PERSOEIROS

MANUEL MURGUÍA E ANTÓN PAN, O SEU PADRIÑO DE FROXEL (OSEIRO)

 Os días 20, 21 e 22 de outubro o noso municipio celebra unha nova edición da Feira Histórica de 1900 que este ano 2023, cando se cumple o centenario do seu pasamento, está dedicada á figura de Manuel Murguía. A programación que se reparte entre os visitantes á Feira inclúe textos do escritor Henrique Rabuñal, prezado e admirado mestre que recorda que "tanto Murguía como Rosalía foron pezas decisivas no rexurdimento literario ao que ela entregou as obras Cantares gallegos e Follas novas. Murguía, de quen celebramos o centenario do seu pasamento, foi o líder do rexionalismo e deixounos obras de moito valor como historiador, xornalista, erudito e creador". 

   Hai varias hipóteses sobre o nacemento en Arteixo do noso ilustre veciño Manuel Murguía. Unhas afirman que a súa nai, dona Concepción Murguía Egaña, se desprazara da Coruña ata o xa daquela frecuentado Balneario arteixán na primavera de 1833 para tomar as augas termais e prepararse para o parto do seu futuro fillo. Outras fontes apuntan que, estando hospedada nos Baños, a nai do futuro patriarca das Letras Galegas decidira visitar o Santuario de Pastoriza e no percorrido, á altura de Oseiro, as dores do parto obrigárona a pedir axuda nunha das casas do lugar. Mais tamén hai informacións que nos indican que o nacemento de Murguía no concello arteixán non foi casual, informacións como as que a avoa materna de quen escribe, Carme Pan Pan (1913-1999), 'Carme do médico', escoitou na súa casa de Froxel cando era nena e que dicían que os pais do historiador eran amigos do seu tataravó Antón Pan, un home que iniciara estudos en farmacia ou medicina mais que nunca chegara a rematalos. "Era médico sen título", dicíanos a avoa Carme, que tamén falaba sempre dun baúl cheo de "libros de médicos" que había na casa na que nacera e se criara, a mesma na que viñera ao mundo oitenta anos antes Manuel Murguía.

Casa de Froxel onde naceu Murguía

     Ao parecer, Antón Pan fixérase amigo do pai do patriarca das nosas letras, o boticario Xoán Martínez de Castro, cando os dous principiaran os seus estudos, amizade que levaría a Antón a ser o padriño do neno que nacera na súa casa de Froxel o 17 de maio de 1833 e que se bautizaba ao día seguinte no Santuario de Pastoriza co nome de Manuel Antonio Martínez Murguía. O feito do segundo nome de Murguía é outra proba máis desa amizade cos pais do historiador que, no momento do nacemento do cativo estaban aínda solteiros. Se contextualizamos a situación, imaxinade o que era ser nai solteira naquel período e, por iso, que mellor lugar que traer ao mundo ao meniño nunha casa amiga, con coñecementos de medicina e lonxe dos "díxomes" da cidade.

Froxel, anos 30

     Xoán Martínez de Castro era farmaceutico na rúa Garás da Coruña e estableceuse despois, sobre o ano 1837, en Santiago de Compostela. Será neste lugar precisamente onde o neno Manolito Murguía presencie os sucesos do 23 de abril de 1846: o pronunciamento progresista que iniciara Miguel Solís nos primeiros días dese mes de abril en Lugo contra o goberno de Narváez e do que os derradeiros feitos aconteceran nas rúas de Compostela, algúns deles diante da propia casa da familia Martínez Murguía. Este fracasado levantamento (que rematou co fusilamento dos oficiais en Carral) confluiría politicamente coa primeira manifestación do galeguismo, que Murguía narrará máis tarde nun artigo titulado "La Voz de Galicia" cun enorme sentimento.

     Manuel Murguía principia a estudar bacharelato na universidade a partir de 1845, concluíndo o bacharel en filosofía en 1850 e, ao mesmo tempo, o curso preparatorio de Medicina e Farmacia, que iniciara por desexo do pai. Mais él tiña moi claros os seus gustos e, deste xeito, o interese pola literatura e a historia faríano abandonar a carreira para dedicarse plenamente co seu labor de escritor e investigador. Nestes anos, a vida cultural de Compostela xiraba entorno ao "Liceo de la Juventud", onde se daban cita estudantes e intelectuais como Eduardo Pondal, Aurelio Aguirre ou Rosalía de Castro.

     En 1850 trasládase a Madrid para estudar Farmacia e alí relaciónase con intelectuais como os irmáns Valeriano e Gustavo Adolfo Bécquer ou Alejandro Chao. Catro anos despois publica o seu primeiro texto en galego (o 1 de xuño de 1854) no álbum de Elena Avendaño, unhas seguidillas tituladas "Nena das Soidades". En 1855 publica por entregas a súa primeira novela: "Desde el cielo" e tamén colabora en xornais e revistas madrileñas da época como "La Iberia" e "Las Novedades", nos que acadaría un notable éxito que lle permitiría publicar folletíns con obras como "Mientras duermo", "Mi madre Antonia", "El ángel de la muerte" e "Los lirios blancos."

Murguía de novo

                           

     En Madrid tamén coñecería a Rosalía de Castro (hai versións que din que xa se coñeceran en Galicia). Ao escribir unha crítica de "La flor", o primeiro poemario de Rosalía, a relación entre ambos os dous foise estreitanto ata o punto de ennoivaren e, o 10 de outubro de 1858, casaban na madrileña igrexa de San Ildefonso. É indubidábel que Murguía foi unha peza de apoio intelectual e social para Rosalía. Dende o principio, animouna na súa carreira literaria e na publicación de obras como "Cantares gallegos", considerada o inicio do Rexurdimento literario galego, e mesmo chegou a publicar algunha obra súa sen o seu consentimento.

     Algo que debemos considerar como o primeiro puntal do Rexurdimento foi o cambio operado en Murguía cando deixou o labor creativo, tras acadar un grande éxito, para se dedicar por completo á investigación histórica e á divulgación desta, así como a difundir o ideario político xurdido, principalmente, das súas investigacións.

     En 1859 o matrimonio trasládase a Compostela, e con motivo do nacemento da súa primeira filla, en maio, publica "La primera luz", un libro de lecturas escolares estructurado en vinte temas de historia e xeografía, que o Ministerio de Fomento recomendou para o ensino nas escolas de Galicia. Esta obra sería reeditada en Lugo en 1868.

 

Murguía e Rosalía cos fillos

                                                   

     En 1862 Murguía remata o seu "Diccionario de escritores gallegos" e tres anos máis tarde edita o primeiro tomo da súa "Historia de Galicia". Na revolución de setembro de 1868 sería secretario da Xunta Revolucionaria de Santiago e despois nomeado director do Arquivo de Simancas; en 1870 xefe do Arquivo Xeral de Galicia ata 1875; sería director de "La ilustración gallega y asturiana" (1879) e máis tarde, no 1885, Cronista Xeral do Reino. No 86 (ao ano de morrer Rosalía) publica "Los precursores", obra na que fai unha descrición de varios personaxes da vida cultural galega. En 1890 dirixe xunto con Alfredo Brañas "La patria gallega", boletín onde se deron as primeiras claves do que ía ser co tempo o pensamento rexionalista galego. Tamén neste mesmo ano, Murguía publica durante uns Xogos Florais en Barcelona un discurso (no que fala do sentimento histórico e cultural diferenciador de Galicia) que foi moi aplaudido e que fixo que o nomeasen "Mestre en Gay Saber".

 

Manuel Murguía

                                                             

     Pouco despois sería nomeado presidente da Asociación Rexionalista Galega (ARG), a primeira organización política de signo decididamente galeguista. Nos Xogos Florais de Tui de 1891, organizados pola ARG, faríase reivindicación do uso propio do galego, lingua en que Murguía pronuncia o discurso inaugural.

     ¡O noso idioma!, o que falaron nosos pais e vamos esquecendo, o que falaron os aldeáns e nos achamos a punto de non entendelo.

     Manuel Murguía sería destinado en 1892 á Biblioteca Universitaria de Compostela, posto que exercería ata a súa xubilación en 1905. 

