imaxe antiga do "Bodegón Núñez"

   Estamos xa no século XXI. No 2002 Mari Luz enferma de gravidade, polo que Manolo decide pechar o “Bodegón” xa que os fillos da súa muller naquel intre tiñan traballo e non se animaron a entrar no mundo da hostalería. A adega alugaríase un par de veces, mais xa nunca chegaría a ser o “Bodegón Núñez” de antano, o “Bodegón Núñez” que fora testemuña do crecemento da vila de Arteixo e que así, como quen non quere a cousa, permanecera aberto case catro décadas e, finalmente, decidiron alugarlle o baixo a Jose Rozamontes, o fillo de Rozas, quen non tardaría en abrir alí a pastelería APTC.

   A Manolo quedaríalle unha espiña clavada, unha pena moi grande de non continuar co negocio, aínda que iso si, nunca perdería a esperanza de volver a abrir en Arteixo unha adega.

Mais un momentiño!

Atención!

Redobles de tambor, por favor!

  O soño de Manolo vaise cumprir pois, nos vindeiros meses, abrirá con Arantxa, a filla da súa defunta muller Mari Luz, nun baixo que da á parte posterior do primeiro “Bodegón Núñez”, na rúa Ría de Betanzos, a adega “A Cova”, nome co que Manolo quixo homenaxear a súa terra de nacemento, lembrando as covas, un dos elementos etnográficos máis representativos da comarca de Valdeorras.

   Estos lugares, excavados baixo a terra, no pasado utilizábanse para gardar o viño das altas temperaturas do verán. Na actualidade, algunhas covas de Valdeorras seguen tendo este cometido e, á vez, convertéronse en lugares nos que os seus propietarios celebran festas cos seus familiares e amigos. Nós en Arteixo, non tardaremos en ter a nosa “Cova” particular!

  Arantxa, Manolo; Manolo, Arantxa: agardamos data de inauguración!

O RESTAURANTE CASA LOLA

   Como ben sabedes, a aldea de Froxel é coñecida por ser o lugar de nacemento do insigne Manuel Murguía, o Patriarca das Letras Galegas, que veu ao mundo nese punto da parroquia arteixá de Oseiro o 17 de maio de 1833 na casa de quen sería seu padriño, Antón Pan.

  Froxel tamén foi o berce de Manuel Rey Suárez, persoeiro sobre o que xa temos falado neste espazo e de quen sabemos con certeza que coñeceu e tratou ao propio Manuel Murguía, a Castelao, a Basilio Álvarez, a Casares Quiroga ou, entre outros, ao autor da novela O bosque animado, Wenceslao Fernández Flórez.

   Mais un momentiño, Froxel tamén é a patria pequena de Dolores Naya Pan, unha muller loitadora e arroutada que marcaría un antes e un despois na gastronomía da bisbarra.

  Dolores, que era bisneta de Antón Pan, o padriño de Murguía e que, cousas do destino, acabaría sendo nora do antedito Manuel Rey Suárez, nace no ano 1896 na mesma casa que o Patriarca das nosas Letras e, dende a infancia, sería coñecida polo apelativo de Lola.

  A nosa protagonista non tardaría en mocear co seu veciño José, un dos tres fillos de Manuel Rey e Genoveva Riveiro, con quen casaría a finais da década dos anos dez do século pasado. Despois de darse o “si quero” Lola e José estabelecerían o seu domicilio en Pastoriza, ao carón do popular Salón da Roxa e do ferrador do lugar, nunha casa alugada na que se irían criando os seus seis fillos, Manuel, Amelia, Enrique, Juan, Carmen e Josefa. 

Lola, no medio, cociñando nunha casa de Suevos

  Alí, en Pastoriza, o matrimonio sacaría adiante a súa numerosa prole traballando na taberna-fonda que decidiran abrir no baixo do edificio no que residían, negocio no que non faltaría clientela para facer uns pesiños... moita dela, clientela que tamén acudía ao ferrador de Pastoriza. Mais, cunha familia tan numerosa, os cartos sempre escaseaban e por iso Lola, que guisaba como ninguén, tamén axudaba na economía doméstica traballando como cociñeira nas casas dos veciños da contorna que a contrataban polas festas parroquiais.

   Naquela altura, a finais de decembro de 1927, o Ministerio de Defensa aprobaba o proxecto de instalación dunha Batería de Costa en Monticaño, Batería que entraría en funcionamento en 1930, pouco antes da morte de José, que falecería de peritonitis deixando viúva e seis fillos orfos. Lola, que por aqueles días xa gozaba de moita sona en toda a bisbarra polo seu bo facer nos fogóns, volvería a ser nai en xullo de 1932, que foi cando naceu a súa filla Angélica, cativa que bautizaría cos seus propios apelidos, Naya Pan.

    Viúva e con sete fillos, sacrificio e traballo duro, convertiríanse na sinal de identidade de Lola, Lola de Areosa, alcume herdado do seu difunto marido. A súa taberna, e sobre todo os seus guisos, eran xa un verdadeiro referente alén do Santuario e, por suposto, na propia Pastoriza onde a chegada dos militares a Monticaño supuxo unha importante mellora na caixa do seu negocio pois, tanto os oficiais como a tropa, paraban de xeito habitual no seu estabelecemento. 

Lola nun banquete

   Durante os anos da II República, da Guerra Civil e da dura posguerra, a relación cos oficiais da Batería sería sempre excepcional, de xeito moi especial co capitán Juan A. Quiroga de Abarca. Esa amizade e bo trato cos mandos levaría a Lola a conseguir que moitos rapaces da zona de Montemaior, Soandres, Larín, Loureda, Arteixo, Pastoriza, etc., que ao cumpriren a idade regulamentaria tiñan que entrar no exército, fixeran en Monticaño, moi perto dos seus domicilios, o extinguido servizo militar, soldados que nalgúns casos, os que tiñan o “pase pernocta”, é dicir, os que durmían fora da Batería, mudaban as roupas militares polas de civil nun reservado que había no estabelecemento da señora Lola, ao carón do ferrador.

  Os mandos da Batería de Costa tiñan sempre en consideración as propostas da cociñeira, entre elas o xeito de argallar a festa da Santa Bárbara o 4 de decembro, día que o corpo de artillaría festexa a súa patroa e da que Lola se ocupaba todos os anos. Outra das propostas feitas por Dolores Naya, fora a de traballar os terreos de Monticaño para colleitar patacas e outros produtos. A idea, que efectivamente se levaría a cabo, non era outra que a de abaratar o custo da compra que a diario había que facer para elaborar o rancho da tropa, rancho do que se ocupaba Lola, quen acabaría tendo en Monticaño tanto ou máis mando que algún sarxento da Batería.

   Ese feito sabíano ben o conxunto de soldados destinados alí, quintas para quen Dolores se convertía, ano tras ano, no máis parecido a unha nai durante o tempo que os mozos facían a “mili” na Batería:

-Señora Lola, é a festa na miña aldea. ¿Pode falar co capitán a ver se me da uns días de permiso?

-A ver como te portas esta semana e xa veremos!

-Señora Lola, necesitaba uns días para axudar na casa a plantar o millo. ¿Pode falar co capitán?

-A ver logo que se pode facer!

  Se os guisos de Lola eran motivo de conversa diaria entre os militares de Monticaño, tamén o eran entre as ducias e ducias de persoas que peregrinaban ao Santuario de Pastoriza polo San Miguel quenes, despois de cumprir coa devoción á Virxe, acudían ao seu estabelecemento a degustar os callos e o estufado que preparaba a popular cociñeira e que tanta sona tiñan porque disque sabían a gloria divina. Naquelas romarías do San Miguel, nas que as orquestras contratadas para a festa hospedábanse no seu humilde negocio, e nas que cada ano mataban unha tenreira, Lola empezaría a contar coa axuda da súa filla Angélica na segunda metade da década dos corenta, cando a rapaza contaba aproximadamente con 14 anos.

Plácido e Geluca cos seus seus dous fillos

  O bo facer nos fogóns de Lola seguiríase espallando por toda a provincia grazas ao boca a boca da fiel clientela que cada ano acudía ao San Miguel, aos militares da Batería de Monticaño e, tamén, grazas á xente que a seguía contratando para cociñar nas súas casas polas festas, casamentos e outras celebracións.

  Angélica, máis coñecida polo apelativo de Geluca, sabía xa moitos dos segredos da cociña de súa nai cando empezou a mocear con Plácido Suárez, un dos fillos “dos do Ruán de Meicende”, co que casaría a principios de 1952. O matrimonio, que celebraría a súa voda no vello edificio no que Lola continuaba de aluguer, serían pais de contado dos seus únicos fillos: María Isabel, que viría ao mundo en setembro do 52, e José Manuel, nado en agosto de 1957, pouco despois de que os integrantes de unha das orquestras contratadas para as festas de Pastoriza abandonara o estabelecemento familiar no que fixeran fonda berrando:

-Adeus Geluca, que teñas bo parto!

Geluca era consciente, naquela altura, das grandes posibilidades de negocio que ofrecían as exquisiteces gastronómicas que aprendera a cociñar con súa nai. O tempo daríalle a razón, mais antes disto, antes de que o seu restaurante fora un dos máis populares de toda a provincia da Coruña, aínda acontecerían algúns feitos relevantes que marcarían para sempre a súa vida.

   Ao pouco de nacer José Manuel, o fillo máis novo do matrimonio, Plácido emigrou a Francia, onde botaría dous anos, tempo dabondo para que Geluca e Lola, obrigadas a abandonar o edificio no que tantos anos levaban de aluguer, construiran un novo estabelecemento hostaleiro a poucos metros do anterior, un negocio hoxe coñecido como Casa Xuntanza, e durante moito tempo como O Parador. 

De esquerda a dereita, Mari, Lola, Plácido e Geluca

  Nese novo local a popularidade das artes culinarias de nai e filla seguiría aumentando de xeito considerable grazas as xentes que cada ano acudía á romaría do San Miguel, na que había moitos peregrinos da zona de Ferrol e de Pontedeume, e, por suposto, tamén aos mandos da Batería e aos mozos que facían o servizo militar en Monticaño, para quen a señora Lola era, ano tras ano, quinta tras quinta, coma unha nai para eles. 
 

   Tras dous anos na emigración, Plácido volta a Pastoriza e atópase coa sorpresa da posta en funcionamento do novo local, nova que a súa muller Geluca decidira ocultarlle durante todo o tempo que botara en Francia para darlle unha boa sorpresa ao seu home. E abofé que lla daría! Mais no novo negocio pouco tempo estarían, xa que dous ou tres anos despois da súa inauguración decidirían vendelo, que foi cando este local hostaleiro pasou a denominarse O Parador, para empezar unha nova andaina a poucos metros, no que co tempo se había de converter na primeira Adega Galiza.

   Neste novo local os mandos e soldados da Batería de Monticaño seguirían sendo fieis clientes da señora Lola e da súa filla Geluca, o mesmo que moitas e moitos dos peregrinos que cada ano visitaban o Santuario de Pastoriza polo San Miguel, gañando, ademais, bastante clientela a raíz da inauguración en 1964 da Refinería de Meicende, xa que moitos dos operarios do complexo petroleiro comían alí pola semana. Neste novo local tamén se repetiría a historia familiar. Se Geluca aprendera a cociñar con súa nai Lola, María Isabel, Mari para os seus coñecidos, faría o propio coa súa nai e coa súa avoa materna.

   Naqueles anos 60, un día chega a este negocio unha muller, Mercedes Corgo, coa idea de celebrar alí o seu casamento. Lola levaba moitos, moitos anos do Noso Señor traballando de aquí para alá entre os seus fogóns e os das casas particulares, e Geluca tamén xa contaba cunha importante experiencia, mais nunca antes tiveran tal encargo. Sí, a señora Lola elaborara ducias e ducias de menús nos domicilios que a contrataban polas festas, casamentos e demais celebracións. Mais aquela petición non era o mesmo. Aquela petición eran palabras maiores!

Unha das últimas imaxes de Lola

  Geluca e Lola aceptarían o reto e… mi madriña, a partir de aquel día empezarían a recibir solicitudes de celebracións de vodas no seu local dun xeito apoteótico.

  Van pasando os anos e a finais dos setenta, ante tal volume de traballo, deciden construír no Seixedo, nuns terreos propiedade da familia, un gran restaurante que poidera dar cabida a tanta demanda, restaurante que Geluca, para honrar a tantos anos de traballo de súa nai, decide chamar Casa Lola e que sería inaugurado o día 23 de xullo de 1980, tres anos anos antes do falecemento de Lola, que morrería o día 15 de maio de 1983, aos 86 anos, traballando ata o último momento.

   Naqueles primeiros anos oitenta, Geluca sería testemuña directa de como principiaban a asentarse en Arteixo novos residentes atraídos polas ofertas de traballo que había no Polígono Industrial de Sabón, residentes que nalgúns casos celebrarían no restaurante Casa Lola o seu casamento.

  Arteixo medraba e medraba, mais ninguén podía imaxinar o imperio que chegaría a albergar Sabón grazas, en boa medida, a un tal Amancio Ortega, empresario ao que Geluca coñecería ao pouco de inaugurar o seu novo local. Nunha conversa mantida con ela e coa súa filla Mari recentemente no seu domicilio, lembrounos que..."Ortega viña todos os domingos. Era moi bo cliente, moi discreto e deume moi bos consellos".

  Geluca Naya, que quedaría viúva en xuño de 1992, levaría as rendas da Casa Lola durante dúas décadas, ata o 2000, que foi o ano no que decidiu xubilarse e alugarlle o restaurante a Antonio Calvete, quen seguiría mantendo o nome orixinal do negocio. Posteriorme, o Casa Lola pasaría a denominarse Restaurante Mela e, na actualidade, é coñecido como Bar & Grill 1906.

Imaxe dos catro negocios que tiveron Lola e Geluca ao longo das súas vidas

  Mari, a filla de Geluca, seguiría coa tradición culinaria familiar, aínda que abandonaría o camiño que abriran súa nai e súa avoa materna para especializarse no mundo da pastelería. Hoxe o seu negocio, Confitería Mari, negocio no que traballa coas súas fillas Lucía e Lola, é un dos máis apreciados do sector polo xeito tan minucioso que teñen na elaboración dos seus produtos, moi especialmente as larpeiras, sen dúbida algunha, das mellores da zona, por non falar das milfollas ou das tartas Selva Negra ou a de San Marcos, delicatessen coas que podedes tocar o ceo, ese ceo dende o que de seguro observa Lola, Dolores Naya Pan, a bisneta do padriño de Murguía, a nora de Manuel Rey Súarez, esa muller que foi quen de marcar un antes e un despois na gastronomía da zona!