 

  Con 72 anos xorde en Murguía a idea de crear unha Academia Galega da Lingua, idea que comunicou a outros escritores nos faladoiros da Cova Céltica que se levaban a cabo na libraría que Carré Aldao tiña na Coruña. Tamén, no noso protagonista, xurdiría a teima de crear un dicionario da lingua galega, porque se sentía falto de vocabulario; se cadra, a inexistencia deste dicionario foi determinante para que a súa obra en galego fose tan escasa. O día 25 de agosto de 1906 aprobouse a creación da Real Academia Galega, que presidiría ata a súa morte. 

     O día 1 de febreiro de 1923, a piques de cumprir 90 anos, Manuel Murguía finou na súa casa da rúa de Santo Agostiño da Coruña, sendo soterrado no camposanto de Santo Amaro.

Pasamento de Murguía

FONTES:

Rabuñal Corgo, Henrique (1999): Manuel Murguía, Edicións Laiovento, Santiago.

 

Rabuñal Corgo, Henrique (coord.) (2000): Manuel Murguía e Arteixo, Edicións Espiral Maior, A Coruña.

 
 

LUCIANO PUGA, SEÑOR DE ANZOBRE E XURISTA DE CURROS ENRÍQUEZ

Fillo de Manuel María Puga Feijóo e de Carmen Blanco Álvarez de Castro y Marquina, o noso protagonista nace o 30 de decembro de 1842 na parroquia de Santo André de Proente, Concello de A Merca, na comarca de Terras de Celanova, lugar onde pasaría a infancia xunto a Ramona, Elisa, Hermitas e Gumersinda, as súas catro irmás.

Luciano Puga (Anuario Brigantino)

A formación familiar do noso homenaxeado sería netamente conservadora. Seu pai Manuel María (1807-1879), era militar de profesión e un fervoroso carlista que loitara nesas filas durante máis dun lustro, ata 1839, que foi cando se acolleu ao Convenio de Vergara, co cal lle sería revalidado o seu emprego de capitán polas autoridades isabelinas. Andando no tempo, Manuel María, xa ascendido a coronel, estaría varios anos destinado en Celanova, vila na que trabaría unha fonda amizade co escribano de aquela localidade, José María Curros Vázquez, pai do poeta. 

 

Tamen, naquela altura, Manuel María Puga sería quen de captar a benevolencia e estima da súa parente dona Jacoba de Cisneros Puga, a famosa Condesa de Ximonde, quen ao morrer sen sucesión en 1860 declarará a Manuel María o seu herdeiro universal. Dadas as relevantes propiedades da Condesa, esta herdanza situaría aos Puga en moi boa posición económica e social, máxime cando os antepasados de dona Jacoba, da familia Cisneros, ocuparan reiteradamente o cargo de Rexedor de Santiago. Trala morte da Condesa, o pai de Luciano recibiría o Pazo de Anzobre, o Pazo de Ramirás ou o Pazo dos Condes de Xelmírez, en Santiago de Compostela, as Terras de Couso, na comarca de Tabeirós-Terra de Montes, e a chamada Horta do Xeneral, na Coruña, ademais de extensas propiedades agrarias e de boa parte do poder político que tiñan os Condes.

Manuel Mª Puga, pai de Luciano (Anuario Brigantino)

Tras aprender as primeiras letras, probablemente ao carón dun clérigo, Luciano Puga estudiaría no Instituto de Segundo Ensino de Ourense dende 1852 ata 1855, continuando os seus estudos na Universidade de Santiago, onde obtería o título de Bacharel en Artes en 1858 e a licenciatura en Dereito Civil e Canónico en 1864 para, posteriormente, trasladarse a Madrid, cidade na que obtén o título de Doctor en ambas materias pola Universidade Central en 1867 presentando a tese "¿Conviene que siempre y en todos los casos sea una misma la porción legítima de los hijos ó descendientes legítimos?".

 

Luciano abandona Madrid en 1867 e ao pouco, xa de volta en Santiago, é nomeado Socio de Número pola “Sociedad Económica de Amigos del País” e, en novembro de 1868, Profesor auxiliar da Cátedra de Ampliación de Dereito Civil e Códigos españois, permanecendo como profesor da Universidade compostelá ao mesmo tempo que traballa como avogado ata 1871.

Juana Parga (Anuario Brigantino)

Neste período, o 10 de febreiro de 1868, Luciano Puga contrae matrimonio con Juana Parga Torreiro, irmá do Catedrático de Dereito Político e Administrativo da Universidade de Santiago, Salvador Parga Torreiro. A parella, que no momento de darse o “si quero” tiñan ambos 25 anos, serían pais de catro fillos: María del Carmen, Manuel María, María de la Concepción e Luciano, dos que só sobreviría un: Manuel María, o popular Picadillo.

 

Ao pouco de casar, o noso protagonista principiaría a súa actividade política no ámbito local, primeiro como Alcalde interino de Santiago en 1869, e despois como Alcalde propietario, desde febreiro de 1870 a febreiro de 1871. Posteriormente, da man dos seus protectores, Cánovas del Castillo e Romero Robledo, Luciano Puga preséntase, tras dimitir como profesor da Universidade, para o Congreso e sairía elexido Deputado por Santiago. Esta condición de Deputado repítea nas eleccións de 1884, nas que xa se presenta por A Coruña, e nas eleccións de 1886, nas que fai o propio polo Distrito de Ordes e tamén gaña.

 

Avogado destacado, actividade que compatibilizaba coa súa actuación política, na súa primeira época en Santiago, adquiriría notoriedade coa defensa duns estudiantes da Universidad acusados de cometer un acto supostamente irrelixioso na Catedral, defensa que realizaría ante o xurado e na que obtería un resultado absolutorio. Mais, sen dúbida algunha, a súa defensa máis coñecida é a que realizou no recurso de apelación ante a Audiencia da Coruña contra a condena do poeta Curros Enríquez pola publicación de Aires da miña terra, poemario editado en Ourense en 1880, coa preceptiva autorización do Gobernador Civil da Provincia e cunha subvención da Deputación, no que o autor puxo de manifesto o seu anticlericalismo, ao considerar que a Igrexa non se achegaba aos pobres e necesitados senón que só defendía castes e privilexios.

Nesta obra, Curros publica o poema Mirand´o chau no que, entre outras cousas, escribe o célebre verso S´eu fixen tal mundo, que o demo me leve. A reacción eclesiástica non se fixo esperar e o 28 de agosto dese ano 1880 o bispo de Ourense, Cesáreo Rodrigo Rodríguez condena e reproba o libro por conter “proposiciones heréticas, blasfemas escandalosas”, prohibindo aos fieis a súa lectura e a posesión do exemplar. O bispo ourensán remataría excomugando a Curros e denunciándoo diante das autoridades xudiciais. O xulgado de Ourense procesouno por delito contra o libre exercicio dos cultos e ordeou o secuestro dos exemplares en poder do editor e destrución dos moldes de copia, mentres que Curros Enríquez foi condenado a dous anos e catro meses de cadea e ao pagamento dunha multa de 250 pesetas da época. Finalmente, coa defensa na apelación de Luciano Puga, que gañaría o recurso, Curros sería absolto na vista celebrada na Audiencia os días 4 e 5 de marzo de 1881, dictándose a sentenza absolutoria pola Audiencia Territorial da Coruña o 11 de marzo.

A defensa de Luciano Puga ante a Audiencia Territorial, verdadeiro tratado poético de elocuencia xudicial, fora moi extensa e basárase fundamentalmente en tres liñas argumentais. En primeiro lugar na separación entre a Igrexa e o Estado, en segundo lugar en ser atípica a conducta, por inexistencia de escarnio, e en terceiro lugar, en que a expresión "Que o demo me leve" non ten en galego o mesmo sentido que en castelán, equivalendo simplemente a ¡Parece mentira! ou !Quien lo creería!

Luciano Puga (La Ilustración Española y Americana)

Aínda que Luciano escribiu sempre en castelán, na defensa de Curros Enríquez ante a Audiencia da Coruña realizaría tamén unha defensa do idioma e da literatura en galego, resaltando a labor dos escritores e escritoras da época do Renacemento cultural e, poñendo de relevo o bo coñecemento da obra destos autores, enxalzando especialmente a Rosalía de Castro. No seu discurso de defensa ao poeta diría sobre o idioma galego que... «relegado a la proscripción por los centros, que se dicen ilustrados, y casi exclusivamente consagrado a la satisfacción de las limitadísimas necesidades de nuestras clases agrícolas, parece renacer hoy al impulso de las famosas églogas de Pintos, de los tiernísimos cantos de Alberto Camino, de Eduardo Pondal y de Lamas Carvajal, de los intencionados epigramas de Añón, de las inimitables concepciones de Rosalía de Castro, la simpática y elegante poetisa que ha sabido encerrar dentro de sus Cantares Gallegos y de sus Follas Novas todas las esperanzas y todos los desalientos, todos los consuelos y todos los dolores, todas las alegrías y todas las tristezas de este país sin ventura, y parece renacer hoy, por fin, al impulso de la portentosa inspiración de Curros Enríquez, cuyas composiciones no pueden leerse sin que impresionen profundamente el ánimo y sin que despierten hacia su popular autor, más popular que afortunado, un doble sentimiento de admiración y simpatía». Luciano Puga consideraba que o galego... «tiene su fisonomía propia, sus rasgos peculiares y exclusivos, sus modismos y sus estribillos intraducibles a la lengua castellana: traducirlos, es desnaturalizarlos; traducirlos, es hacerles perder su colorido y su intención; traducirlos, es despojarlos de la malicia o de la sencillez que encierran». Por todo isto, consideraba que Curros Enríquez non cometera delito algún «por poner en boca de Dios una frase que en gallego está revestida de la mayor ingenuidad y de la mayor sencillez».

 

O seu bufete, que inicialmente estivo en Santiago e anos máis tarde na Coruña, contaba coa destacada colaboración do xove letrado Cándido Conde Fernández, fillo de Juan Conde Calvete, avogado e administrador dos Condes de Ximonde, e irmá de Perfecto Conde Fernández, Catedrático da Facultade de Medicina. Conde Fernández, que tamén procedía dunha familia de Celanova, casaría cunha sobriña de Luciano, Manuela Pumpido Puga, filla do militar Belisardo Pumpido Flores e de Ramona Puga. Posteriormente foi Notario de Ferrol, instalándose na cidade departamental ata o seu falecemento, que tivo lugar en 1933, sendo naquela hora Decano do Colexio Notarial da Coruña. Co paso dos anos, un neto de Cándido e Manuela, Cándido Conde Pumpido, sería maxistrado do Tribunal Constitucional e Fiscal Xeral do Estado.

Mais sigamos falando da vida política de Luciano Puga, unha vida que estaría en todo momento vencellada ao Partido Conservador e aos seus líderes, Cánovas del Castillo e Romero Robledo. Curiosamente, en 1882, como líder galego do Partido Conservador, Luciano organizaría un gran recibimento na Coruña a Cánovas, a quen aloxaría no seu domicilio, estadía que narra o seu fillo Picadillo cun feixe de pinceladas humorísticas no seu libro autobiográfico Mi historia política. 

 

O feito de pertencer a tres Congresos diferentes dáballe dereito, conforme á Constitución de 1876, a ser Senador, cargo que Luciano Puga ocuparía en 1891, tras ser designado en representación da “Real Sociedad Matritense de Amigos del País”. Aqueles eran tempos nos que o nome do Señor do Pazo de Anzobre, título adquirido en 1879 trala morte de seu pai Manuel María, soaba sempre con forza para facerse con algunha carteira ministerial ou con algún que outro posto de alta dirección. Anzobre era o seu parnaso. Tres días de meditación nese plácido lugar, dábanlle o dominio dos temas xurídicos máis nodosos e das cuestións máis difíciles. A súa oportunidade chegaría en 1892, ano no que, tras renunciar ao cargo de Senador, emprende viaxe a Cuba na compaña da súa familia para o ocupar o posto de Gobernador do Banco de España na Habana, desempeñado cando Romero Robledo era Ministro de Ultramar baixo a Presidencia do Consello de Ministros de Cánovas del Castillo. 

Luciano coa súa filla Mariquiña en Anzobre (Anuario Brigantino)

O bo facer e o traballo do noso homenaxeado valoraríanse notablemente en Madrid e en Cuba, onde tamén repitiría como Senador en 1893, desta volta polo distrito de Matanzas. Mais, a etapa cubana de Luciano Puga tería consecuencias fatais para a súa familia xa que alí, na Habana, morrería o 15 de agosto de 1892 a súa muller, Juana Parga Torreiro; de alí viría coa saúde afectada a súa filla María Concepción, “Mariquiña”, que falecería de febre tifoidea aos 20 anos, aos poucos meses de casar con Fernando Salorio Rubine; e o propio Luciano Puga regresaría coa saúde disminuida. A nota alegre da súa estadía na illa caribeña a constitúe o veraneo, por espazo de un mes e medio, do seu fillo Picadillo, Manuel María Puga Parga, que nos seus libros e artigos escribiría con frecuencia sobre esa viaxe, calificándose a sí mesmo, de "pasajero de primera en trasatlántico", anécdotas que tedes ao voso dispor no libro Antoloxía das Confidencias de Picadillo.

 

O Señor de Anzobre cesaría como Gobernador do Banco por Real Decreto de 5 de xaneiro de 1894 e regresaría a España, onde continuaría exercendo como Senador por Matanzas e como avogado na Coruña, cidade na que se creara por aqueles días un importante movemento de protesta por mor da nova división militar. A sétima rexión militar quedaba integrada por Castela a Vella e Galicia, con capital en León desaparecendo a Capitanía Militar da Coruña. No devandito movemento integráranse algunhas das personalidades máis relevantes do momento, que constituirían incluso unha Xunta de Defensa da Capitanía, personalidades que foron detidas e ingresadas en prisión. Entón, aceptados por procesados e xuíces, presentáronse como mediadores o general Pin e Luciano Puga, que asumiría persoalmente a fianza de todos os procesados, provocando a súa liberación e o posterior retorno aos seus domicilios, no medio de unha explosión de entusiasmo e afecto por parte da xente. Despois disto, Luciano levaría ao principal partido da oposición a proposta de que compartira a tese galega e presentara no Congreso unha enmenda aos presupostos que permitía a futura creación e establecimiento de un oitavo corpo do exército con sede na Coruña, levando ao Ministro da Guerra a recoñecer a necesidade de crear a oitava “Región Militar” que, por conveniencia e estratexia, tiña que estar en Galicia. Por isto en 1896, xa baixo a Presidencia do Consello de Cánovas del Castillo e sendo Ministro da Guerra o xeneral Azcárraga, crearíase unha “Octava Región Militar” para Galicia, e a “Séptima Región Militar” incluía tan só Castela a Vella. 

 

Un ano antes, en 1895, tras o regreso dos conservadores ao poder e sendo Romero Robledo Ministro de Gracia y Justicia baixo a Presidencia do Consello de Ministros de Cánovas del Castillo, Luciano Puga é nomeado Fiscal do Tribunal Supremo, un cargo que equivale ao actual Fiscal Xeral do Estado e que fora a cúspide da súa carreira. O nomeamento fora ben acollido polos medios da época, entre eles a revista La Ilustración Española y Americana, que publicaba nas súas páxinas o seguinte comentario laudatorio: "Podemos decir que en esta ocasión la elección no ha sido cual otras, por haber recaído en una persona que, aparte de sus apasionamientos políticos, ha ejercido la profesión desde sus primeros años, tan luego como se recibió de Abogado". 

 

Luciano ocuparía o cargo dende o 3 de xullo de 1895 ata o 21 de outubro de 1897, uns meses despois de casar en Trujillo (Cáceres) coa extremeña Antonia Abril Solís. O noso persoeiro, que sempre se comportou como unha persoa nobre e magnánima, falecería o 24 de setembro de 1899. Os seus restos descansan na capela do Pazo de Anzobre.