OS BARES DA MIÑA ALDEA DO RAÑAL

“Los bares, que lugares

Tan gratos para conversar.

No hay como el calor

Del amor en un bar”

¿Lembrades? Así cantaban os Gabinete Caligari o seu tema “Al calor del amor en un bar”, unha das cancións míticas dos anos 80, a mesma década na que os vigueses Siniestro Total tocaban:

“Nosotros somos seres racionales

De los que toman las raciones en los bares

Y no nos digas que no está bien

Que ya sabemos cuáles son nuestros males

Vamos a kwai y al berberecho

Y al palentino y a lo hecho pecho

¿Que quiénes somos? ¿de dónde venimos?

¿Adónde vamos si se acaba el vino?

Moitas das cancións de Siniestro… Miña Terra Galega, Bailaré sobre tu tumba, Assumpta, ¿Quienes somos, de dónde venimos, a dónde vamos?, etc, acabaríanse convertendo na banda sonora de varias xeracións, entre elas a miña, enganchadas á súa desenfadada, á par que transgresora, actitude rocanroleira.

Outro tema moi coñecido con letra de bares é o de Dolores se llamaba Lola, dos ourensáns Los Suaves:

“Lola, nena de papá

no trabaja pasa el rato.

Bares, "Pubs" y discotecas

y asi vuelan los años.

Las vueltas que da la vida

el destino se burla de ti.

Dónde vas bala perdida, dónde

vas triste de ti.

Dónde vas triste de ti”

   ...os nosos bares, a nosa marcha, a nosa música, aqueles anos 80-90. Teño que confesar que naquela altura eu era (e sigo sendo) máis dos Diplomaticos de Monte Alto e do seu popular tema “Parrús”, nome co que un grupo de amigos fundáramos por aqueles días un equipo de fútbol sala en Arteixo, o Sporting Parrús:

“Parrús, parrús, hai parrús nos bares

Pra ti, pra min, pra dar ao repunante

Parrús, parrús, o ambiente está doente

E nós andamos kentes, andamos ao parrús”

   En fin, chegados a este punto de seguro que vos preguntaredes a que ven todo este conto en torno aos bares. Pois veredes, o conto ven dado porque no Rañal, a aldea na que me criei e resido, non hai actualmente un bar onde tomar un café ou botarlle unha cervexa cos veciños e veciñas para falar de que Francia gañou o Mundial pero Bélxica xogou mellor, do sablazo do IBI, de que morreu Che do Carpinteiro ou de que o fillo de Luisa do Coireiro atopou traballo despois de botar máis de dous anos no paro! 

    Na miña infancia e adolescencia a historia era outro ben distinta, era matemática pura: 30 casas e 3 bares, conta ben doada de facer. Botando a vista atrás, é incrible pensar que unha aldea de pouco máis de 100 veciños e veciñas chegara a ter máis tabernas, chiringuitos, pubs, etc, que algunha parroquia.

    Polo que contan os máis vellos do lugar, a historia hostaleira e festixeira desta aldea, da miña querida aldea do Rañal, principia na casa dos de Tiso, onde seica se facían moitos bailes na eira, entre a propia casa dos de Tiso e a casa dos do Coireiro. A día de hoxe, aínda hai quen lembra unha festa que se fixera alí grazas ao tres bocois de viño que apareceran en marzo de 1931 nos areais da Area da Salsa e de Alba. La Voz de Galicia informaba sobre este feito dicindo que… “estos bocoyes fueron depositados en los domicilios de los vecinos Francisco Rodríguez (bisavó materno de quen escribe), Manuel Abeleira y José Figueroa. Quienes se crean con derecho a la propiedad de dichos bocoyes pueden reclamarlos en el plazo de 30 días, acudiendo ante la autoridad en la Comandancia de Marina”. Transcorrido o mes marcado pola lei, ninguén reclamou ningún dos tres bocois, polo que non é moi difícil imaxinar a festa que se argallou na aldea.“Nunca tanto viño se bebeu no Rañal”, din os máis vellos.

Veciñanza do Rañal nos anos 40 con dous militares destinados na zona, eira entre a casa dos de Tiso e a casa dos do Coireiro e, alpendre dos de Tiso

    Durante os duros anos da posguerra a casa dos de Tiso, neste caso o seu alpendre, tamén sería lugar de festa habitual. Todo viñera dado porque o pendello era utilizado como base do destacamento militar que estaba no Rañal vixiando as praias da zona. Os soldados comían e durmían alí, e os que non estaban de garda armaban troula día sí e día tamén. Cousas do destino, algún deles acabaría casando en Arteixo. 

   O primeiro bar da aldea non se abriría ata a década dos 50, que foi cando Jesús Souto e Amelia Naya inauguraron a súa tasca, o "Cafe Bar Chucho", que estaría aberto durante máis de corenta anos. Nos sesenta os rapaces da aldea tamén montaran unha especie de chiringuito, un pequeno local que levantaran á altura do que hoxe é o local social do campo do fútbol do Rañal, lugar no que a xuventude de aquela hora tomaría alí algún que outro cubata!

Jesús Souto e Amelia Naya co seu fillo Luís

Rapaces do Rañal dos anos 60 diante do chiringuito que construiron naquela altura

    Os meus primeiros recordos en torno aos bares da aldea son do "Chucho". Calculo que debeu ser polo 74 ou 75 (se cadra foi antes, mais o acordo é o que é) cando entrei nesa taberna por primeira vez con meu avó Milio, Milio do Touciñeiro, o heroe da miña infancia. No "Chucho", mentres el falaba cos veciños do lugar botándolle un viño de Pampín, eu tomaba unha Mirinda de laranxa que pedía, non polo que me gustaba, senón polos debuxos de Hanna Barbera que viñan nas chapas das botellas. Na tasca de Amelia e de Jesús, escoitando as conversas dos maiores, o meu cerebro absorbía coma unha esponxa informacións de todo tipo. Alí sentiría por primeira vez os nomes de algúns deuses do balón coma Di Stéfano, Pelé ou Beckenbauer, e tamén descubriría que por aqueles días morrera un tal Franco, o home ese que aparecía nas moedas coas que compraba as larpeiradas e os sobres de cromos que coleccionaba por aqueles días. Lembro tamén con moita nostalxia os partidos de fútbol que se facían diante do bar. Dous terróns en cada lado da estrada facendo de porterías… todos contra todos, mozos contra vellos, uns con zocos que chispeaban no asfalto e outros con zapatillas de casa. Daba igual, o importante era marcar máis goles ca outro equipo para obter o premio, que non era outro que unha ronda de consumicións. 

   Teño que admitir que o conto que máis me impactou dos que escoitei no "Bar Chucho", foi o do can Lorón, que era a mascota duns mariñeiros franceses que andaban á langosta por esta parte do Atlántico e que en 1969 sufriran un sinistro co seu barco, o "Genevieve de Galard", en augas do Rañal, conto sobre o que xa teño escrito e que aparece recollido, por se é do voso interés, nos libros O mar de Arteixo e os seus naufraxios e Crónicas de Arteixo. O "Chucho", a parte da xente da aldea, tiña como clientela a moitos e moitas das traballadoras da fábrica de conservas que había na aldea, a A.&J. Salgueiro S.L. Curiosamente, unha destas operarias, Oliva Figueroa, unha fermosa rapaza de Baldaio, acabaría casando con Luís, o fillo máis novo de Jesús Souto e Amelia Naya, os propietarios da tasca.

Aspecto actual do "Chucho e do "Playa"

    Nos anos da miña adolescencia, na década dos oitenta, o Café Bar Chucho tamén faría o papel de algo semellante ás actuais casas da xuventude existentes en algún que outro concello ou centros sociais, que viña moi a conto co que cantaban os Gabinete Caligari… “Los bares que lugares tan gratos para conversar”. Ademais, a taberna tamén sería a primeira sede social da Asociación Deportiva Cultural Peña O Rañal, entidade creada en 1987 e da que teño a honra de ser un dos fundadores. Mais por desgraza, este bar do que gardo tan gratos recordos pecharía a finais dos anos noventa, tras a xubilación da súa propietaria Amelia Naya e, actualmente, é o domicilio de Patricia, unha das netas de Jesús e Amelia, que reside alí coa súa parella e os seus dous fillos.

  Outro dos bares que había no Rañal era o "Café Bar Playa", un estabelecemento que abriran na segunda metade da década dos sesenta Pepe Dans e a súa dona Jesusa Deus. Pepe, veciño do desaparecido lugar da Pedreira, que estaba situado no que hoxe é a Avenida da Moda, foi unha das numerosas persoas afectadas polas expropiacións para a construcción do Polígono Industrial de Sabón e, tras quedar sen terras e casa, iniciaria unha nova vida no Rañal montando o "Café Bar Playa", un local que abrira pola demanda hostaleira que había naquel intre para os traballadores do Polígono, que non contaban con moitos sitios onde poder xantar.

    O "Chucho" e o "Playa" tiñan a súa competencia. A clientela daba para os dous, aínda que a dicir verdade era o "Chucho" o que se levaba a palma, a pesar de non dispor o local dos metros cadrados que si tiña o bar de Pepe Dans. Os meus primeiros recordos co "Playa" están relacionados cunha colección de cromos do Mundial 82. Naquela altura xa completara a colección de Panini, que era a máis chula, e tamén tiña completo un álbum dunha editorial, que creo que se chamaba Fher, e finalmente empezara a coleccionar uns cromos que viñan cos chicles Gum. Van pasando os días e as semanas, e así, como quen non quere a cousa só me faltaba unha estampa para completar o álbum, cromo que aparecería nun chicle que comprei no "Playa", que sempre foi coñecido coma "o bar de Dans". 

Imaxe de Pepe Dans con Maruja de Bastón

    Co paso dos anos, xa na adolescencia, lembro que teño parado algún que outro sábado pola máñán alí para charlar cos veciños mentres tomaba un vermú, mais a maioría dos mozos e do resto da veciñanza eramos máis de parar no "Chucho", se cadra polo trato de Amelia Naya, que sempre estaba de bo humor, e polos contos de Jesús Souto, un home que tiña as mans máis grandes que vin na miña vida. O "Bar Playa" pecharía uns anos antes de que o fixera o "Chucho".

    Outro dos locales da miña aldea, ao que tamén lle gardo moito cariño, é á primeira cantina do local social da Asociación Deportiva Cultural Peña O Rañal, sede social que era de madeira e que levantamos os socios e socias da entidade. Aquel local estaba situado na beira do río, ao carón do campo de fútbol e desmantelouse ao pouco de inaugurarse a nova sede da Asociación, contruída canda o paseo marítimo. As festas da romaría da Pedra do Aguillón organizada pola Peña tamén foron míticas, en especial as do ano 2008, que foi cando actuou no campo de fútbol do pobo a popular orquestra "París de Noya".

Imaxe do primeiro local da Asociación Deportiva Cultural Peña O Rañal

     Mais se había un local do Rañal do que presumía a xuventude do pobo dos 80-90 ese era o "Pub +-", ou "Positivo Negativo", como tamén se coñecía. O seu propietario era Juan Abelenda, un rapaz de Meicende con domicilio nun deses edificios que se empezaran a construir nos anos 70 na zona de Alba, perto do litoral. Juan abrira no baixo do seu domicilio un local como poucos existían na contorna. A dicir verdade, mais ben ningún, xa que por aqueles días o outro pub que había en Arteixo era o "Equus". O "Positivo Negativo" era un local moderno, moi na liña de moitos bares de copas que abriran naquela hora pola zona do Orzán, na Coruña, un local no que varios dos rapaces da aldea cumplimos alí a maioría de idade e tomamos os primeiros cubatas ao mesmo tempo que escoitábamos aos Status Quo, Dire Strait, The Police, os Siniestro Total e Aerolíneas Federales, estos dous últimos os meus grupos favoritos naquela altura. 

Imaxes do pub + -  do 2018 e 1993

   A música de fondo nos 90 xa sería outra. The Cure, Nirvana, Eurythmics, Madonna, Bruce Springsteen... eran os que máis soaban por aqueles días no "Positivo Negativo" onde, boa parte da xuventude do Rañal, descubrimos os discos de vinilo e pinchamos por primeira vez na cabina do pub. Lembro que alí, na cabina, imitamos algunha que outra vez a José Antonio Abellán, o locutor que escoitábamos os sábados pola mañán nos "40 Principales" para saber quen era o número 1 da lista esa semana. Tamén recordo que Juan Abelenda, sempre innovador, argallara no seu local un par de desfiles de moda que tiveran un enorme éxito. O "Positivo Negativo" pecharía a finais dos anos noventa, aínda que para moitos dos seus antigos clientes continua estando aberto xa que aínda están moi presentes na memoria os momentos de diversión alí vividos.

    E xa por último, para rematar esta crónica sobre a “movida” da miña aldea do Rañal teño que citar, logo da presión popular recibida nos últimos tempos por parte de moitos amigos e amigas que alí paraban, á “Chabola do Espada”. As persoas que me coñecedes desde hai moitos anos, sabedes do que falo ¿verdade?. Aquela caseta de pouco máis de 30 metros cadrados, que era propiedade da miña familia, fora construída nos anos setenta por meu avó Milio a poucos metros da praia de Alba. Naquel habitáculo gardábanse as ferramentas de labranza coas que os avós traballaban as leiras que tiñan pola zona, unha caseta que mamá empezaría a darlle outro uso nos veráns da miña infancia, pasando moitas horas dos fins de semana nela. De feito, case todos os sábados e os domingos de xullo e agosto xantábamos alí.

Festas na chabola

  Mais, cando cumprín os 18, co carnet de conducir na man, aquela caseta empezaría a ter, no fai falla entrar en detalles, un uso ben distinto. A parte, era raro que os sábados non se argallara algunha festa alí. Dado que o noso grupo de amigos e amigas era coma unha enorme familia, todo o mundo quería facer a festa de cumpreanos na chabola. Lembro que nunha de aquelas festas, na época forte da movida nocturna da Laracha, os pubs da vila larachesa estaban baleiros.

- ¿pero dónde está a xente hoxe?, preguntaba todo o mundo. Pois aquel día a xente, entre unhas 400 e 500 persoas, colapsaban O Rañal por mor da celebración do cumpreanos de tres rapaces do grupo, festa que se celebraba na chabola do Espada. Aquela caseta de pouco máis de 6x6, que estaba situada no inicio da pendente do Paiolo... si, si, xa sabedes, esa costa tan difícil de pedalear cando ides por alí en bicicleta, á altura do Rañal... sería derrubada cando se iniciou a construcción do Paseo Marítimo, mais aínda hai quen garda como recordo a bolsa cun cachiño de parede que un servidor regalou a moitos e moitas dos que alí pararon durante tantos anos. Algún día xuntaremos todos eses cachiños e diremos con nostalxia: ...”aaaii, se as pedras falaran”.