FONTES:

-BLANCO REY, MANUEL. Don Luciano Mª Puga Blanco (1842-1899): un personaje rescatado del olvido. Anuario Brigantino 1999, nº 22.

-CORREAL, NARCISO. Figuras gallegas de la política. Luciano Puga. La Voz de Galicia, 3 de febreiro de 1931.

-MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER. Antoloxía das Confidencias de Picadillo. Autoedición, 2018.

150 ANIVERSARIO DO NACEMENTO DE MANUEL PUGA, PICADILLO

   O día 23 de abril en 1874, hai exactamente 150 anos, era bautizado na igrexa compostelá de San Fiz de Solovio Manuel Puga y Parga, alcumado Picadillo, un dos grandes persoeiros de finais do século XIX e principios do XX.

    Manuel Puga y Parga naceu no seo dunha familia acomodada. O seu pai, Luciano María Puga Blanco, era catedrático da Facultade de Dereito da Universidade de Santiago de Compostela, cidade da que tamén foi alcalde. Luciano fora, ademais, decano do Colexio de Avogados da Coruña (defendera a Curros Enríquez cando este fora condenado pola publicación de Aires da miña terra no seu célebre xuízo por blasfemia tras a denuncia realizada polo bispo de Ourense), gobernador do Banco de España en Cuba, deputado, senador e fiscal xeral do Tribunal Supremo, equivalente ao actual fiscal xeral do Estado, e neto de Manuel María Puga Feijóo, coronel do exército isabelino e herdeiro da condesa de Ximonde. 

Manuel María Puga y Parga, Picadillo

    Picadillo estuda Dereito en Santiago de Compostela, onde presentaría a súa tese de grao co título Fueros Nobiliarios en 1895. Grazas a Cánovas del Castillo, amigo de seu pai, conseguiría ser nomeado para un posto para o que non era necesario opositar na Dirección Xeral de Penais. Descontento co ambiente político en Madrid e con morriña da súa terra, tras o asasinato de Cánovas en 1897 volve a Galicia, onde casa con María del Carmen Ramón. O matrimonio establece o seu domicilio na Coruña, aínda que tamén pasan boa parte do ano en Armentón.

    Ao pouco é nomeado xuíz municipal de Arteixo e, ao tempo que ocupa este cargo (1901-1903), incorpórase con forte protagonismo á vida social e cultural da vila do Bolaños. Nesa altura podíase ver con frecuencia no Balneario acompañado de persoeiros como Antonio Rey Soto, crego e escritor ourensán moi amigo de Picadillo e tamén amigo persoal de Castelao. De feito, Antonio Rey Soto foi o crego que casou a Castelao con Virxinia Pereira en 1912. 

Caricatura de Picadillo da autoría do seu amigo Castelao

    En 1899, ao falecer seu pai, herda o pazo de Anzobre, en Armentón, lugar que o noso homenaxeado ía converter nun dos centros neurálxicos da cultura galega da época grazas ás frecuentes visitas de figuras da talla do dramaturgo Manuel Linares Rivas, os escritores Wenceslao Fernández Flórez e Emilia Parda Bazán ou, entre outros, os pintores Germán Taibo e Manuel Abelenda. Estos persoeiros eran, nalgúns casos, compañeiros de redacción de Picadillo en El Noroeste, xornal que se fundara na Coruña naquela altura e que botara a andar o día 31 de decembro de 1896 baixo a dirección de José Lombardero Franco, antigo secretario particular de Luciano Puga.

    Manuel Puga y Parga tiña dúas seccións en El Noroeste. Nunha delas, na titulada “Confidencias”, relataba algúns dos seus avatares cotiáns que lle aconteceran tanto na cidade da Coruña como no municipio de Arteixo e noutros puntos da xeografía galega e española. 

Imaxes de Picadillo no pazo de Anzobre

   Moitas das anécdotas sobre o mundo da música, da moda, dos transportes da época, da súa vida familiar, dos seus animais domésticos, de viaxes como a realizada a finais de 1909 a Hamburgo para levar a cabo un réxime de adelgazamento, de romarías e dun sin fin de curiosidades máis, narradas todas elas co seu inconfundible estilo, accesible, irónico e vitalista, podedes lelas na Antoloxía das Confidencias de Picadillo, que un servidor publicou no 2018 con motivo do centenario do falecemento deste gran persoeiro. E mesmo podedes ver algunha destas anécdotas na obra de teatro Rodríguez, o loro de Picadillo representada o 22 de xuño de 2019 no Centro Cívico Cultural de Arteixo e que tedes ao voso dispor aquí: https://www.youtube.com/watch?v=xSOzzk-Ztvg

    A outra sección na que Manuel Puga escribía en El Noroeste (e posteriormente en El Orzán) era “La cocina práctica”, onde o autor, que gozou dun éxito inmediato, publicaba dúas ou tres receitas culinarias cada semana. Andando no tempo, Picadillo ía recompilar todas esas receitas no volume La cocina práctica, publicado en 1905 e que foi reimpreso en numerosas ocasións. A obra conta cun limiar de Emilia Pardo Bazán no que a popular autora galega describe a escola culinaria de Puga y Parga do seguinte xeito: “La cocina de Picadillo es clásica, tradicional; no á la antigua española, á la marinedina añeja; platos del tiempo de mi niñez, familiares; sabores amigos”. 

    A literatura culinaria de Picadillo amosa unha clara preferencia polos pratos e sabores populares, e a vontade do autor de exceder os límites do simple receitario. Á parte de La cocina práctica, tamén publicou 36 maneras de guisar el bacalao (1901); A cociña Popular Galega y recetas para la cuaresma; Pote aldeano; El rancho de la tropa (1909) e Vigilia reservada: minutas y recetas (1913).

    Xenio e figura, iríase facendo enormemente popular no seu tempo como persoa e escritor. Iso si, sempre caracterizado polo gran sentido do humor e a defensa da vida popular, reivindicando o bacallau, as sardiñas e o lacón con grelos fronte ás copias da cociña francesa, de moda na época para a alta sociedade. Dicía que unha das mellores experiencias da súa vida fora unha caldeirada nun barco de pesca. Entre as súas numerosas receitas destaca a de bacallau, que dedica ao seu amigo Wenceslao Fernández e donde se pon de manifesto o enorme sentido de humor do autor:

“Se coge una hoja de bacalao muy delgada, tan delgada como Wenceslao Fernández Flórez, y se toman unos tomates muy gordos, tan gordos como yo. Se desala a Flórez y se parte en pedazos a mi, y en una tartera, capa de pedazos de Flórez desalados y capa de yo. Fuego lento; refrito por encima de aceite; mucha cebolla y ajos cuando Flórez está cocido. Diez minutos más de fuego y un perejil final reducido a picadillo con alguna sal si la necesite. Y así es la vida. Yo estaré dividido por el eje, pero usted, amigo mío, se queda sin sal que es bastante peor”.

   Tamén é curiosa a súa descrición do tempo que necesita un bo lacón con grelos:

“A las nueve en punto de la mañana, después de bien lavado, debe ponerse a cocer el lacón en bastante cantidad de agua. A las once se le agregan los grelos y los chorizos. A las doce, las patatas mondadas y enteras, y a la una se colocan los chorizos y el lacón en una fuente, las patatas y los grelos en otra, y todo sobre la mesa, que debe estar previamente rodeada de ciudadanos con apetito y bien provista de botellas de vino del Ribeiro.”

   Ao igual que o seu proxenitor, Manuel Puga tamén estivo certo tempo no mundo da política. A súa carta de presentación produciouse no xornal El Noroeste, onde, aproveitando a súa enorme popularidade, o 3 de outubro de 1913 escribía un artigo titulado “Quiero ser concejal”, que o levaría a principiar unha campaña na Coruña para ser elexido concelleiro, facendo o 14 de outubro dese mesmo mes un chamamento ás que el sabía que eran as súas máis fieis seguidoras: as vendedoras da praza de abastos, ás que defendera con éxito meses atrás cando un proxecto urbanístico quixo derrubar o mercado:

“Vosotras no votáis, pero tenéis maridos, hijos, hermanos y acaso novios de esos con bigotes sedosos y peinados de media moña, y, con esos, es con quien tenéis que pelear a fuego y a sangre. A estos le pedís, les mandáis, les armáis un escándalo, si fuese necesario, hasta llegáis a requerir la “zoca”, que las coacciones en la intimidad no tienen nada que ver con la ley electoral”. 

   Picadillo conseguiría ser nomeado candidato e saír elexido, tomando posesión do cargo o 1 de xaneiro de 1914 da corporación que preside Javier Ozores Pedrosa. Mais este alcalde dimitiría, polo que Manuel Puga sería designado como novo mandatario da cidade herculina en outubro dese mesmo ano, aínda que o sería por pouco tempo, xa que co cambio do goberno foi deposto en só dous meses.

    Manuel Puga volvería a ser alcalde da Coruña co ascenso á fronte do Estado do coruñés Eduardo Dato en xullo de 1917. Mais a súa actitude transixente como mandatario da Coruña durante a folga revolucionaria de agosto de 1917, levouno a ser destituído á semana seguinte. Coa súa habitual retranca, Picadillo resumía as dúas ocasións á fronte da alcaldía coruñesa dicindo que “a primeira vez fora accidental e a segunda accidentada”. Rematada a folga xeral de 1917, días despois recibía a homenaxe de 6000 obreiros sindicados e un pergamiño asinado polas 27 sociedades obreiras coruñesas. O pergamiño dicía:

“Los sindicatos obreros de resistencia de La Corulña, rinden testimonio de gratitud y simpatía a don Manuel María Puga y Parga, por su notable actitud desde la Alcaldía hacia los obreros municipales, con motivo de la huelga general declarada en España el 13 de agosto del año actual. La Coruña, 28 de octubre de 1917.

Cadro de Picadillo da autoría do pintor Manuel Abelenda que podemos ver no concello da Coruña

    O seu paso por María Pita quedaría reflectido no libro Mi historia política, que publicou, co seu humor tan particular, en 1918 e donde aparecen xoias como esta: "En 1882 era yo un señor que tenía 8 años de edad y unos 75 kilos de peso". Este peso excesivo (dise que chegou aos 275 kilos) facíao moi coñecido. Segundo o escritor Luis Antón de Olmet, un día chegou á Coruña un circo no que se anunciaba, como atracción, a un home alemán que dicían que era o máis gordo do mundo, mais a xente que ía velo saía decepcionada dicindo que Picadillo era moito máis gordo e podíano ver tódolos días pola rúa. 

   Manuel María Puga y Parga, coñecido popularmente polo alcume de Picadillo, faleceu na Coruña aos 44 anos de idade, por mor da pandemia de gripe de 1918. Os seus restos descansan na capela do pazo de Anzobre. Morría o persoaxe e principiaba a lenda!

ANDRÉS ROJO DEL CAÑIZAL

     Andrés Rojo del Cañizal naceu en 1873 na localidade palentina de Cantoral. Fillo de Toribio Rojo de los Ríos e Gertrudis del Cañizal, varios membros da familia Rojo aparecen en Galiza desde mediados do século XVIII pois, según algunhas fontes, dous irmáns de Toribio, Tomás e José, establecéronse cara o ano 1752 na Coruña, cidade na que se adicarían a diversas actividades mercantís. Outro deles, Manuel, exerceu de párroco de Pastoriza, lugar onde edificou, en 1783, a Casa de Vilariza, que tan ligada está a historia familiar e que é un dos vencellos que este persoeiro ten con Arteixo.

Imaxe antiga da Casa de Vilariza

     Mentres que os pais de Andrés permanecían en Cantoral a cargo do patrimonio familiar, as expectativas comerciais xeradas pola apertura do porto da Coruña ao tráfico coas colonias americanas, tralos Decretos promulgados por Carlos III en 1764 e 1765, atraían, naquela hora, a un importante número de comerciantes de moi diversa orixe: asturianos como Antonio Raimundo Ibáñez, fundador das fábricas de Sagardelos e dono do Pazo de San Xosé (o que está a carón da refinería de Meicende), cataláns como os Marcó del Pont ou Ferrer y Albá, rioxanos (en particular cameranos, da comarca de Cameros) como Adalid ou Torres, e incluso estranxeiros, como o francés Juan Francisco Barrié.

     Ao lado desta burguesía foránea, instalada nas vilas costeiras, non faltaron nomes galegos, como Juan de Vega, comerciante e industrial lugués que forxou a súa fortuna na emigración cubana. O predominio do sector comercial sobre o industrial é un dos rasgos de identidade desta burguesía e sinala unha das súas debilidades.

     Cara a 1778 atopamos a José Rojo matriculado como comerciante no Real Consulado do Mar da Coruña. No censo de comerciantes coruñeses neste período distínguese unha élite composta polos grandes armadores e exportadores de Indias, entre os cales atopamos a Jerónimo Hinojosa e Pedro de Llano, e un grupo de pequenos e medianos mercaderes, con alto poder económico, onde figurarían Rojo de los Ríos, Barrié ou Adalid.

     Os negocios familiares de Rojo relaciónanse co arrendo de arbitrios e abastos, sobre todo viños, augardentes, granos e carnes. En varias ocasións, ante a escaseza de granos e fariñas, especialmente preocupantes a finais de século (anos 1787 e 1802), José Rojo foi comisionado con Jerónimo Hinojosa, tamén tratante en granos, para atender ao abastecemento da cidade.

     No ano 1789 constitúese a sociedade "José Rojo y Compañía SRC". Ademais das actividades mercantís, enfocadas en gran parte ao mercado colonial, Rojo viuse atraído, como outros moitos burgueses da primeira xeración, por operacións de préstamo e adquisición de terras e rendas forais. Seis anos despois, en 1795, reconstitúese como sociedade comandataria baixo o nome "Rojo y Morillo". Cun fondo de 500.000 reais, tiña como socios a José Rojo e a José Morillo.

     Paralelo ao éxito comercial é o ascenso social da familia. O casamento de José Rojo con Gabriela Francisca Infante de Mella, procedente dunha opulenta familia de Pontedeume, atestíguao, así como a elección de José como mordomo fabriqueiro da parroquia coruñesa de San Nicolás.

     En 1793, José Rojo figura entre algúns dos máis acaudalados homes de negocios da cidade que, nese ano, farían importantes aportacións para sufragar a guerra contra a Convención. E de novo voltaría a colaborar en 1797 con sumas importantes, en forma de préstamos sen interés, con motivo da guerra contra Gran Bretaña.

     Andrés Rojo del Cañizal, xunto coas súas irmáns Andrea e Manuela, seguiría os pasos dos seus tíos ata Galiza, debendo chegar nun momento anterior a novembro de 1804, cando, participando xa no negocio familiar, contrae matrimonio coa súa curmá, Josefa Rojo de Bouza (filla de José Rojo e Gabriela Infante), coa que tería tres fillos: José, María e Josefa. Este casamento consolidaría a súa posición na empresa familiar e, uns meses despois, entra a formar parte como socio na compañía "Rojo e Hijos" (que supoñemos sucede á disolta "Rojo y Morillo"), xunto ao seu tío e sogro José e o fillo deste, Juan de Dios Rojo.

     En 1815 Andrés está domiciliado nunha vivenda (nº 15) do Cantón Grande, no barrio da Pescadería, o corazón mercantil da cidade. O seu ingreso no Real Consulado amosa unha desafogada situación económica, dada a elevada renda esixida para formar parte da institución, segundo establecía o seu regulamento. A aristocracia mercantil da cidade repartíase os cargos de prior (Marcial Francisco del Adalid), cónsul (Hinojosa) e consoliarios, entre eles Pedro de Llano, polo ramo de navieiros, e Andrés Rojo, polo do comercio... burguesía que naquela hora, co inicio da emancipación das colonias, empezaba a sufrir a ruptura definitiva do tráfico comercial, adoptando solucións, fronte a este colapso, tan variadas como a adquisición de propiedades inmobiliarias e foros, contrabando, a práctica do corso (que tivo na Coruña o seu porto principal, con armadores como Salvador Fullós, Pedro de Llano, Marcial del Adalid ou Juan Bautista) ou a trata de negros (Barrié, Adalid, Fullós).