PEPE DO MUIÑEIRO E O SEU BAR INSUA

- Aínda non o creo!

-É imposible!

-Non pode ser!

    Non estades a ler un guión teatral. Non, estades lendo os comentarios que dicían moitos dos seus clientes antes de confirmarse a nova, clientes que cando viron que os rumores se convertían na realidade o pasado venres 28 de setembro decidiron organizarlle, na compaña de familia e outros amigos, unha pequena homenaxe ao seu prezado Pepe, Pepe do Muiñeiro, que se xubilaba ao día seguinte despois de traballar no seu bar, o Bar Insua, durante os últimos cincuenta anos!

  O que escribe tivo a fortuna de estar presente na merecida homenaxe e acudiu vintecatro horas despois, ao igual que cada sábado, ao Insua a escoitar algunha historia do Arteixo de antano. Mais nesta ocasión era distinto. Desta volta sabía con certeza que era a última vez que os meus ollos verían a Pepe detrás da barra e, ademais, probablemente tamén era a última vez que o popular estabelecemento tiña as súas portas abertas. O tempo dirá se se aluga, traspasa ou vende.

Homenaxe a Pepe no Bar Insua (Imaxe de Mar Insua)

   Nesa última visita ao Bar Insua o cheiro cafeteiro era o de todos os días, desos que lle devolven ao almanaque as follas caídas e se instalan, para sempre, nos anos en que os teléfonos móbiles non eran máis que un invento da ciencia ficción. O mesmo pasou coas sensacións personais, as mesmiñas de cada día que entrei alí ao longo da miña vida. Unha vez máis, dábame a impresión que facía unha viaxe no tempo semellante á que fixera Marty McFly (Michael J. Fox) en "Regreso al futuro", película na que o protagonista chega ao ano 1955 nunha máquina creada polo seu amigo Doc, o científico ao que todos tomaban por tolo...lembrades?

    Mais desta volta era diferente. A persoa que tantas veces nos fixo viaxar ao pasado dende a cabina de mando da barra, Pepe, Pepe do Muiñeiro, quixo viaxar do pasado ao presente para soñar co futuro, coa súa nova etapa, coa merecida xubilación!

   No Bar Insua non podías ir con presa. Pepe tiña o seu ritmo e non era de cortar a conversa coa clientela cando lle pedían unha consumición. Detrás da barra contaba con paixón as súas lembranzas, e abofé que sabía transportarte, se cadra os seus tempos de taxista tiñan algo que ver, ao Arteixo do pasado describindo con todo luxo de detalles como era a vila e as súas xentes nos anos cincuenta, sesenta, setenta...

   Nesa viaxe no tempo, do que aínda quedaban no bar algúns vestixios dos seus primeiros tempos como a televisión, unha das primeiras que houbo no concello, o aparato de radio ou algunhas botellas de coñac, negras polos fumes das farias de anos de reñidas partidas de tute e dominó, Pepe tamén te conducía aos tempos no que o fútbol era un deporte e non un negocio falando dos Mundiais, do Deportiviño, de Arsenio Iglesias ou dos derbis da súa xuventude entre o Penouqueira e o Atlético Arteixo, do que él fora xogador e o seu irmán Fernando fundador.

O Bar Insua

  O edificio onde tantos anos estivo aberto o Bar Insua, no cruce da Avenida de Fisterra coa Avenida de Caión, é unha casa única, distinta a todas e cun deseño pouco común que a min sempre me gustou pola gran cantidade de ventás que ten. Lembro que as primeiras veces que entrei alí, cando meu avó me mandaba a buscar un día á semana as quinielas de fútbol, sentín un chisco de medo. As miradas dos mestres do colexio Carrero Blanco, que despois de xantar ían ao Insua a xogar a partida de tute antes de impartir clase -ou estaca- a partir das 15:00, dábanme verdadeiro pánico, tanto ou máis que as películas de medo que obrigaban a mirar se había alguén debaixo da cama antes de deitarte!

  Naquela altura, naqueles anos setenta, Pepe xa levaba certo tempo atendendo o negocio, un estabelecemente onde a min sempre me tratou con moito cariño dende que era un mexerica. O noso protagonista empezara a traballar no bar ocasionalmente nas fins de semana botándolle unha man a seu irmán Fernando mais, cando este fixo, coma tantos miles de galegos e galegas, a maleta da emigración para aforrar catro pesos en Inglaterra, Pepe, que daquela traballaba na Seat, quedaría definitivamente ao fronte do Insua durante case medio século, ata o 29 de setembro de 2018, día da súa xúbilación!

  A casa onde está o bar construírona os pais de Pepe, Manolo "o Muiñeiro" e Mari Pepa, matrimonio que tiña catro fillos (Carmen, Fernando, Manolo e Pepe) e residencia no Pedregal, lugar onde tiñan muíño, de aí o alcume do bar.

Manolo "o Muiñeiro" e Mari Pepa diante do seu muíño

   Unha vez rematada a obra, da que Manolo se encargara de facer a carpintería, a principios dos anos cincuenta a familia trasladaríase definitivamente do Pedregal ao seu novo domicilio, naquela hora coñecido como o lugar de O Cruce, deixando a pranta alta da casa para vivenda e o baixo para negocio.

  O local, que empezaría a funcionar como ultramarinos e taberna, non tardaría en se converter nun dos principais referentes futboleiros da zona, sempre identificado coas cores do Atlético Arteixo xa que Fernando, un dos fillos de Manolo e Mari Pepa, fora xunto a Eduardo de Martís o fundador do equipo branco e vermello.

  Nos primeiros anos Fernando era o que estaba detrás da barra da taberna, un Fernando que tamén sería un dos grandes impulsores do fútbol federado de Arteixo, primeiro ideando o Torneo de Preparación, que fora unha especie de liga de peñas disputada en 1961, e no ano seguinte a chamada Liga de Arteixo, na que participarían só catro equipos, o Paiosaco, o Campanal, o Sporting Uxes e o Atlético Arteixo, e que sería a primeira competición oficial que, por certo, gañarían os da feira.

  Ao crearse a Liga de Arteixo, é doado imaxinar como eran os luns daqueles primeiros anos sesenta no bar Insua: fútbol, fútbol e máis fútbol e, de seguro, que co semanario deportivo Riazor enriba da barra, semanario do que daba boa conta a clientela lendo as crónicas que enviaba Fernando baixo o seudónimo de FINGA (Fernando INsua GArcía), un Fernando que botaría 17 anos en Inglaterra sen voltar a Arteixo. Ao vir das illas británicas abriría unha tenda de deportes, Deportes Gido, na que cada vez que lle ías comprar algo sempre che amosaba as súas famosas libretas nas que tiña anotados todos os resultados históricos de infantís, xuvenís e aficionados dos equipos da zona.

Pepe Insua no seu último día de traballo

  Entre café e café, Pepe Insua tamén tiña que atender o outro negocio. Se cadra xa non vos lembrades. Pero sí, Pepe tamén foi taxista. Comprara a licenza, a número 20, en 1966 e o primeiro taxi que tivo foi un Seat 800 de catro portas, que era igual que o 600 pero máis grande. Varios anos máis tarde, en 1972, compraría un Seat 1430 que, se non lembro mal, era de cor amarela. Curiosamente, varias mulleres de Arteixo que foron nais por aqueles días, lembran con moito cariño os taxis de Pepe. Unda delas contounos que... “naquela hora nin había ambulancias nin coche na casa. Chamei por teléfono a Pepe para que me levara ao hospital e case non chegamos. O neno a pouco máis nace no taxi!

   Foi pasando o tempo e o taxi de Pepe, quedaría aparcado no baixo do seu bar ata o ano 2000, que foi cando vendeu o coche xunto coa licenza. 

   E así, coma quen non quere a cousa dezaoito anos despois, en setembro do 2018, o Bar Insua botaría o peche. O local fora quen de resistir ao “boom” immobiliario pero non á xubilación de Pepe. Non poideron con el as ansias de construir na zona nin o seu paso de taberna inicial de traballadores da construcción e labregos a templo de visita obrigada para veciños, artistas, millonarios, alcaldes e, sobre todo, amigos. Ao Bar Insua venciulle a idade, pero non a súa, se non a do seu dono, Pepe Insua, que colga o sacacorchos e as tazas dos cafés que tantos e tantos anos levaba servindo. Co seu pelo xa cano e con infinidade de lembranzas acontecidas nas catro paredes nas que traballou medio século, Pepe, camiño dos 78 anos, desfruta ao fin da súa merecida xubilación. 



A TABERNA "O PIÑEIRO" DE CHAMÍN

   Empezando a subir a costa de Chamín do Medio, á man dereita da estrada que conduce a Caión, para máis sinais, moi preto do cruce que vai para Santaia e Monteagudo, tedes un dos mellores establecementos hostaleiros de todo o municipio de Arteixo: o Café Bar “O Piñeiro”, sitio tranquilo, de boas tapas e de boa atención, abofé! 

Imaxe do "Piñeiro" antigo

    Ao entrar, atoparedes un fermoso local decorado con gusto. Unha ducia de mesas que conxugan á perfección o pasado co presente, cada unha delas rodeada de cadeiras de madeira de aspecto tradicional, convidan ao descanso, á lectura dos xornais do día, á conversa e tamén, especialmente na fin de semana, a botar a partida. Nas paredes colgan varios fotos do equipo de fútbol do lugar. Tamén hai unha imaxe do bar vello, que estaba uns metros máis adiante que o actual, ao carón da estrada, unha imaxe que cada vez que a vexo faime viaxar á miña xuventude, aos anos 90, tempos nos que paraba con frecuencia neste establecemento. E tamén hai un reloxo antigo no que se parou o tempo ás 17:40 horas dun día calquera dun ano incerto, un reloxo que seica xa formaba parte do mobiliario da antiga taberna.

David e Dorita no "Piñeiro" de Chamín

  Se es dos que te quedas na barra, mentres que che prepara un café o amigo David, o actual propietario do negocio, escoitarás a súa nai Dorita dende o seu “búnker” particular preparando o xantar para a familia e algunha que outra tapa para o negocio que rexenta o seu fillo dende que ela se xubilou. É probable que na barra atopes algún cliente dos de toda a vida, dos que aínda lembran os tempos do vello Piñeiro, unha taberna que se derrubou no ano 2000, pouco despois de abrir o bar actual.

Como todas as tabernas das de antes, o Piñeiro antigo, vendía un pouco de todo. Aínda lembro as chapas descoloridas polo paso do tempo de Coca Cola e de Fanta que había pegadas xunto á porta e, tamén, o letreiro de Tabacalera coa súa insignia que estaba colgado na fachada da casa e que indicaba que O Piñeiro era un establecemento autorizado para a venda do tabaco. Alí, no banco de pedra que había na entrada da taberna, boteille os meus primeiros Royal Crown na compaña dos bos amigos de Chamín que aínda conservo. Como di o prezado Moncho Vilar nun dos capítulos do seu libro “Un peixe no parqué”… Quen cona fuma Royal Crown hoxe en día? Ti coñeces alguén? Naqueles tempos era o que había e, cousas do destino, quen escribe xa leva catorce anos sen fumar!

Imaxe do interior do "Piñeiro" antigo

 Mais continuemos coa descrición do Piñeiro vello. Naqueles anos 90, o paso do tempo xa se notaba ben na estrutura exterior do edificio. Nas súas paredes de pedra, nas portas e nas ventás de madeira o paso dos anos xa deixaran a súa pegada na vivenda na que que, de xeito moi doado, un podía viaxar gratis no tempo para imaxinar como era a vida dos nosos devanceiros. Se querías soñar como era a vida nas tabernas de antes, O Piñeiro era un lugar ben axeitado para facelo xa que no interior podías observar que o único que mudara co paso das décadas fora o envoltorio dos productos que alí se vendían.
 

   Outro dos recordos que teño do vello Piñeiro é que non costaba moito estirar a man e tocar o teito, que era de madeira e, nas súas vigas, había cravadas puntas de aceiro que facían á vez de ganchos para colgar chourizos, paquetes de sebo e outros artigos necesarios para a vida cotidiá da veciñanza.

Ramón Varela e Jesusa Bermúdez

  O Piñeiro fora, no seu momento, dos poucos lugares de Arteixo nos que as innovacións pasaran de largo e poucos cambios houbera no local dende que o abriran en 1934 Ramón Varela Paulos, natural do lugar do Piñeiro (de aí o nome do negocio), parroquia de Monteagudo, e Jesusa Bermúdez Ferreiro, que era natural de Gondreo, parroquia de Sorrizo. 
 

   Ramón e Jesusa, tiñan o seu domicilio na parte superior da taberna, lugar no que virían ao mundo os tres fillos máis pequenos do matrimonio: Chucho, Melindra e Dorita. Os dous maiores, María e Cresencia, naceran no Piñeiro, na casa paterna de Ramón, lugar no que habitaron ata que construiron a súa nova vivenda en Chamín do Medio e abriron o establecemento do que estamos a falar pouco antes da Guerra Civil.

Dorita en Caión na súa xuventude

    Jesusa era quen atendía o establecemento, unha taberna que nos primeiros anos viviría, coma as outras da contorna, tempos difíciles, tempos da posguerra, tempos de medo nos que non se podía falar de case nada, tempos de fame, de racionamento e de sacrificio, de moito sacrificio, mais, con todo, nunca lles faltou clientela que lles dera un peso a gañar, aínda que moitas veces… “leva o que precises que cho fío, xa pagarás; moitas grazas señora Jesusa”. Pola súa banda Ramón adicábase a traballar nas leiras da comarca coa máquina de mallar da súa propiedade, pasando nalgunhas ocasións semanas enteiras fóra do seu domicilio.

   E así irían pasando os corenta, os cincuenta e os sesenta, que foi cando Dorita, a filla máis nova de Ramón e Jesusa empezou a levar o peso da taberna, unha Dorita que non tardaría en casar con Telmo, con quen tería catro fillos: os meus prezados amigos Javier, Sonia, David e Inés. 
 

    A vida seguiría sendo igual no vello Piñeiro ao longo dos setenta e dos oitenta... bueno todo non. Xa non estaban Ramón e Jesusa, que falecerían respectivamente en 1973 e 1984, ambos aos 77 anos de idade. 

   Telmo tiña unha pequena empresa de construcción na cal empezarían a traballar os seus fillos Javier e David. 

Dorita con seus pais e Javier, o seu fillo maior

   Nos 90 a familia decidiu que xa era hora de darlle un cambio ás súas vidas e facer unha nova vivenda… mais... xa se sabe… na casa do ferreiro coitelo de pau… e a idea foise pospoñendo ata finais da década. Finalmente abrirían o novo bar en decembro do 2000, días despois de tirar o vello Piñeiro.