      Trala Guerra da Independencia (1808-1813), o retorno de Fernando VII daría paso, superadas as vacilacións iniciais, a unha persecución aberta contra os liberais (Decreto de Valencia de maio de 1814), favorecida polo respaldo dos deputados servís ("Manifesto dos Persas"), o apoio dun sector do Exército (pronunciamento do xeneral Elio) e a indiferencia dunha gran masa da poboación que, ao grito de "vivan as caenas" celebraba a volta do "Desexado".

     A represión cebaríase cos liberais, especialmente con aqueles comprometidos coas novas institucións saídas das Cortes, que sufrirían detencións, penas de cárcere e fortes multas (na cidade da Coruña foran detidas, entre maio e xuño daquel ano de 1814, 83 persoas, 26 delas pertencentes ao ramo do comercio). Moitos optarían polo exilio, seguindo os pasos dos afrancesados que, obrigados a partir en 1813, convertíronse nos primeiros exiliados políticos.

     O reinado de Fernando VII supuxo o retorno pleno do absolutismo e afogoba, ao mesmo tempo, calquera esperanza de cambio. Tal proceder decepcionou incluso a aqueles que, aínda que exhortaron ao monarca para que anulase a Constitución de Cádiz, eran conscientes da necesidade de reformas e da convocatoria dunhas Cortes estamentais. A grave situación económica de posguerra esixía, ademais, a posta en marcha de medidas que a camarilla de Fernando VII non soubo nin puido tomar. De aí que pronto prendera o descontento en gran parte do país.

     No exército, que pouco tiña xa que ver coa institución estamental do século anterior, tamén se manifestan, nesta altura, os primeiros sinais en contra do absolutismo, feito polo que non tardaría en xurdir o primeiro dos levantamentos liberais que inauguran o reinado de Fernando VII: o protagonizado o 25 de setembro de 1814 en Navarra polo xeneral Francisco Espoz y Mina, un dos máis renombrados xefes guerrilleiros durante a Guerra da Independencia.

     Os plans conspirativos en contra do rei absolutista proseguirían en España nos meses seguintes. Unha trama desarticulada en Madrid en maio de 1814 incrimina a outro dos heroes da Guerra da Independencia: o mariscal Juan Diaz Porlier "O Marquesito" que, condenado a catro anos de cadea, sería enviado a cumprir condena ao castelo de San Antón, na Coruña. Aquí Porlier atopa apoios suficientes para preparar un novo levantamento. "O Marquesito" frecuentara a cidade durante a guerra cando, a bordo da fragata "Aretusa", achegábase ata o peirao herculino coa finalidade de reclutar homes e repoñer material. A Coruña era o único porto libre do norte para o desembarco do material de guerra que suministraban os ingleses e probablemente debeu coñecer nunha daquelas visitas, o xove xeneral, ao comerciante Andrés Rojo del Cañizal.

Juan Díaz Porlier

     Na cárcere Porlier lograría contactar con Sinforiano López Alía, o guarnicioneiro preso no Cárcere Real desde 1814 e un dos líderes do levantamento antifrancés de 1808. A través deste último, Porlier mantén comunicación co grupo liberal da cidade e con oficiais dos batallóns acantoados na Coruña. Os plans xa ían avanzados cando en abril de 1815 é detido e executado Sinforiano López. A pesar diso, a conxura seguiu adiante e Porlier non atoparía dificultades para lograr un permiso do Capitán Xeral, Felipe de Saint Marq, para poder trasladarse, por motivos de saúde, ao Balneario de Arteixo, lugar no que xa levaba uns días instalada a súa muller Josefa Queipo de Llano (filla dos Condes de Toreno) e a servidume. Tras novas peticións, o recluso obtén un novo consentimento do Capitán Xeral para instalarse na casa de campo de Andrés Rojo del Cañizal, a Casa de Vilariza, que o comerciante herdara do seu tío Manuel Rojo. O xeneral partiría da Coruña cunha escolta composta por un sarxento, tres cabos e doce soldados para  instalarse na vivenda de Andrés Rojo o 20 de agosto de 1815.

     Nas semanas seguintes, Pastoriza sería o lugar de reunión dos organizadores do levantamento. Entre os concurrentes atopábanse os oficiais Fernando de Miranda, Antonio Peón e José María Peón, o ciruxán que atendía ao matrimonio, José de Lazcano e, por suposto, Andrés Rojo del Cañizal. O interés pola seguridade do grupo levaría a este a despedir a unha criada "al considerarle Rojo muy dada a los chismes y murmullos", segundo revela na Causa Porlier Bernarda Freire, a criada de Redes que serviu a Josefa Queipo.

     Na noite do 18 ao 19 de setembro "O Marquesito" parte de Pastoriza cara A Coruña, cidade na que realiza o Pronunciamento en contra do absolutismo de Fernando VII. Proclama a Constitución e constituída a Xunta do Reino de Galiza, con Porlier como capitán Xeral, as forzas sublevadas diríxense cara a Compostela co obxectivo de sumala ao alzamento. As tropas reunidas polo arzobispo Rafael Múzquiz e o xeneral José Pesci, gobernador militar da cidade da catedral, dirixíronse ata Sigüeiro ao mando do xeneral Imaz, mais antes de que chegara a producirse o enfrontamento, a noite do 21 de setembro Porlier foi traizoado por un grupo de sarxentos do reximento de infantería de Mariña e conducido a Compostela. Fracasada a intentona, "O Marquesito", despois de ser detido, pasaría a noite no cárcere do Tribunal da Inquisición en Santiago, desde onde sería conducido ata A Coruña para ser executado no Campo da Leña o día 3 de outubro de 1815.

Gravado sobre a execución de Porlier na Coruña (Álbum Galicia, 1908. Bibl. Barreiro-López Morán)

     A represión obrigaría a moitos a fuxir. Andrés Rojo del Cañizal, condenado a morte por ser un dos organizadores do Pronunciamento e por entregar ás tropas movilizadas 199.782 reais recadados entre os comerciantes, lograría fuxir a Inglaterra xunto a Pedro de Llano vinte días despois do aforcamento de Porlier.

     Rojo alternaría a súa estadía no exilio entre Londres e París. A elección de Londres fora determinada, fundamentalmente, pola presencia do seu curmán Juan de Dios Rojo, que desde 1813 está ao fronte da filial  inglesa da firma familiar, e o exilio parisino, a donde chega en 1819,  porque alí contaba coa axuda do seu cuñado, o conde de Toreno.

     Andrés voltaría a España no trienio constitucional (1821-1823), donde as xestións levadas a cabo en Madrid para resacirse das perdas ocasionadas pola súa intervención no Pronunciamento de Porlier, darían os seus froitos coa devolución dos bens embargados e o nomeamento de Intendente de Galiza e tamén coma Deputado. As novas responsabilidades trairíano de volta a Coruña. Na cidade herculina coincidiría con Mina, que en febreiro de 1821, tras un breve paso pola Capitanía de Navarra, obtén o traslado a Galiza como Capitán Xeral, elección que non era allea á reputación liberal de que gozaba a cidade. Naquela altura, a casa de Juan de la Vega, na rúa Real, era lugar de reunión dos máis sinalados liberais da cidade e Mina e Rojo eran algúns dos asiduos. Alí foi donde o xeneral coñecerá a Juana de Vega...e Andrés xogararía un papel clave na relación entre Juana e Mina xa que sería o padriño no casamento da parella.

     Ao longo de 1822 a Constitución voltaría a cambalear por mor do incremento da tensión política que se vivía no Estado español. A ameaza das partidas realistas, alentadas pola Rexencia de Urgel, só atoparía resposta efectiva por parte do xeneral Mina en Catalunya. O descrédito do terceiro goberno do Trienio, o Ministerio moderado de Martínez de la Rosa, provocaría a súa sustitución polo rei en xullo dese ano e a elección dun gabinete exaltado. Mentres tanto, Fernando VII mantiña negociacións secretas coas potencias da Cuádruple Alianza, que culminarían en novembro deste mesmo ano cando, reunidas no Congreso de Verona, deciden intervir en España para por fin ao réxime liberal...e o 7 de abril de 1823, o Exército dos Cen Mil Fillos de San Luis cruza o Bidasoa.