   Telmo falecería no ano 2007 e David continuaría un ano coa empresa de construcción, ata o 2009, que foi cando xa se puxo definitivamente detrás da barra do Bar o Piñeiro. 

David, terceira xeración do negocio, agarda por vós alí para conversar dos tempos de antes ou do que se tercie. Se paredes no seu establecemento, asegúrovos que habedes de pasar un rato agradable escoitando as historias do Chamín de antano e do Chamín de hoxe!

A "PARRILLADA CABANAS" DE LARÍN

 

     Redes sociais, críticas gastronómicas, comentarios en TripAdvisor, apps especializadas… cada vez dispoñemos de máis recursos para acertar nas nosas apostas á hora de comer mais, ao modesto entender de quen escribe, o mellor segue a ser deixarse levar polo boca a boca da xente local ou polos consellos de familiares e amigos que estiveron antes que nós no destino vacacional que temos en mente. No caso de Arteixo, contamos cun bo número de negocios hostaleiros recomendables nos que podedes saborear as mellores exquisiteces culinarias da bisbarra, negocios sobre os que prometo falar máis polo miúdo algún día xa que hoxe o protagonismo é para a Parrillada Cabanas que, con máis de tres décadas de historia, ten máis que merecido o pequeno homenaxe que lle facemos a continuación.

Anuncio do día da inauguración da parrillada (Cristina Cabanas)

  Situada no lugar do Anide, na parroquia de Larín, ao carón da estrada AC-552 e fronte as instalacións do Centro Hípico Casas Novas, a Parrillada Cabanas abría as súas portas o 12 de setembro de 1987, pouco despois de que os seus propietarios, Ramón Cabanas Grela e Carmen Riveiro Golán, puxeran punto e final á súa estadía en Suíza, a onde emigraran, como tantos outros miles de galegos e galegas, nos primeiros anos da década dos setenta.

    Ramón, natural do Val de Barcia de Carral, e Carmen, veciña do lugar de Santa Locaia, na parroquia arteixá de Loureda, coñecéranse en Soandres na romaría de Santa Marta e ennoivaron pouco antes de que ela emigrara, en 1971, ao cantón helvétivo de Xenebra para traballar de gobernanta nun hotel.

     Dous anos máis tarde, no 73, Ramón e Carmen casan e, logo de darse o “si quero”, fan a maleta da emigración para gañarse a vida en Xenebra, onde ela seguiría facendo uns pesiños como gobernanta de varias casas e hoteis e el traballaría de cociñeiro. Ramón xa tiña alí familia: un irmán e a seu padriño. Precisamente un neto deste, Ricardo Cabanas, andando no tempo convertiríase en futbolista profesional e disputaría con Suíza o Mundial do 2006 celebrado en Alemania.

Ramón Cabanas e Carmen Riveiro ao pouco de abrir o seu negocio (Cristina Cabanas)

  No 74, un ano despois de casar, Ramón e Carmen serían pais do seu primeiro fillo, de Alfredo, un meniño que quedaría a cargo dos seus avós maternos de Santa Locaia mentres que a parella de emigrantes seguía traballando no país helvético.

    En 1977 nacía en Xenebra Cristina, a segunda filla do matrimonio, que tamén quedaría baixo a custodia de seus avos maternos de Santa Locaia ata 1986, que foi cando Ramón e Carmen viñeron definitivamente de Suíza e investiron os seus aforros comprando no lugar do Anide os terreos nos que non tardarían en edificar o seu novo domicilio, edificio no que o 12 de setembro do ano seguinte abrirían a parrillada da que estamos a falar.

   Carmen contounos recentemente que… “eliximos Larín porque a min sempre me gustou moito esa zona. Eu non tiña carné de conducir, nin coche. O Anide tiña boa comunicación. Para min era unha situación cómoda. Era unha carretera que tiña bus cada pouco tempo e por iso me gustaba a zona".

Alfredo e Cristina, os dous fillos de Ramón e Carmen, diante da Parrillada pouco antes de abril (Cristina Cabanas)

    O don de xentes de Ramón e Carmen, sumado á boa relación calidade-prezo das súas carnes e peixes á grella, farían que desde o día da inauguración o negocio fora vento en popa. O 60 25 03, o número de teléfono da Cabanas, (actualmente é o 981 606687) botaba fume a diario… clientes do Polígono de Sabón, representantes comerciais, turistas, parellas, festas familiares, ceas de amigos…

-Ramón: quería reservar una mesa para o sábado…

-Carmen: quería facer a comuñón da nena para tal día…

-Ramón: pensamos en facer a cea de fin de tempada do equipo cando remate a liga...

    Todo ía a pedir de boca, e nunca mellor dito, ata 1998, que foi o ano no que faleceu Ramón. Mais, como di a canción, a vida continúa e a Carmen non lle quedou outra que tirar cara adiante!

Imaxe actual da Parrillada Cabanas

    Sería aí, nesa altura, cando Cristina, a filla máis nova do matrimonio, iría collendo pouco a pouco as rendas da Parrillada Cabanas, negocio ao que lle foi dando dende aquel entón o seu toque persoal cun aire renovado. E así, Cristina sería quen de converter o negocio no local que é hoxe, nun dos mellores sitios da contorna en relación calidade-prezo, local que é verdadeira referencia na bisbarra e que ofrece un menú do día moi variado, cun churrasco de auténtico vicio e, entre outras especialidades da casa, uns chipiróns e un bacallau que saben a gloria bendita!

   Iso si, aviso aos comensais: se queredes xantar na Parrillada Cabanas, especialmente o fin de semana, ide con tempo, xa que o local está sempre ateigado de xente… por algo será!

 

 

 

 O BAR COSTAMAR DE BARRAÑÁN

 

 

   Baixando a costa de Barrañán, tras pasar por diante da canteira utilizada durante os últimos anos como aparcadoiro e que actualmente está en pleno proceso de reforestación, á man esquerda da estrada que conduce a Caión vemos un edificio pintado dunha chamativa cor vermella con zócalo de pedra. Estamos no lugar do Campo, nas inmediacións das dunas do areal. Apreciase claramente que este edificio foi orixinariamente unha casa familiar das de antano á que, máis tarde, no lugar no que antigamente estaban as cortes das vacas, se lle fixo unha gran reforma para darlle o aspecto actual. Trátase dun local de pranta baixa con dúas grandes ventás, unha a cada lado da porta, na fachada orientada cara o mar. Enriba da porta da casa, vemos un balcón pintado de branco no que hai un letreiro de Tabacalera coa súa insignia que indica que este é un estabelecemento autorizado para a venda de tabaco. Enriba da outra porta, na parte que antes era a corte das vacas, podemos observar once grandes letras prateadas co nome do negocio: BAR COSTAMAR, nome oceánico que utilizan os clientes máis novos e, principalmente, os veraneantes xa que para a clientela de toda a vida o Costamar sempre foi coñecido como “A de Concha”.

 

Imaxe do ano 2020 do Bar Costamar

 

   Ao entrar, atoparedes media ducia de mesas, cada unha delas rodeada de cadeiras de madeira dende as que podedes contemplar o Atlántico, o Val de Barrañán coas vistas ao fondo da Fraga de Sisalde, ou os montes de Chamín, Sorrizo, Monteagudo... un luxo, abofé! Á ésquerda da entrada do bar hai un acceso que comunica coa parte vella do edificio e ao fondo, á dereita, está a porta que conduce á terraza do local, que conta con outra media ducia de mesas nas que sempre recende a salgadura oceánica. Detras da barra, que practicamente ocupa o ancho do estabelecemento e que comunica coa cociña, dependendo da quenda de horarios podemos ver a Iván, o fillo pequeno de Concha que é quen leva actualmente o negocio, ou á sua parella Danay. Iván xa é a terceira xeración do Costamar. 

 

   Hai que remontarse ata os anos 40 do século pasado para falar dos primeiros tempos deste bar, época na que aínda debía estar aberta a poucos metros, ou en todo caso facía pouco que pechara, a tenda que abriran en 1919 José Rey Valeiro e a súa dona Sofía Baridó Scheneider, un matrimonio do que xa temos falado nesta bitácora en máis dunha ocasión, de xeito moi especial na historia do “Arctic”, o pesqueiro belga naufragado no areal do Reiro en 1938 (enlace a esta entrada). 

 

  Polo que nos contou Ana, a irmá maior de Iván, seus avós maternos Generoso Pedreira e Josefa Barreiro, tamén coñecida co nome de Pepa, abriron o que hoxe é o Costamar sobre o ano 1948: “Fíxolles a casa o pai de meu avó Generoso e foron para alí cando meu tío Manolo tiña tres ou catro anos e miña nai poucos meses”. 

 

   Generoso e Josefa, el natural de Armentón e ela de Vilaño, A Laracha, casaran en 1944 e ao pouco de darse o “si quero” viviron durante un tempo na localidade pontevedresa de Caldas de Reis, municipio no que residía un tío de Josefa que era cura e no que ía nacer Manolo, o fillo maior do matrimonio. Tras botar un ano e pico en Caldas, no verán do 45 trasládanse a Carballo e alugan unha taberna na que Generoso traballa de camareiro e a súa dona Pepa de cociñeira, preparando uns guisos que non tardaron en ter sona na capital de Bergantiños e, tamén, entre as xentes que acudían acotío á feira de Carballo. 

 

   En 1948, certo tempo despois de rematar o contrato de aluguer da taberna carballesa, nace Concha, a filla máis nova da parella. Nese mesmo ano establecen o seu domicilio en Barrañán, na vivenda que lles fixera o pai de Generoso no lugar do Campo, onde os Pedreira Barreiro empezan a residir cando Manolo ten tres ou catro anos e Concha é unha meniña de poucos meses.  

 

   O matrimonio destina a parte baixa da súa nova casa a cociña, cun pequeno comedor, e a taberna, desas tendas das de antes nas que tanto podías comprar un paquete de azucre, de sal ou de fariña como botarlle unha copa de augardente das que abrían o peito. Na parte superior estaba o domicilio familiar que, de cando en vez, tamén facía de fonda cando lle daban cama a algún que outro mariñeiro. Pepa, unha muller de carácter aberto e trato exquisito coa clientela, pronto reviviu o éxito culinario que tivera en Carballo e, grazas a boa man que tiña para a cociña, os seus manxares… carne asada, callos, cocido, caldeiradas… axiña colleron sona por toda a bisbarra. 

 

   Ao tempo que Generoso traballaba nas leiras que tiñan nos arredores, a súa dona criaba aos fillos, atendía a casa e un negocio no que, naqueles tempos difíciles, naqueles “tempos incestuosos”, como dicía o poeta Manuel María, nunca lle faltou clientela que lle dera un peso a gañar. 

 

Imaxe dos anos 40 de Pepa e Generoso (cortesía da familia)

 

  Estamos xa nos 60, unha época na que Barrañán empeza a cambiar a súa finionomía coas ducias de camións que a diario acuden a extraer area para as grandes obras que se realizaban na Coruña. Naquela altura, no 61, a taberna tamén se converte en expendeduría de tabacos.

 

    Pouco despois, en maio do ano seguinte, tralo grave accidente do autobús da empresa Martínez de Caión acontecido en Barrañán no que faleceran dúas persoas, Concha, daquela unha mociña de 14 anos, atendía a taberna cando non o podían facer seu irmán Manolo ou seu pai Generoso. Por aqueles días, a pequena da familia tamén tivo que aprender a cociñar xa que, no accidente do “Martínez”, súa nai sufrira lesións de consideración que a mantiveron un tempo lonxe dos fogóns. Un pouco polo que lle berraba Pepa dende o piso de arriba e outro pouco mirando polas receitas do libro de Picadillo, que de cando en vez tamén utilizaba súa nai, libro que a día de hoxe aínda conserva a familia, Concha empezouse a defender magnificamente na cociña e xa estaría de por vida cociñando a carón de Pepa. 

 

   Os tempos en branco e negro van dando paso a outros en cor nos que Manolo casa en 1975 con Juana Lojo, tempos nos que na contorna, onde xa se construira o “Hotel Restaurante Playa”, co paso dos anos ían abrir sucesivamente o “Quinito”, que de primeiras empezou cun quiosco onde o seu propietario Manuel Varela, moi bo amigo de Concha, asaba sardiñas no campo que hai na parte de abaixo do actual bar, o “Corazón Blanco” e o “Sol y Mar” -antano a tenda de Pilara e na actualidade o “Restaurante Pirixel” do amigo Suso Rodríguez-, estos tres últimos na parroquia de Chamín. Con todo, malia a tanta competencia, o estabelecemento de Pepa e de Concha seguiu contando coa súa clientela habitual, entre eles moitos obreiros das empresas “Arias Hermanos” e “Pan y Díaz” que traballaban na canteira de Barrañán e que eran como da familia xa que comían alí a diario. 

 

   Da época da que estamos a falar a memoria de quen escribe, daquela un mexericas de 6 ou 7 anos, garda algún recordo difuso de ir con súa nai Melucha no Seat 127 dende O Rañal ata Barrañán ao son de Abba, Boney M ou de Camilo Sesto, o amor platónico de mamá, a tomar unhas Fantas ao bar de súa amiga Concha Pedreira. 

 

   E así foron transcorrendo os anos ata que Pepa faleceu en 1978 e Generoso catro anos despois. Foi aí, ao morrer seu pai, cando Concha viuse un pouco na obriga de contar con alguén. Nai dunha filla pequena, Ana, e cun negocio ao que lle había que adicar moitas horas, necesitaba axuda si ou si. Naquel tempo, a señora Elena, que era como da casa, botoulle unha man no bar e tamén nas leiras, coa colleita dos produtos que se consumían no establecemento e no fogar. 

 

  Concha, que ao igual que súa Pepa era unha muller de carácter aberto e de trato exquisito, sería testemuña naqueles primeiros anos 80 de moitas historias de película no seu negocio protagonizadas polos primeiros turistas alemáns, parellas con historias de amor imposibles ou polos primeiros usuarios da praia nudista de Combouzas. Naquel tempo, no que casou con José Manuel e foi nai de Iván, tamén frecuentaban o bar dous rapaces de Pastoriza que co transcorrer dos anos habíanse de converter nos grandes poetas e escritores que son na actualidade. Falamos de Henrique Rabuñal e de Miguel Sande, quen tivo a ben rememorar aqueles tempos escribindo para Crónicas de Arteixo o seguinte texto:

 

O BAR DE CONCHA EN BARRAÑÁN

Miguel Sande

Teño asociado o bar de Concha en Barrañán á miña xuventude; por tanto, as lembranzas son gratas e especiais. Concha ademais era sempre afable e paciente con nós. Parábamos no seu bar-taberna algunha vez que íbamos á praia pero sobretodo nas fins de semana de camiño a Caión no vello 4 latas. O bar de Concha era parada obrigada, a única en todo o traxecto. Non lembro por que comezamos a parar aí pero si acordo, iso, a súa paciencia con nós. E o seu sorriso bondadoso. Era a época dos cubatas e dos destornilladores (ron con laranxa), inspiradores de versos ou detonantes da valentía á hora de lles entrar ás rapazas de Caión. Eran tamén os tempos dos primeiros amores. O caso é que ao saírmos do bar de Concha, facíamolo xa con outra predisposición fora para a poesía, fose para as aventuras e desventuras en Caión. Lembro tamén naquel tempo no bar ás veces a unha nena pequecha, calada, moi observadora; a súa filla Ana.

Vaian estas liñas de lembranza para Concha e a súa familia e a aquel bar seu no que nos sentimos sempre acollidos con calor e agarimo.

 

    A fidelidade da clientela, e o número de veraneantes que cada ano acudían ao seu estabelecemento (algúns dos cales acabaron sendo bos amigos e, co transcorrer do tempo, familia), empurraron a Concha Pedreira a reformar o seu local entre finais dos 80 e principios do 90 co aspecto que ten na actualidade.

 

Vista do Costamar dende as dunas de Barrañán

 

  E así foron pasando os anos ata o cambio de século, que a nosa protagonista viviu coa constancia de sempre e coa ilusión de ver no seu local os clientes de toda a vida e outros novos saboreando as súas exquisiteces culinarias. 

 

  Concha, muller cordial e de gran naturalidade, deixounos a finais de 2013. Dende aquel momento o seu fillo Iván, que herdou de súa nai a man para a cociña, leva coa axuda de Danay o Costamar, un bar que abriu as súas portas xa hai máis de 70 anos e que para moitas e moitos de nós será para sempre “a de Concha”.

 

 

O SALÓN DE PARDO DA BAIUCA

   Un dos primeiros salóns de baile que houbo na vila de Arteixo foi o de Pardo, un local que estaba na Baiuca, na zona que actualmente ocupa a rúa Alcalde Francisco Mosquera e a Travesía de Arteixo, preto do concello. 

Cadro da autoría de Maribel Otero no que podemos ver o Arteixo dos anos 50. Á esquerda, na parte inferior, o Salón de Pardo

    Non sabemos con certeza o ano de inauguración deste salón máis é probable que os nosos devanceiros xa bailaran nel na década dos 20 (ou dos 30) do século pasado, nunha época na que tamén se facían bailes no Café Berán da Baiuca. Este local, o Berán, era sede da Sociedade Instructiva, Recreativa e Deportiva “El Alba”, e estaba situado a pouco máis de 100 metros do de Pardo, un pouco antes do concello vello.

   O salón de Pardo era propiedade de Manuel Pardo Alvedro, un home que nacera en 1880 e que estaba casado con Esclavitud Rey Álvarez. O matrimonio vivía nunha casa situada nas inmediacións do salón, unha vivenda na que naceron Carmen, Anuncia, Estrella e Manuel, os catro fillos da parella.

   Á parte de facer uns patacóns no salón de baile, Manuel Pardo gañaba a vida traballando de carpinteiro, de labrador e mesmo de matachín. Ademais, tamén foi alcalde de Arteixo dende xuño de 1931 ata febreiro de 1936. 

Manuel Pardo Alvedro (Foto do libro "Alcaldes de Arteixo (1836-1998)" da autoría de Manuel Blanco Rey

    Seica despois da Guerra quen rexentaba o salón era Estrella, unha das fillas de Manuel e Esclavitud, que no ano 1940 asociouse con Manolo 'de Eva', de quen falaremos proximamente nesta bitácora. A sociedade duraría ata 1944, ano no que Manolo colle en alugueiro o Salón do 'Veigheiro' no cal ía botar unha década, ata 1954.

  Na memoria do prezado Julio Mancebo, nado en decembro de 1942, aínda se conservan algúns recordos de Manuel Pardo e do seu salón de baile: “Pasada a casa de Marán, viña a casa do señor Manuel 'o Túzaro' e a súa muller, a señora Esclavitud. Xa eran maiores e vivían sós. No verán tiñan na casa a unha neta, filla de Manolo, que vivía na Coruña. Chamábase Ana i era do noso tempo. Ás veces viña con ela o seu irmán Pacholo. O señor Manuel recollía as castañas e extendíaas a secar na terraza do salón de baile. Baldomero e Famba eran os que se atrevían a saltar a muralla, subir as escaleiras e encher os bolsillos. Nos quedabamos fora vixiando. Bueno, era unha desculpa coma outra calquera para xustificar o medo. Concluido o asalto procedíase ao reparto, sentados detrás da fonte”.

    Esa Ana da que fai referencia Julio Mancebo é Ana Pardo, que, andando no tempo ía ser xunto as súas compañeiras, entre elas a arteixá Maribel Otero e Ana del Río -filla do matrimonio que levou a administración do Balneario de Arteixo desde finais da década dos corenta ata 1962-, campioa de España de hóckey en varias ocasións co Santa Lucía da Coruña.

    En 1954, despois de botar unha década no salón do 'Veigheiro', Manolo 'de Eva' volve a explotar (desta volta el só) o Salón de Pardo, ao que denomina Salón Moderno. Tres anos máis tarde, en decembro de 1957, falece o señor Manuel Pardo aos 77 anos de idade, mais o seu espíritu seguiría estando moi vivo no salón que abrira décadas atrás xa que, malia que Manolo 'de Eva' bautizara o local como 'Salón Moderno', todo o mundo lle seguiu chamando o Salón de Pardo.

Diploma que Manolo 'de Eva', xerente do Salón Moderno, lle entregou a Carmen Blanco en recoñecemento do bo papel realizado por esta  moza arteixá no programa "Desfile de Estrellas" de 1960

   Maribel Otero, campioa de España de hóckey e autora do cadro que acompañamos nesta crónica, contounos que “o salón tiña planta baixa, que era onde se bailaba. Por fora, na parte dereita da fachada, había unhas escaleiras que levaban á terraza. Ás veces, cando facía bo tempo, tamén se bailaba alí. A terraza tiña unha varanda que tamén intentei plasmar no cadriño que pintei”.

    José Ramón Campos, nado en Arteixo en 1944 e co paso dos anos xenro de Manolo 'de Eva', recorda que cando o seu futuro sogro levaba o salón de Pardo “por alí pasaron orquestras como a Finisterre, Os Satélites, Os Trovadores, a Spallant, a orquestra dos irmáns Mallo de Feáns e mesmo 'El Niño de Soandres'. Neste salón había uns bancos de madeira largos arrimados á parede. As vellas subíanse a eles para saber quen bailaba con quen e facer a crónica social”.

    Do Salón de Pardo xa nada se conserva. Só os recordos que gardan na súa memoria os nosos avós. Preguntade na casa a ver que vos contan. De seguro que os maiores falarán dos bailes, das orquestras, de quen se prometeu alí amor eterno e mesmo dunha das imaxes da Baiuca da época, que non era outra que ver a Manolo 'de Eva' vendendo nas entradas na taquilla e á súa muller Carme 'da Caracola' na porta do local, unha imaxe que se repetiu ano tras ano ata que Manolo abriu a Sala de Festas Eva.

Imaxe actual do lugar no que estaba situado o Salón de Pardo

 

A TENDA E O SALÓN DO 'VEIGHEIRO'

    Nestas Crónicas de Arteixo continuamos movendo o esqueleto ao ritmo das orquestras coas que bailaron os nosos avós. Se a semana pasada falamos do salón de Pardo da Baiuca, hoxe desprazámonos ata a Avenida de Fisterra da capital municipal para recordar algunhas anécdotas do salón do 'Veigheiro', outro dos locais punteiros do Arteixo dos 40 e dos 50.

   O salón abrírano José Gestal García, tamén coñecido polo alcume do 'Veigheiro', e a súa muller Elvira Martínez Vázquez. José era dos da 'Veigheira' de Figueiroa (de aí a orixe do alcume), e Elvira da familia dos de Galán de Oseiro. Á parte do salón de baile, o matrimonio tamén tiña panadería, estanco e taberna, desas tendas das de antes nas que tanto podías comprar un paquete de café coma botarlle unha cunca de viño. A tenda do 'Veigheiro' era, ademais, un dos lugares no que os arteixáns da época xogaban a partida. Polo que recorda Julio Mancebo, nado en decembro de 1942, “a tenda do 'Veigheiro' era o único sitio de Arteixo onde se podían escoitar os partidos de fútbol do Mundial de Brasil no ano 1950. Os locutores eran Matías Prats e Enrique Mariñas.”

   Este negocio estaba a poucos metros da actual Avenida do Balneario, aproximadamente na zona que hoxe ocupa o edificio no que está a Librería Marina. Pegada á tenda, había unha casa que era onde a familia Gestal Martínez tiña o seu domicilio, unha vivenda na que se criaron Fina, que naceu antes de que se pai combatera na Guerra Civil; Maruja; Eladio (máis coñecido por Lecho) e Luisa, os catro fillos de José e Elvira. E a continuación, estaba o salón de baile, un local que a xuventude da época denominaba o salón do 'Veigheiro' ou mesmo o salón de Caldas, por ser este o lugar no que se encontraba. Na parte traseira destos edificios era onde José e Elvira tiñan a panadería e amoreaban a leña para enfornar.

Panorámica da tenda do 'Veigheiro', que é o edificio de planta baixa, da vivenda da familia Gestal Martínez e do salón de baile (Cortesía da familia Insua García)

   Pouco tempo rexentou Gestal o salón de baile. Tiña dabondo coa panadería. En 1944, nos duros anos da posguerra, alúgalle o seu local a Manuel Díaz, Manolo 'de Eva', que anteriormente, tal e como contamos a semana pasada nesta bitácora, fixera baile durante uns anos no Salón de Pardo da Baiuca.

   Carmen Bermúdez, veciña do Rañal nada nos anos 40, recorda que “no medio da pista do salón do 'Veigheiro' había unha columna e a xuventude bailaba arredor dela. O palco estaba ao fondo do local e tamén tiña o ghaliñeiro no alto, que era o lugar no que estaban as nais e as avoas das mozas controlando con quen bailaban as súas fillas ou netas. Recordo que ao fondo, na zona do palco, había unha xanela dende a que se podía ver a leña da panadería”. Outra moza da época, Teresa Blanco, veciña de Figueiroa, contounos que “os domingos iamos a bailar ao salón do 'Veigheiro' de 8 a 12 mentras os homes da casa xogaban a partida na taberna de Ana (onde está agora o restaurante El Gallo de Oro novo) ou na taberna do 'Veigheiro'. Alí tocaron orquestras moi boas como Os Satélites, a orquestra X ou a Finisterre”.

   Mais, polo que nos contaron varias persoas, se houbo unha actuación que causou furor no tempo que Manolo 'de Eva' levou o salón do 'Veigheiro', esa foi a da popular Martela. A Martela era o nome artístico de Finita Gay, de quen Xurxo Souto escribe nos seus fantásticos Contos da Coruña¹ que foi “a primeira muller que subía a cantar nun escenario. O seu era pura vehemencia vocacional, e case tivo que escapar da casa -alá pola parte de Castelo, en Carral- para conseguir ser artista.

  Cos seus compañeiros dos Guiliades provocou auténtica conmoción. Mesmo da parte de Ordes e Guitiriz baixaban novos e vellos para contemplar como Finita Gay bailaba a raspita. 

Finita Gay, 'A Martela' (Cortesía da familia de Finita Gay)

   En pleno éxito marchou a Venezuela. Alí casou e traballou como modista. Cando tivo os fillos criados, decidiu volver e facer o que de verdade lle prestaba: cantar. Regresou nos oitenta e, nun acto de valentía impresionante, investiu todos os seus aforros nun Café Concerto en Tabeaio: A Martela, nome do lugar onde se criou.

   Alí a grande estrela era a propia Finita. Recuperou os seus antigos seguidores e triunfou entre a xente nova. Esta loitadora acadara o seu soño. Desgraciadamente, aos poucos anos, en pleno triunfo, morreu vítima dunha rápida enfermidade”.

   Despois de botar unha década rexentando como alugueiro o salón do 'Veigheiro', Manolo 'de Eva' deixa este local en 1954 e retorna ao de Pardo, na Baiuca.

   A partir de aquí, Pepe Gestal íase adicar exclusivamente á panadería, e o seu salón xa non volveu a funcionar como tal. O 'Veigheiro' faleceu en 1962 nun accidente de tráfico con tan só 49 anos, unha tráxica noticia da que se facía eco La Voz de Galicia do seguinte xeito:

Un industrial de Arteijo, falleció en accidente de circulación. Su vehículo chocó contra un camión en eI lugar de Bértoa

En la mañana de ayer, en la parroquia de Bértoa, en las inmediaciones de un puente existente en dicho lugar y coincidiendo con un cambio de rasante, un turismo que circulaba hacia Carballo chocó violentamente contra un camión que transportaba ganado y que se dirigía a La Coruña. Resultó con heridas gravísimas que motivaron su fallecimiento a los pocos momentos, el conocido industrial de Arteijo, José Gestal García, de 49 años de edad, más conocido por “Veigueiro”.

El señor Gestal conducía un “Dauphin” y al salir del cambio de rasante se encontró con el camión que, al parecer a causa de una avería, se había cruzado en la carretera. La colisión fue violentísima y el turismo quedó materialmente destrozado.

Inmediatamente los conductores de otros vehículos que circulaban por el lugar, trataron de prestar ayuda al herido que fue trasladado a Arteijo, pero nada pudo hacerse por él, ya que falleció a los pocos momentos, siendo conducido al domicilio familiar.

El señor Gestal García era un hombre conocidísimo tanto en el lugar de su residencia como en Carballo y La Coruña, por lo que la sensible desgracia ha causado profundo dolor.

Momentos antes de ocurrir el accidente, tres pesados camiones, uno detrás de otro, circulaban en dirección a La Coruña. El primero iba con carga diversa, el segundo con arena y el tercero con ganado.

Según se desprende de lo manifestado por el conductor, de este último vehículo, el vecino de Puente del Puerto, José Castiñeiras, su camión circulaba detrás del de la arena. Al aproximarse a éste, Castiñeiras accionó los frenos, pero no le respondieron, echándose entonces hacia la izquierda y rozando contra la baldera de dicho camión, rompiéndosela. Su intención era, al parecer, meterse en la cuneta, pero cuando estaba atravesado en la calzada llegó el ''Dauphin”, estrellándose contra él.

En el lugar del accidente se personó el Juzgado de paz de Arteijo y la Guardia Civil de Tráfico, que iniciaron las correspondientes diligencias.