     En marzo, e ante a proximidade do exército francés, as Cortes deciden o traslado a Sevilla. O rei, reacio, é obrigado a acompañalas. O avance francés cara a Madrid obriga a un novo traslado a Cádiz en xuño e, ante a negativa do rei, as Cortes aproban a suspensión nas súas funcións alegando "delirio momentáneo".

     A toma de Cádiz polas tropas francesas supón o fin da experiencia liberal e a imprantación do rexime absolutista. Na cidade da Coruña, último reducto dos liberais, a resistencia prolóngase durante unhas semanas máis. A pesar das promesas de perdón do monarca, a maquinaria represiva púxose en marcha de novo. Os liberais que poideron fuxir retomaron o camiño do exilio. Os que quedaron sufriron penas capitais ou foron condenados con longas sentenzas de cárcere, como Andrés Rojo del Cañizal, que estivo na prisión de Cádiz desde outubro de 1823 ata a amnistía de 1832.

     Nese período de condena, en abril de 1829, morría a súa muller Josefa Rojo, mais Andrés, pouco tempo despois da súa saída de prisión, contraería de novo matrimonio ao casar con Antonia Zaín Puget, muller procedente dunha familia da burguesía catalana e de quen se separaría en 1847 sen ter descendencia.

     Cos liberais de novo do poder Andrés Rojo sería novamente recompensado co nomeamento de Intendente. En 1838, aprobada a nova división administrativa, estivo destinado en Lugo e en 1841 en Pontevedra.

     Ao pouco de voltar a Galiza, o noso persoeiro establecería co avogado José Vázquez Bugueiro unha estreita relación política, que acabaría selándose co matrimonio de José coa súa filla Josefa. Outro dos fillos de Andrés Rojo del Cañizal, José, herdeiro das propiedades que o seu pai tiña en Arteixo (Pastoriza, Meicende, O Moucho, Oseiro...), convertiríase en alcalde desta vila entre 1869 e 1871. De profesión militar, José combatira durante a guerra carlista ás ordes do xeneral Espartero e tomaría parte no alzamento progresista de 1854 como membro da Xunta de Salvación de Pontevedra, cidade onde estaba destinado como comandante da praza. Un fillo seu, Andrés Rojo Soto, tamén sería alcalde de Arteixo: entre agosto de 1894 e setembro de 1895.

Andrés Rojo Soto

     Os últimos anos de Andrés Rojo del Cañizal veñen marcados polas disputas familiares orixinadas polo reparto da herdanza. Os seus intentos de seguir mantendo o control sobre o patrimonio familiar, despois da morte da súa muller, da súa filla Josefa (1836) e dos seus cuñados Juan de Dios Rojo e Clemente Otero, sumiría á familia nunha serie de longos e penosos pleitos. Remiso a ceder os bens que por dereito pertencían aos seus fillos e sobriños, Andrés seguiría xestionando o capital a través de varias sociedades até o 28 de decembro de 1858, o día da súa morte.

FONTES:
-"O deputado Andrés Rojo del Cañizal: traxectoria vital e compromiso político (1783-1858)". Revista eumesa de estudios. Manuel Dominguez Ferro.
-"Na busca dun modelo social e político". A gran historia de Galicia.
-"Alcaldes de Arteixo (1836-1998)". Manuel Blanco



DORA VÁZQUEZ

     A pegada de Dora Vázquez en Larín, lugar onde exerceu de maestra durante quince anos, segue a estar moi presente en Arteixo xa que o seu grato recordo, tanto entre o seu alumnado como coa veciñanza, aínda é, medio século despois de que abandonara a escola unitaria do Mirón, motivo de conversa na parroquia.

Dora Vázquez

     Nada en Ourense o 21 de agosto de 1913, Dorinda Remedios Vázquez Iglesias fai os seus primeiros estudos na Coruña, cidade na que residie dende os seis ata os trece anos polo destino de seu pai, que era funcionario de Correos. Logo da estadía herculina, a familia volta a Ourense, onde aos dezasete anos Dora ingresa na Escola Normal de Maxisterio, recibindo o Primeiro Premio de Ingreso. Faise maestra nacional no ano 33 e exerce na parroquia de Teimende, Parada do Sil (Ourense) durante dezaoito anos. Posteriormente, en 1952, a súa profesión achegaríaa a Larín, onde tamén imparte clases o seu marido Antonio Rodriguez, el na unitaria de nenos e ela na de nenas.


     A escola unitaria de nenas estaba no lugar de Mirón, nun local que era propiedade de Maripepa da Estanqueira, unha muller que, na figura de Marixuana, convertiríase en protagonista da novela "Bergantiñá" da autoría de Dora Vázquez...porque Dora, ademais de maestra, era unha muller cun enorme potencial artístico.

     Dende a súa xuventude, se cadra polo amor á poesía de seu pai, a nosa protagonista sentiría afeccións literarias que a conducirían a publicar con certa frecuencia artigos no xornal compostelano La Noche en 1948 e, co tempo, tamén colaboraría en El Ideal Gallego, La Voz de Galicia, Vida Gallega, Vagalume, Arquero, Céltica, Faro de Vigo, en revistas profesionais como El Magisterio Español e Escuela Española, en poéticas como Poesía Hispánica, Poesía de Venezuela e outras esporádicas e americanas. Tamén escribiría no Diario El Universal, Páginas e Vida y Letras de Caracas, e nos prelos da emigración en América en prosa e en verso. Ademais, Dora Vázquez colaboraría no Noticiero informativo galego na emisión radiofónica "Sempre en Galicia" e no Boletín da Sociedade da "Irmandade Galega" de Caracas. En Galicia faría o propio en Radio Nacional de España, A Coruña, na "Emisión Bazar", 1956-1957, período no cal levaba xa varios anos dando clases en Larín.

Na escola Unitaria de Larín

     Escritora de poesía, teatro e narrativa fundamentalmente en galego pero con obra tamén en castelán, Dora Vázquez está considerada dentro da primeira xeración de escritores da posguerra e, durante a súa traxectoria, recibiría varios premios en certames de xogos florais, de vilancicos e, sobre todo, de poesía, algúns deles de carácter estatal.  Os nenos e nenas son os principais destinatarios da súa obra, que se compón de arredor dun millar de traballos, artigos e poemas desparramados en diversos medios, unha obra que está moi mediatizada polo feito da súa profesión de maestra co que fai un gran instrumento moralizante e didáctico daquilo que escribe.

     Permanece como maestra en Larín ata 1967, ano no que colle voluntariamente a xubilación  por motivos de saúde e no que volta ao seu Ourense natal onde, xa xubilada, colabora en La Región e no Correo Gallego.

     A Deputación Provincial de Ourense crearía un Premio de Narrativa e Ilustración Infantil e Xuvenil co nome de Pura e Dora Vázquez, en honor ás dúas irmás, co obxectivo de renderlles homenaxe e recoñecer a súa traxectoria no mundo da cultura ourensana. A Concellería da Muller do concello de Arteixo tamén crearía, en 2003, o Certame Xornalístico Dora Vázquez, un premio que nacera como espazo para dar visibilidade ás opinións das mulleres e para promocionar a igualdade pero, despois de once anos de existencia, casualmente cando se cumpría o centenario do nacemento da antiga maestra de Larín, o Certame desaparecía do panorama cultural de Arteixo.

Dora Vázquez, en Arteixo no desaparecido Certame que levaba o seu nome

     Catro escritores e unha escritora dan nome ás cinco bibliotecas que temos no concello: Antón Castro á de Meicende; Miguel Sande á de Pastoriza; Francisco Vidal á de Froxel; Henrique Rabuñal á de Arteixo e, Dora Vazquez á de Solimar, unha Dora que falecería no seu Ourense natal o 23 de setembro do 2010.