Durante el día de ayer, y después de conocerse la desgraciada noticia, fueron muchísimas las personas que se trasladaron hasta el domicilio mortuorio para testimoniar a su viuda y demás familla su sincera condolencia.²

   Curiosamente, nese ano de 1962, Fina Gestal (a filla maior do defunto José e de Elvira) e o seu home Pepe Morgade abren no outro lado da actual Avenida de Fisterra, naquela hora coñecida como a Carretera Nova, un restaurante ao que deciden bautizar El Gallo de Oro, nome co que lembraban a ópera de Nikolái Rimski-Kórsakov que tanto lle gustaba ao médico don Manolo, o padriño do seu fillo Fernando.

Á esquerda o restaurante vello El Gallo de Oro e á dereita o salón do 'Veigheiro'

   Trala morte de seu pai, Lecho, que ía casar con M.ª Luisa Maceiras, foi levando pouco a pouco a batuta do negocio e sería quen de asentar as bases do que hoxe é a popular Panadería Gestal.

   Unha das súas irmás, M.ª Luisa, quedaría viúva catro anos despois de casar con Juan José Castro Corral, enxeñeiro de camiños de Pastoriza que faleceu en decembro de 1968 en San Fernando (Cádiz) vítima dun accidente de circulación.

   Pola súa banda, e xa para rematar, Maruja, a outra das irmás Gestal Martínez, casou con Jesús García 'O Grilo', que foi o primeiro taxista que houbo en Arteixo. Jesús, que faleceu en 1984 aos 56 anos, seica tiña un Renault Gordini. “O taxi era do Grilo pero quen o cunducía era seu irmán Mero, que era con quen nós quedabamos varios días antes para que nos levara ás romarías e pasaba todo o día con nós”, lembraba a veciña do Rañal Carmén Bermúdez. Maruja (a quen de seguro vistes algunha que outra vez no seu estanco, o que está ao carón da Panadería Gestal) e o seu home Jesús foron os que rexentaron a tenda e a taberna do 'Veigheiro' durante moitos anos, unha tenda que as persoas de Arteixo coas que falamos recordan con moito cariño. De tal xeito, Ángel Traba contounos que “trataban ben a todo o mundo e tiñan crédito para todos os veciños; eran grandes persoas.” Mari Luz Pereira quixo mencionar a Paquita e a Lolita, “empregadas perfectas do establecemento; era un trato familiar e atendían sempre ben, mesmo aos nenos que facíamos os recados. Amelia Cedeira tamén nos contou que “mira si eran atentos que ía o can de Ramón 'o Mañas' coa nota na bolsa e poñíanlle as cousas e aos nenos non nos facían esperar”. 

Publicidade do ano 1969

   A matriarca da familia, a señora Elvira Martínez Vázquez, morreu en xullo de 1994 aos 80 anos de idade. O seu espírito e o do seu home Pepe seguen estando moi presentes na Panadería Gestal, pois non son poucas as persoas de Arteixo que lle seguen chamando a este negocio a panadería do 'Veigheiro'.

Imaxe da tenda, do domicilio e do salón do Veigheiro nos anos 60 (Cortesía da familia Insua García)

Imaxe tomada en outubro de 2022 no mesmo lugar que a fotografía anterior

__________________

1 Vid. XURXO SOUTO EIROA (2001): Contos da Coruña; Vigo: Edicións Xerais, p. 104.

2 Vid. La Voz de Galicia, 10 de febreiro de 1962, páx. 4

 

OS SALÓNS DE BAILE DE MANOLO 'DE EVA'

(1ª PARTE)

   O protagonismo das Crónicas de Arteixo desta semana (e da seguinte) é para Manuel Díaz, máis coñecido como Manolo 'de Eva', un visionario do Arteixo de antano, do Arteixo dos nosos avós e bisavós, que rexentou, naquela época, varios salóns de baile na capital municipal e unha pista na parroquia de Barrañán antes de inaugurar, a finais da década dos sesenta, a popular Sala de Festas Eva. Esta é a súa historia.

    Manolo nace na Baiuca o 26 de marzo de 1911. Era fillo de Eva Díaz (de aí o nome de Manolo 'de Eva'), unha muller solteira que facía a limpeza no antigo cuartel da Garda Civil. O rapaz medra naquela Baiuca na que a Sociedad de Recreo y Expansión "El Alba", fundada en 1924, era o motor cultural da vila do Bolaños, organizando numerosos eventos deportivo-culturais como algún dos primeiros partidos de fútbol disputados en Arteixo nos que xogou o propio Manolo 'de Eva'. No local desta sociedade, establecido no antigo Café Berán nun edificido que aínda está hoxe en pé, tamén se organizaban representacións teatrais que eran acompañadas musicalmente polo piano que, con gran pericia musical tocaba Manuel Fernández Llamazares, o farmacéutico da localidade nesa altura. No local de “El Alba” tamén se organizaban bailes nos que, con certeza, o noso protagonista foi cavilando no seu maxín a posibilidade de montar o seu propio salón de baile.

    Manolo 'de Eva' casa en febreiro de 1936 con Carmen Muñíz, unha moza de Oseiro nada en 1913 coñecida polo alcume de Carme 'da Caracola'. Uns meses despois do casamento, chaman a filas a Manolo quen, unha vez rematada a Guerra Civil empeza a organizar bailes na Ponte do Ba con Román Suárez, Román 'de Rita', o pai de 'Manín.' Seica o lugar onde estaba o baile era nun edificio que había pola zona que actualmente divide a Avenida de Culleredo coa Travesía de Arteixo.

    Neste local Manolo e Román botarían un ano, ata que en 1940 empezaron a facer baile na eira dos de Moreiras. O terreo formaba parte da casa na que uns anos máis tarde ía nacer o prezado Julio Mancebo, quen recordaba que “a nosa casa tiña baixo no que había unha tenda e a vivenda do meu tío Chucho, a súa muller Maruja e os seus fillos Gonzalo, Marcial e Isabelita. Nos primeiros anos da década dos cincuenta emigran a Arxentina. No piso de arriba viviamos nós: meu pai Julio, miña nai María, meus irmáns M.ª Elisa (que andando no tempo montaría no baixo desta casa a primeira mercería da Baiuca) e José María e a nosa avoa Pepita. Cando os meus tíos marcharon ocupamos o resto da casa e desapareceu a tenda. A casa tiña un patio longo e unha horta con bastante froita”. Precisamente, nese patio era onde Manolo e Román fixeron baile durante varios meses.

    Nese mesmo ano de 1940, Manolo 'de Eva' asociase con Estrella 'de Pardo', filla de Manuel Pardo e de Esclavitud Rey, os propietarios do salón de baile que xa levaba certo tempo funcionando na Baiuca, o coñecido como Salón de Pardo. Este local estaba na zona que actualmente ocupa a rúa Alcalde Francisco Mosquera e a Travesía de Arteixo, preto do concello. A sociedade entre Manolo 'de Eva' e Estrella 'de Pardo' ía durar ata 1944.

    Nesa época, na vila de Arteixo había outro salón que facía bos bailes. Falamos do Salón do 'Veigheiro', que estaba na Carretera Nova, na actual Avenida de Fisterra aproximadamente á altura do que hoxe é a Panadería Gestal. 'O Veigheiro' tiña, nuns edificios contiguos, taberna, panadería e salón, un local de baile que lle aluga a Manolo 'de Eva' en 1944.

    O noso homenaxeado traballaba na fábrica de armas da Coruña, mais íase retirar moi xove por mor dunha operación de estómago. Foi aí cando decidiu adicarse plenamente a organizar bailes para facer uns patacóns e alegrarlle un chisco a vida, naquela época escura, á xuventude da posguerra. A súa muller, Carme 'da Caracola', levaba e vendía moletes de pan na Coruña. O matrimonio tiña tres fillas: Carmiña, Manola e Remedios. As dúas primeiras morreron sendo nenas.

    Os bailes do salón facíanse no inverno traendo unha orquestra cada domingo. Cantas orquestras contratou Manolo! E moitas veces pedindo cartos prestados para pagarlle aos músicos! Cantos carteis pegou nas tendas para anunciar os bailes!

    Nos veráns Manolo 'de Eva' pechaba o Salón do 'Veigheiro' porque, na vila de Arteixo, había bailes na pista do Balneario e nas verbenas das festas patronais. Mais non vaiades a pensar que botaba todo ese tempo sen organizar algún baile. Non, non. Nesa época da que estamos a falar, a mediados dos corenta, durante os tres meses de verán Manolo facía baile en Barrañán, nunha pista ao aire libre situada nun recinto amurallado que estaba ao carón do actual hotel.

    Manolo botou así unha década, explotando no inverno o Salón do 'Veigheiro', onde aínda hai quen recorda actuar alí a Finita Gay, a popular 'Martela', e nos veráns a pista de Barrañán.

    En 1954, volve a coller o Salón de Pardo, ao que denomina Salón Moderno. José Ramón Campos, nado en Arteixo en 1944 e co paso dos anos xenro de Manolo 'de Eva', recorda que cando o seu futuro sogro levaba o salón de Pardo... “os bailes eran os domingos de 8 a 12. A entrada custaba unhas 10 pesetas, máis ou menos. Manolo era o que as vendía na taquilla. A súa muller Carme estaba controlando na porta do salón, que era de planta baixa e o lugar onde se bailaba. Arredor da pista, que tiña unha columna no medio, había uns bancos de madeira largos arrimados á parede. As vellas subíanse a eles para saber quen bailaba con quen e facer a crónica social. Por fora, na parte dereita da fachada do edificio, había unhas escaleiras que levaban á terraza. Cando facía bo tempo, tamén se bailaba alí”.

    Na época na que Manolo 'de Eva' levou a xerencia do salón de Pardo, por este local pasaron orquestras como a Finisterre, Os Satélites, Pucho Boedo e Os Trovadores, a Spallant, a orquestra dos irmáns Mallo de Feáns e mesmo 'El Niño de Soandres'. Segundo nos contou José Ramón Campos, seica ás veces os animadores das orquestras animaban a Manolo para que subira ao palco a cantar o tema 'Siboney', a canción cubana composta en 1929 por Ernesto Lecuona que serviu como inspiración para a longametraxe mexicano-cubana de título homónimo. Siboney, rodada en 1938, foi dirixida por Juan Orol e protagonizada por María Antonieta Pons.

Imaxe dos primeiros anos 60 na que vemos a Manolo 'de Eva' - de bufanda- no palco do salón de Pardo da Baiuca con varios integrantes da 'Orquesta Finisterre' (Cortesía da familia Campos Díaz)

Siboney...
Yo te quiero, yo me muero
por tu amor.

Siboney…
En tu boca
la miel puso su dulzor.

Ven a mí,
que te quiero
y que todo tesoro,
eres tú para mí.

Siboney...
al arrullo de las palmas,
pienso en ti.

Siboney de mis sueños
si no oyes la queja de mi voz.
Siboney, si no vienes
me moriré de amor.

Siboney de mis sueños
te espero con ansia en mi caney.
Porque tú eres dueño
de mi amor, Siboney.

Oye el eco
de mi canto de cristal.
No se pierda por entre el rudo
manigual.

   Manolo 'de Eva' non o facía nada mal, mais había quen lle asubiaba. El tomábao con humor e dicíalles polo altofalante:

   -Cuadra!

   Outro dos temas exitosos que se cantaban na de Pardo por aqueles días era “Mi caballo”, canción coa que os nosos avós, desbordados polas emocións, provocaron algunha que outra avalancha de xente que, segundo testemuños dos alí presentes, mesmo parecía que abaneaban os penoucos do Monte da Penouqueira, situado en fronte do salón.

Imaxe dos anos 50-60 da fachada do salón de Pardo (Cortesía de Maribel Otero)

   E así, despois de rexentar o salón de Pardo por segunda vez durante catoce anos, chegamos ata finais da década do 60, que foi cando Manolo 'de Eva' deixou o devandito salón para abrir o seu propio local, a Sala de Festas Eva, da cal falaremos máis polo miúdo na vindeira semana.

(CONTINUARÁ….)

 

OS SALÓNS DE BAILE DE MANOLO 'DE EVA'. A SALA DE FESTAS EVA

(2ª PARTE)

   Pódese dicir que ata os primeiros anos 60 Arteixo viviu case que exclusivamente do agro. Naquel entón só se lembraban desta vila algunhas persoas cando querían aliviar as dores de reuma no Balneario. A cousa cambiou coa construción das primeiras fábricas do Polígono Industrial de Sabón, que ía significar un gran desenvolvemento económico para Arteixo, planeándose nos seus terreos grandes proxectos empresariais que hoxe son coñecidos como primeiras marcas mundiais.

    A chegada da industria foi o motivo polo que moita xente, especialmente moza, se trasladou naquela época á capital municipal, unha vila que estaba mudando a súa fisionomía vertixinosamente. Aquelas circunstancias sociais do “novo” Arteixo pedían a berros unha iniciativa como a que tivo Manolo 'de Eva', precursor da movida da bisbarra que a principios de 1968 inaugurou unha sala que decide bautizar co nome de súa nai: Sala de Festas Eva. Atrás quedaban os tempos dos antigos salóns de baile do 'Veigheiro' e de Pardo, que o noso protagonista viña rexentando dende os anos corenta.

Mozos e mozas de Arteixo na sala Eva nos anos 70 (Cortesía de Luís Souto)

    A Sala de Festas Eva non tardou en converterse na referencia da fin de semana para a xuventude do municipio, da Coruña ou mesmo da Laracha, onde xa levaba algún tempo funcionando a Sala Pazos, que aínda non gozaba do éxito que tería co paso do tempo. Precisamente Manolo Pazos, fundador desta sala, recordaba que “naquel tempo Manolo 'de Eva' tiña unha sala mellor ca miña. Manolo soubera adiantarse aos tempos. A sala de Arteixo estaba moi ben”.

Publicidade da época

   Cando se inaugurou en 1968, a Sala de Festas Eva era máis pequena de como a recordades ultimamente, coa entrada na rúa Ferrol. Alí traballaban unha ducia de persoas, entre elas Manolo 'de Eva', a súa muller Carme 'da Caracola' e Remedios, a filla do matrimonio, que casara en 1967 co barbeiro José Ramón Campos, unha especie de wikipedia de Arteixo que tivo a ben recordar aqueles tempos con quen escribe. “Á parte de meus sogros, a miña muller e eu, tamén traballaba unha curmá de Remedios e o seu home. Na barra había catro ou cinco camareiros, e outros dous ou tres servindo por toda a sala. Un dos camareiros era Fajardo, que era directivo do Ciudad Jardín, o equipo de fútbol da Coruña. En total eramos doce ou catorce persoas, sumando tamén a do roupeiro. Os días dos bailes, que eran os domingos de 4 a 8 da tarde, polo Antroido, ano novo e outros días sinalados, eu dedicábame principalmente a controlar á xente para que non houbera follóns… que algún tamén houbo, eh! Pola semana íamos no meu Seat 850 repartir polas parroquias os carteis das actuacións para que a xuventude soubera que había tal ou cal orquestra ou artista. Pola sala pasaron as mellores orquestras galegas, e algúns dos mellores grupos e cantantes españoles da época, entre eles Camilo Sesto.”

Imaxe do ano 2016 da Sala de Festas Eva

   Efectivamente, nesa primeira etapa da Sala de Festas Eva, Camilo Sesto actuara alí en abril de 1972. José Ramón Campos recordaba que “para entrar pola sala mandou moito carallo porque non lle quedou outra que acceder pola porta do público e ollo, o palco estaba no outro lado, ao fondo do local! Xa te podes imaxinar a situación e o acoso das fans.”

    Segundo nos contaron algunhas persoas presentes naquela lendaria actuación, o éxito fora rotundo, e ben mereceu as cen mil pesetas do caché. As fans contemplaban ao artista en éxtase. Coa súa voz, o seu físico e os seus axustadísimos pantalóns, algunhas daquelas mozas seica lle berraban…

   -Camilo, queremos un hijo tuyo!

La Voz de Galicia, 23 de abril de 1972

    A actuación de Camilo Sesto daríalle certo pulo á sala de festas, e así foi como despois virían os Diablos, Fórmula V, Pekenikes, Juan Camacho, María Jesús y su acordeón e o propio Julio Iglesias, que malia non chegar a actuar, si tiña o contrato asinado.

    Era tal o éxito da Eva que, sete anos despois de abrir, en 1975, houbo que ampliar as instalacións. Naquela altura José Ramón Campos e Remedios Díaz, xa eran pais dos seus dous fillos, cativos aos que a parella decidira bautizar (non podía ser doutro xeito) cos nomes de Eva, na honra da nai de Manolo, e Manuel, coma o avó materno. Co paso dos anos, Manuel íase converter no prezado e admirado artista arteixán Manuel de Eva.

  A xente de Arteixo e arredores tiña ben claro que facer na tarde-noite dos domingos. Sorprende o feito de que o maior abarrote da nova sala fose provocado por un conxunto da terriña. Unhas 1.400 persoas déronse cita na Eva para ver a un dos mellores grupos galegos de todos os tempos: Os Tamara do gran Pucho Boedo. José Ramón Campos contounos que “Pucho xa tocara de moi noviño en pantalón curto na primeira época que meu sogro rexentara o salón de Pardo. Eran moi bos amigos. Cando Os Tamara viñan tocar a Arteixo, Puchiño sempre lle traía uns garrafóns de caña a Manolo 'de Eva'. Recordo que andaba co pelo largo. En 1958 aínda non había esa moda e coidado… el xa ía coa súa media melena tapándolle as orellas. Nacera adiantado aos seus tempos. Cando veu á nosa sala cos Tamara xa fixéramos a ampliación do local. Eso creo que foi en 1975. Nunca tanta xente houbo na Eva. Non se collía nin abaixo, na zona de baile, nin arriba, que, despois da reforma, era onde estaban as mesas, as sillas e a barra. Non se podía andar dun lado ao outro. Alí non collía unha mosca.”

   Aqueles marabillosos anos da sala da Eva… aquela música dos Tamara:

"...cando a luíña aparece

e o sol nos mares se esconde

todo é silencio nos campos,

todo na ribeira dorme..."

    Nos bos tempos da sala de festas da que estamos a falar, era común que actuasen alí os Satélites, os Españoles, Sintonía de Vigo, os Key, os Trovadores ou os Players, que por aí adiante estaban consideradas unhas excepcionais orquestras. Mais non todo era música ou baile. Moitísimos matrimonios téñense fraguado nesta sala, parellas que hoxe superan os 60 anos e que ían á Eva a bailar, ou a mocear, ao tempo que bebían os seus primeiros cubalibres. Mais tamén había quen armaba lea cada domingo. José Ramón Campos recorda que “nunha ocasión houbera un follón moi grande fóra da sala, ao acabar o baile. Aquilo fora unha verdadeira batalla campal. Aquel día actuaran Os Satélites e, cando estaban cargando o equipo e os intrumentos na furgoneta, uns trinta mozos empezaron a estacazos contra outros trinta. Daquela non había os edificios que hai hoxe, claro. E andaban polo medio das leiras con paus das obras! O follón chegara ata o bar de Dionisio, que estaba ao carón do cine. Un dos grupos era unha banda da Coruña que se chamaban os 'Diablos Rojos'. Eran terribles. Algún dos mozos desa banda acabou casando en Arteixo”.

Os Satélites en Arteixo. O primeiro da esquerda é un espectador, seguíndolle a el están Baldomero, Sito Sedes e Doval; seguindo esa liña: Fixoi e Narciso Pillo. Na fila dianteira: Virginio, Béjar, Louzán, Serafín, un pianista de Ferrol, logo Luís "Fixoi" e "Tonecho" (Foto do libro "Orquestras populares das Mariñas")

    Morre Franco e chega a democracia tras 40 anos de ditadura franquista. En Arteixo, que seguía medrando vertixinosamente, Ernesto Pampín é nomeado Alcalde como resultado das primeiras eleccións municipais democráticas celebradas en abril de 1979. Pampín ía permanecer no cargo ata setembro de 1982 que, curiosamente, foi cando Manolo 'de Eva' dixo:

-Os anos non pasan en balde. Ata aquí chegamos!

Camiño dos 72 anos, o que fora precursor da movida da bisbarra xa non tiña, obviamente, a enerxía de antano para seguir á fronte do negocio. Unha sala que lle alugou a dous socios que a mantiveron aberta durante catro ou cinco meses, ata finais de 1982, que foi cando pechou definitivamente a Eva.

Manolo Díaz, máis coñecido como Manolo 'de Eva', finou o 19 de xullo de 2006, aos 95 anos de idade. A súa sala, na que actuaran os mellores artistas da época e na que tantos matrimonios de Arteixo se fraguaran, foi derrubada en xuño de 2021.

Imaxe actual  do lugar no que estaba a Sala de Festas Eva

FONTES:

CUNS LOUSA, XULIO & VEIGA FERREIRA, XOSÉ M.ª (2006): Orquestras populares das Mariñas; Betanzos: Concello de Betanzos.

IGLESIAS GARCÍA, VÍCTOR (2017): A sala de festa Eva, relato publicado no libro Crónicas de Arteixo, Xabier Maceiras, Edicións Embora, Ferrol.

 

OS SALÓNS DE BAILE DE MEICENDE (1ª parte)

    Aínda que non o creades, especialmente os da xeración dos millennials, no pasado houbo moita marcha (e moita, diría eu) no lugar de Meicende nuns edificios actualmente desaparecidos que forman parte da memoria popular e que foron a base de innumerables matrimonios ata ben entrada a segunda metade do século pasado: os salóns de baile.

    Por experiencia propia, con dous adolescentes na casa, teño que confesar que ás veces resulta un tanto embarazoso trasladarlles ás novas xeracións, enfrascadas nas novas tecnoloxías, o enorme poder evocador de edificios como estes vellos salóns de baile que testemuñan un pasado que está aí, a un paso, malia que semella estar a un mundo de distancia. Non debemos esquecer que a memoria é o que nos configura como seres. Coidemos este tesouro, por favor!

    O certo é que un tras outro foron cerrando todos os salóns de Meicende, uns edificios dos que imos dar conta durante as próximas semanas. Iso si, hai que aclarar que nalgún caso eran meras tabernas ás que se lle chamaba “salón” para darlles un certo toque de elegancia.

    Comezamos este percorrido polo primeiro local que tivo a sociedade “La Esperanza”, que se constituira en 1924 grazas ao tesón de Marcelino González e Antonio Ponte. Xa que estamos a falar dos bailes dos nosos avós, non deixa de ser curioso o que di o artigo 10º da acta constitucional desta entidade:

“Cuando se dé un baile se avisará con anticipación al Ilmo. Sr. Gobernador Civil indicándole día y hora. Cada socio tiene derecho a traer al baile, en concepto de invitados, dos mujeres y un amigo que no será vecino de Meicende y lugares limítrofes, pues estos no se admiten”.

    Segundo nos contou Sergio Naya, veciño de Meicende nacido no lugar no Sixto en 1949, este primeiro local de “La Esperanza” estaba no lugar que hoxe ocupa o edificio número 127 da Travesía de Meicende. Seica era unha casa pequena con pranta baixa e un pequeno piso de madeira, un piso no que a sociedade estaba de alugueiro e no que facían as oportunas xuntanzas e mesmo algún que outro xantar. 

Lugar no que estaba o primeiro local da Sociedade "La Esperanza"

   Desgraciadamente non temos ningún testemuño que se acorde dos bailes que se celebraban neste local, e mesmo houbo quen puxo en dúbida, dadas as reducidas dimensións do espazo e o feito de que o piso fora de madeira, que se poidera bailar nel. Mais un artigo publicado en El Correo Gallego en marzo de 1933 deixa entrever o contrario:

“El vecino del lugar de Meicende, en Pastoriza (Arteijo), Francisco Pardo Alvedro, en la madrugada de ayer le sustrajeron de un pequeño establecimiento que tiene en aquel término, cien pesetas en metálico, seis chorizos y un queso. Los autores penetraron en la tienda por una pequeña ventanilla que comunica con el portal, destinada a la venta de billetes para el salón de baile que existe en el primer piso perteneciente a la sociedad “La Esperanza” de Meicende.

Había en el establecimiento numerosos comestibles que los cacos no llevaron.

A pesar de las gestiones practicadas por la Benemérita, no se pudo averiguar por el momento quienes sean los autores del robo ¹”.

    Curiosamente, nesa mesma época o gobernador civil aprobaba o regulamento dunha nova sociedade de Meicende, o Centro Cultural “Hacia la Cumbre”, constituído en xaneiro de 1933.

   Con referencia aos músicos que tocaban en Meicende con certa frecuencia nos primeiros anos da década dos trinta, temos informacións que din que o gaiteiro Rey Chiquito e a banda dos Afamados eran algúns dos que alegraban as vidas dos nosos devanceiros nesa altura. Tamén nos chegou algunha pincelada sobre Os Recastados, unha banda de Meicende que non sabemos con exactitude se tocaban nos trinta ou nunha época anterior. Se alguén manexa algunha información sobre este particular, agradecemos que nolo comunique!

   Despois da Guerra Civil “La Esperanza” retomaría pouco a pouco a súa actividade e mesmo temos noticias de algunha que outra sanción á entidade:

“A la Sociedad recreativa “La Esperanza”, de Meicende (Arteijo), 500 pesetas, por desobediencia a las órdenes de este Gobierno y prohibición de celebrar bailes hasta mayo²”.

   As miras de futuro dos directivos daquela hora estaban encamiñadas a conseguir un local social en propiedade. Mais había socios que querían continuar de alugueiro no piso no que facían xuntanzas e bailes. Pola contra, outros optaban por buscar un soar para construír un edificio en propiedade.

   Sergio Naya recorda que na pranta baixa deste antigo inmoble montou o seu negocio Alfredo, un barbeiro que traballou alí durante moitos anos, e tamén nos contou que “detrás deste edificio había un portalón que daba para o lugar no que vivían os propietarios da casa”.

   Andonando no tempo, despois de varias asambleas e votacións, chegouse á conclusión de adquirir un terreo na zona das Casas Novas, onde a Sociedade “La Esperanza” empezaría a construír o seu novo local social a finais da década dos cincuenta, mais disto falaremos a vindeira semana.

___________

1 Vid. El Correo gallego, 11 de marzo de 1933, páx. 2.

2 Vid. La Voz de Galicia, 1 de abril de 1943, páx. 2

 

OS SALÓNS DE BAILE DE MEICENDE (2ª parte)

   Comentábamos a semana pasada que, despois de varias asambleas e votacións, os socios de “La Esperanza”, sociedade que estaba de alugueiro nun local que hoxe ocupa o número 127 da Travesía de Meicende, chegaron á conclusión de que había que adquirir un terreo na zona das Casas Novas para construír un novo local social.

   Naqueles tempos dispoñían dun fondo de cinco ou seis mil pesetas e, ademais, tamén recadaron diñeiro de socios que estaban en Venezuela, que mandaban os cartos para axuda da Sociedade a través de Antonio Regueira, coñecido familiarmente por “Chandeira”.

   Unha vez adquirido o terreo, moitos dos socios que eran labradores ían á praia de Bens a buscar area para construír a nova sede social de “La Esperanza”, local que era de planta baixa e que se inaugura oficialmente en febreiro de 1960 coa bendición a cargo de don José Lourido, cura párroco de Pastoriza homenaxeado a título póstumo por ser impulsor e promotor do complexo educativo e social San Xosé Obreiro de Meicende.

Local social de 'La Esperanza' inaugurado en 1960

   Para acceder a este local había que subir un par de chanzos de pedra de cantería e, nada mais entrar, na parede da esquerda, había un par de vitrinas, unha delas coas copas da entidade e a outra con dominós, xogos de xadrez, etc. No outro lado do local podíase ver outra vitrina onde estaba o aparato de radio, elemento esencial naquela hora xa que a televisión por aqueles días aínda estaba en cueiros.

   Ao fondo do local estaba o escenario. Alí actuaron, principalmente polo Entroido, orquestras como a Radio, a Spallant ou mesmo Carlos Díaz Gestal, O Xestal, músico, humorista, e, sobre todo, “contador de contos” moi querido na nosa bisbarra e en toda Galicia. Á dereita do escenario había unha porta que daba para o que era unha especie de ambigú.

   E así foron transcorrendo os anos ata finais de 1972, que foi cando a Sociedade 'La Esperanza' decide proxectar un novo local social no mesmo sitio no que estaba o anterior que se ía construír, unha vez máis, coa máxima colaboración, tanto economicamente como co seu traballo, dos seus socios. 

Imaxe actual do local social de 'La Esperanza'

   Unha vez inaugurada a nova sede, que é o edificio que podedes ver actualmente xusto en fronte da parada de taxis de Meicende, seguíronse organizando bailes “especialmente polo Entroido ou por outras datas sinaladas. Eu bailei moito alí e tamén me disfracei un lote de veces”, recordaba Sergio Naya, veciño de Meicende nacido no lugar no Sixto en 1949.

 

OS SALÓNS DE BAILE DE MEICENDE (3ª parte)

    Continuamos o percorrido polos antigos salóns de baile de Meicende con esta terceira entrega na que queremos recordar a tenda de Avelina, que estaba aproximadamente no lugar que hoxe ocupa o edificio do Bar Urquiola, ao carón da Cervecería A Estrela. 

Lugar no que estaba o Salón de Avelina

   Este negocio era desas tendas das de antes nas que podías mercar un pouco de todo e, ocasionalmente, cando corrían os anos corenta ou primeiros cincuenta, parece ser que tamén se facían bailes alí. É por iso polo que había quen lle chamaba a este establecemento o Salón de Avelina.

   Desgraciadamente, as persoas coas que falamos non poden dar fe dos músicos que actuaron alí xa que, naquela hora, aínda non naceran ou eran moi nenos, como é o caso de Sergio Naya, veciño de Meicende nacido no lugar no Sixto en 1949.

   Sergio contounos que onde estaba o negocio de Avelina “era unha fila de casas de pranta baixa e ese salón funcionou como tal durante pouco tempo. Recordo que na tenda había unha punta con papeles alí colgados e a filla de Avelina poñía enriba o nome da xente que lle debía cartos. Mamá mandábame alí ás veces a buscar algunha cousa e, despois de que te atendera, dicíalle...

   -Apúntame aí que xa che pagará miña nai!

E a min eso dábame moita moita vergonza.”

Meicende, anos 60. No círculo o grupo de casas no que estaba o negocio de Avelina

(CONTINUARÁ)

OS SALÓNS DE BAILE DE MEICENDE (4ª parte)

   Continuamos o percorrido polos antigos salóns de baile de Meicende con esta cuarta entrega, na que queremos recordar o salón de Baldomero González Corredoira, máis coñecido polo alcume de Baldomero da Martela.

   Este local estaba no Sixto, no mesmo lugar que hoxe ocupa o edificio número 146 da Travesía de Meicende, xusto onde Ana Sánchez ten a súa tenda de alimentación.

Lugar no que estaba o salón de Baldomero

   De Baldomero, nacido en 1896, sabemos que gañaba a vida como albanel e que tamén era músico. Con motivo da festa da árbore celebrada en Arteixo nos primeiros días de febreiro de 1935, La Voz de Galicia contaba que… “(…) amenizó esta fiesta la música que dirige el convecino de Meicende don Baldomero González, que a la terminación tocó alegres bailables¹”.

    Neses anos trinta foi cando puxo en funcionamento no lugar do Sixto o seu salón de baile, un local de 96 m² que seica era moi parecido ao de Pardo, o salón que había na Baiuca.

    O de Baldomero tiña a pista na planta baixa, que era onde se bailaba habitualmente, aínda que na terraza do edificio, á que se podía acceder por unhas escaleiras que había na parte dereita da fachada do local, tamén se bailaba cando facía bo tempo. A terraza estaba protexida por unha varanda que, de seguro, foi testemuña das promesas de amor eterno dalgunha parella daqueles tempos ao tempo que soaba a música do propio Baldomero ou dos Oliveira, unha orquestra de Meicende que tocaba con frecuencia neste salón.

    Ao carón do local de Baldomero estaba a escola pública mixta, creada a finais da década dos anos vinte do século pasado e que tivo o seu primeiro mestre na persoa de José Peón Martínez durante o curso 1929-30. Pegado á escola estaba o estanco de Antonio Cedeira Sande, 'O Roxo', que anos despois cambiariase para a localización actual deste negocio.

    Precisamente 'O Roxo' era un dos integrantes da orquestra dos Oliveira. Outro dos músicos que formaban parte desta banda era seu irmán Manuel, 'Manolo da Oliveira'. Antonio faleceu en 1991 aos 81 anos e Manuel en 2004 aos 83. Levamos certo tempo buscando datos e fotografías sobre esta antiga orquestra de Meicende. Se tedes algunha información contactade con nós, por favor!

(CONTINUARÁ)

 

__________

1 Vid. La Voz de Galicia, 7 de febreiro de 1935, páx. 5.

OS SALÓNS DE BAILE DE MEICENDE (5ª parte e fin)

   Chegamos ao fin deste percorrido polos antigos salóns de baile que houbo en Meicende falando, nesta quinta entrega, do salón de Baltasar, un local que estaba situado no mesmo lugar que hoxe ocupa o edificio número 98 da Travesía de Meicende e a rúa Ecuador, xusto en fronte da autoescola Soto Lara.

Lugar no que estaba o salón de Baltasar

   O de Baltasar era un salón de notables dimensións e, segundo entrabas, xa podías ver o palco dos músicos de fronte. Á dereita da entrada estaba a porta do roupeiro e, á esquerda do escenario, había outra porta que comunicaba coa parte traseira do edificio, onde podías ver unha horta con bancos que se utilizaba como pista de baile nos veráns.

    Seica cando o salón estaba ateigado nos bailes que se organizaban polo inverno, as parellas tamén bailaban neste espazo exterior, unhas parellas que en moitos casos déronse neste lugar o seu primeiro bico.

    Polo que nos contaron recentemente, alí tocaron orquestras como Os Trovadores, Os Mallo de Feáns ou a Boquete, unha banda do barrio coruñés dos Mallos.

    Sergio Naya, veciño de Meicende nacido no lugar no Sixto en 1949, recorda que ao carón do salón de Baltasar “había unha casiña na que tivera consulta durante certo tempo o médico Mariño”.

    O salón de Baltasar, que era natural de Borroa, deixou de funcionar como tal na década dos 60. Posteriormente sería a sede do Teleclub de Meicende, sitio de encontro da xuventude inaugurado en outubro de 1971. 

La Voz de Galicia, 3 de outubro de 1971

    O réxime de Franco ofertaba entretemento a cambio de propaganda institucional de tal xeito que o Ministerio de Información e Turismo de Manuel Fraga enviaba unha televisión e libros para unha biblioteca. A rede de Teleclubs estivo operativa dende 1964 ata 1974. Prometemos falar noutra ocasión de todos os que houbo en Arteixo.

Tarxeta de socio do Teleclub de Meicende (Cortesía de Ana Mosquera)

    E así, despois do percorrido realizado ao longo das últimas semanas polos locais da sociedade 'La Esperanza', o salón de Avelina, o de Baldomero da Martela e o de Baltasar, poñemos fin a esta xeira sobre os antigos salóns de baile que houbo en Meicende... uns edificios actualmente desaparecidos (excepto o novo de 'La Esperanza') que forman parte da memoria popular e que foron a base de innumerables matrimonios ata ben entrada a segunda metade do século pasado!

   A memoria é o que nos configura como seres. Coidemos este tesouro, por favor!

 

A TABERNA DA BENITONA 
 

Situada na estrada que conduce a Caión, ao pé do monte do Castro e a poucos metros do límite parroquial con Chamín, A Lagoa é unha aldea da parroquia de Sorrizo que da nome á Escola Unitaria na cal aprenden as primeiras letras os nenos e nenas de Chamín e Sorrizo dende 1919, ano no que o Concello lle alugou a José López Barreiro a casa que servía de local escolar naquela hora. Posteriormente, en 1926, o propio Concello compraría por 10.000 pesetas da época o edificio no que se asenta, dende aquel ano, a Escola Unitaria.

Imaxe actual da taberna A Benitona

Se pasades por alí, a poucos metros da devandita escola, hai unha casa antiga que vos ha de chamar a atención polas tres grandes ventás semicirculares da parte superior, xanelas que contan cos seus respectivos balcóns protexidos por uns fermosos balaústres de metal. O marrón descolorido polo paso do tempo, tinguido da nostalxia de antano, destaca nas contras das dúas ventás da parte inferior e na porta do edificio. Outro elemento digno de mención é un letreiro circular de madeira que, no seu interior, ten un pequeno barril, letreiro que conserva as letras do negocio que houbo alí no pasado: Taberna A Benitona.

Non podemos afirmar con exactitude o ano no que empezou a funcionar esta taberna mais, polo que nos conta Manuel M.ª Puga, o popular Picadillo, nunha das receitas culinarias da súa autoría, publicada no xornal “El Noroeste” na sección “La Cocina Práctica”, sabemos que na década dos anos dez do século pasado xa había taberna na Lagoa. No seu artigo gastronómico, antes de explicar o xeito de preparar o “Butter-brote”, Puga fai alusión dunha viaxe que fixo en decembro de 1909 a Hamburgo coa finalizade de realizar un réxime de adelgazamento nunha clínica da cidade alemá. Acompañouno na viaxe, como “ayuda de cámara”, o arteixán Baltasar Rega, máis coñecido polo alcume de Sarete, de quen Picadillo escribe o seguinte no devandito artigo:

“(…) Sary (traducción alemana algo libre de Sarete, que es el nombre con que se conoce en Bergantiños a este sujeto) me acompañaba. Queda demostrado que Sary tampoco es una besta brava. Y los dos, poseedores de nuestros derechos civiles, dejábamos deslizar nuestra existencia en el cuarto de un hospital de Hamburgo, paraje tan ameno como podréis figuraros tratándose del cuarto de un hospital. Sary recordaba allí sus marelos, sus plantaciones, su taberna de A Lagoa, en donde los domingos celebraba el descanso dominical con sendas tazas de vino del Ribeiro, y hacía profundas comparaciones entre este bálsamo, verdadero néctar, y los vinos del Rhin, del Mosela y de Burdeos, con los que le fastidiaban con harta frecuencia las Schwestern o hermanas de la caridad, que no por protestantes dejaban de ser hijas de papá Adán, y, por consiguiente, nuestras hermanas, y tan caritativas como las hermanas católicas que tenemos aquí (...)”.

Velaí a tedes. A parte da información que nos ofrece o Catastro da Ensenada de 1752, que conta que nesa época había en Sorrizo dúas tabernas “que corren a cargo a de Juan de Cobas”, o anterior artigo de Picadillo probablemente sexa a primeira referencia escrita da taberna da Lagoa na que, con certeza, Baltasar Rega, Sarete, contou ducias de contos da súa experiencia alemá ao longo dos primeiros anos do pasado século XX, que é cando temos constancia de que José López Barreiro, máis coñecido polo alcume de “o Benitón”, abriu este negocio.

José nacera en 1879 nun punto incerto da xeografía galega e casara con Gumersinda García, que viñera ao mundo en Tordoia no ano 1884. Ao ser o primoxénito da familia, “o Benitón” recibira a maior parte da boa herdanza de seus pais e, cos cartos obtidos, decidiu establecerse coa súa muller Sinda no municipio de Arteixo onde, entre 1900 e 1910, abriron a taberna da que estamos a falar e construiron a casa do lado que, como xa contamos anteriormente, lle alugaría ao Concello en 1919 para converterse na primeira escola da zona. Esa casa, situada entre a taberna e a escola unitaria, sería anos máis tarde a vivenda do cura de Sorrizo e, na actualidade, é a sede da Asociación de Veciños do lugar.

A Benitona nos anos 90

José e Sinda tiñan o seu domicilio no piso superior da taberna, o dos fermosos balaústres de metal, lugar no que virían ao mundo os nove fillos do matrimonio: Jesusa, Manolo, Obdulia, Clarisa, Julia, Lola, Mercedes, Eladio e Emilio. Segundo o testemuño da súa neta Fina, filla de Clarisa, “o Benitón” era un ser extraordinario, un home adiantado ao seu tempo que fundaría a liña Caión-Coruña, liña que se realizaba en carruaxe e que anos máis tarde, despois de que José López decidira vender os dereitos, pasaría ás mans da empresa Transportes Martínez. 

Nos duros anos da posguerra, a taberna do Benitón era o lugar da zona onde se distribuía o racionamento. Polo que nos contou a súa neta Fina, “todo o mundo quería a meu avó porque, naqueles tempos difíciles, era moi caritativo coa veciñanza”, estima que aínda se mantén viva na memoria colectiva dos maiores de Chamín e de Sorrizo.

José, que foi a primeira persoa que fixo panteón familiar no cemiterio de Sorrizo, falecería no ano 1942 e, trala súa morte, a súa viúva Sinda e dúas das fillas do matrimonio, Obdulia e Mercedes, levarían as rendas do negocio que, dende aquel entón, empezaría a ser coñecido como a taberna da Benitona onde, ao igual que no resto das tabernas da contorna, as veciñas e os veciños podíase servir no establecemento das cousas necesarias para a vida diaria. Alí tanto podías comprar unha tableta de chocolate coma un saco de millo ou botarlle unhas cuncas de viño. 

Panteón familiar onde desncansan os restos de José López e da súa familia

 Aqueles eran tempos nos que os homes entraban a tomar a copa e a xogar a partida e as mulleres a comprar e, a ser posible, sen entrar xuntos. E tamén eran os tempos nos que a tía Sinda e as súas fillas decidiron abrir, ao carón da taberna, un salón de baile. Precisamente, o “Manco de Sorrizo”, o mesmo que montaba ano tras ano a caseta de tiro nas festas da comarca, perdería un dos seus brazos nas obras de construción do salón, que non tardaría en ser popular polos bos bailes que se facían alí, aínda que ás veces se interrumpía se algún simpático abría a porta do cortello dos cochos, que non estaba moi lonxe da propia pista de baile. 

 

E así, coma quen non quere a cousa, foron pasando os anos, tempos nos que Obdulia abandonara o niño familiar e Mercedes casara con Pepe e, tempos nos que o salón, ao igual que os outros do municipio, iría perdendo fol ata que pechou definitivamente. Naquela altura, non tardarían en abrir a Sala de Festas Eva de Arteixo e a Discoteca Pazos da Laracha que, cada fin de semana, ateigaban os mozos e mozas dos sesenta, dos setenta…

Botando a partida na taberna da Benitona. Na imaxe, de esquerda a dereita, Ramón de Costa, Antonio de Pedreira, Rodrigo do Señor e Antonio López (cortesía de Lola Ferreiro)

Mais, a pesar do peche do salón, a taberna da Lagoa continuaría tendo vida durante moitos anos máis .A clientela de Sorrizo e de Chamín, as xentes das parroquias costeiras de Carballo ou os mariñeiros de Caión seguirían botándolle alí a partida ou ben algún que outro chanqueiro e, tamén, comprando no establecemento as tabletas de chocolate, os sacos de millo e os outros artigos necesarios para a vida cotidiá de aqueles tempos ao mesmo que se enteraban das cousas da vida mantendo conversa coa tía Sinda, que falecería en 1978 aos 96 anos, con Pepe ou con Mercedes, que mantería A Benitona aberta ata a súa xubilación, ata xaneiro de 1996.

Foi aí cando as irmás Lola e Lucía Ferreiro, netas de Geluca a da “Casa Lola”, lle alugaron o negocio á señora Mercedes quen, cousas do destino, falecería ao ano seguinte de xubilarse. Encantadas de traballar na Lagoa, a terra de seu pai Moncho, Moncho do Zapateiro, Lola e Lucía botarían poucos meses á fronte da Benitona, que pecharía definitivamente en 1997 despois de manter as portas abertas durante case un século… ai!, se as paredes falaran!