FONTES:

-AELG (Asociación Escritoras/Escritores en Lingua Galega)
-"El Dora Vázquez escribe su última línea". Antares Pérez. La Opinión
-"Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil". Manuel Blanco



ARSENIO IGLESIAS, O FUTBOLISTA DA BAIUCA

      Arsenio Iglesias nace na Baiuca o día de Noiteboa de 1930. Fillo de labregos e o menor de nove irmáns (catro homes e cinco mulleres), dende moi cativo pasaría horas e horas correndo descalzo detrás das pelotas, que naquela hora se facían de trapo. Cunha familia tan numerosa, todas as mans eran necesarias para axudar na casa mais, o noso protagonista, sempre atopaba un oco para ir xogar ao fútbol cos maiores. "A miña infancia foi en tempos difíciles", recordábame non hai moito, falando con morriña daqueles longos días de verán dos primeiros anos cuarenta: "Aproveitabamos para xogar máis. Algunhas veces a pelota era de goma e outras había que facela de trapo. O caso era ter algo máis ou menos redondo ao que poder darlle patadas". "Xuntabámonos os rapaces de Arteixo. Faciamos dous equipos e montabamos a portería con dúas pedras. Xogabamos na estrada. Non había asfalto. Aínda que caeses, non che doía o corpo".

     Aos 13 ou 14 anos, apuntando xa maneiras coa pelota, disputaría algún partido co Penouqueira, entidade que nacera a raíz da desaparición de El Alba, o primeiro equipo que organizara partidos de fútbol na capital do concello, mais dun xeito moi irregular, se cadra un partido cada dous ou tres meses. Nada serio, xa que o equipo arteixán non estaba federado. 

     Aquel cativo pegado a unha pelota, que só vivía para o fútbol, tivo a sorte de que de cando vez o Deportivo ía a adestrar ao Balneario, ao carón da súa casa, e podía ver de cerca aos futbolistas, sobre todo ao seu gran ídolo Juanito Acuña, que en poucos anos acabaríase convertendo en compañeiro de vestuario. No recinto termal, Arsenio tamén viviría, durante a primeira semana de maio de 1945, unha experiencia inesquecible que marcaría por completo a súa infancia: con motivo da inauguración do estadio de Riazor, a selección española estivera concentrada durante varios días nos Baños de Arteixo..."naqueles anos os rapaces tiñamos que axudar a traballar nas agras e nas leiras, mais aínda así eu trataba de buscar un oco para ver os adestramentos no campo do Balneario. Lembro eses días coa ilusión que podía ter un neno de poder ver a tantas celebridades xuntas e tan estimadas, na miña vila natal. Para un rapaz coma min, que só vivía para o fútbol, ter en Arteixo durante unha semana aos mellores xogadores españois fora algo máxico. Recordo con especial cariño a Eizaguirre, o porteiro vasco do Valencia. Daquela sentía unha admiración tremenda polos porteiros. De feito, o meu ídolo por aqueles anos era Juanito Acuña, un home que tiña A Coruña aos seus pés. Ademais estaban César, o dianteiro centro do Barcelona; Gaínza; o mítico Zarra; Pedrito, o defensa do Deportivo...en fin, fora unha gran fortuna poder ver os adestramentos dos mellores xogadores nacionais. Como digo, fora algo máxico”.

     No ano seguinte, en 1946, Arsenio matricúlase na Escola de Mestría na Coruña. Tiña menos tempo para xogar, mais non deixaría o fútbol porque non tiña mellor divertimento que o de lle dar patadas a un balón. É aí, nesa época, cando ficha polo Ciudad Jardín, equipo do fútbol modesto coruñés no que milita un ano e no que o rapaz arteixán comeza a destacar pola súa forma de xogar e pola súa gran forza. Nel fixaríase o abogado carballés Antonio Vázquez Mouzo, un home providencial na súa vida (co tempo padriño da súa boda e de un dos seus fillos), unha especie de "pai espiritual" que o levaría a fichar, con dezasete anos, polo Bergantiños, que daquela xogaba na Serie A Rexional, categoría equivalente a actual Terceira División. Foi en Carballo onde comezaría a xogar algo máis en serio. O equipo era evidentemente amateur pero tiñan un bo réxime de adestramentos. Naqueles tempos Arsenio compaxina os seus estudos co traballo na montaxe da liña dos Trolebuses Coruña-Carballo e tamén faría algunhas gardas na subestación de Lañas, gardas que nalgunhas ocasións, facíallas o seu amigo o Sr. Cristovo para que poidese ir adestrar co Bergantiños.

     Vicente Leirachá, daquela un xoven xornalista deportivo, que andando no tempo acabaría sendo un dos seus mellores amigos, prenderíase das habilidades daquel chaval nun partido amigable disputado en Carballo entre o Bergantiños e o Varela Silvari, un modesto club da Coruña do que Leirachá era directivo. Naquel partido o once bergantiñán gañara 6-2 e Arsenio marcara catro goles. Coa súa rapidez, bo regate e cun gran sentido da verticalidade para encarar a portería, víase que ía chegar lonxe no mundo do fútbol.

     Non só sería Leirachá quen quedara sorprendido do potencial do rapaz de Arteixo, rapaz ao que en pouco tempo lle cambiarían os seus plans de converterse en perito industrial xa que, a súa vida, experimentaría un vertixinoso acelerón que non tardaría en convertelo en futbolista profesional.

Caricatura de Arsenio dos anos 50

     Ao ano seguinte, fíchao o Fabril e ,tras media ducia de partidos, pasou ao Xuvenil, equipo que co tempo chegaría a xogar en Segunda División e que, naquel intre, era o filial do Deportivo.

     Case sen darse conta, Arsenio viuse no primeiro equipo. A principios da tempada 1951-52, cando se preparaba para un desprazamento co filial, recibe un aviso de que o reclamaba Eduardo González "Chacho", o mister do Deportivo, para formar parte da convocatoria do partido que os deportivistas tiñan que xogar en Riazor contra o Atlético Tetuán. Arsenio non participaría naquela ocasión mais, unha semana despois, Chacho faríao debutar no vello campo de Les Corts contra o F.C. Barcelona. O Deportivo perdería aquela tarde 6-1, mais Arsenio, no seu debut, marcaríalle un gol ao lendario Ramallets e, posteriormente, debutaría en Riazor frente ao Español (3-1). O arteixán empezaba a ser alguén no mundo do fútbol e non tardaría en firmar o seu primeiro contrato como profesional: o seu primeiro soldo co equipo deportivista foi de 800 pesetas ao mes, que lle subirían pronto a 1.500 e unha prima de 12.000 por tempada.

     A seguinte campaña, a 52-53, marcaría especialmente a súa traxectoria deportiva. O equipo estaba dirixido por Eduardo Toba, ao que sustituirían primeiro o mexicano Manuel Casal e despois Fernando Fariña sen poder evitar que o club herculino tivera que defender a permanencia na Primeira División nunha liguiña frente ao España Industrial (filial do F.C. Barcelona), Celta, Avilés, Hércules e Atlético Tetuán. Os deportivistas conseguirían o obxectivo de salvar a categoría contando co concurso do mago Helenio Herrera ao frente do equipo deportivista, un técnico arxentino que influiría notablemente na vida deportiva de Arsenio.

     O futbolista de Arteixo continuaría nas filas branquiazuis ata completar cinco tempadas en Primeira, nas que sempre mantería unha gran regularidade, bo facer que o levarían a disputar un partido coa selección "B" española en febreiro de 1955 e tamén a despertar o interés do F.C. Barcelona para facerse cos seus servizos.

El Ideal Gallego, 17.2.1955

     Helenio Herrera, do que Arsenio garda moitos e moi bos recordos, lévao na tempada 57-58 ao Sevilla, que fora subcampeón de Liga na campaña anterior. Acababa de casarse con Carmen, a súa moza de Loureda, tiña vinteseis anos, chegaba a un club que esa mesma tempada ía a disputar a Copa de Europa e, por riba, reclamárao o adestrador de moda ¿Que máis se podía pedir? O Real Madrid tamén intentara a súa fichaxe, mais os hispalenses chegarían finalmente a un acordo co Deportivo incrementando a oferta ata un millón das antigas pesetas e a cesión de dous xogadores, Liz e Arenas. O asfixiante calor sevillano ou a morriña ou ambas cousas á vez impedirían a Arsenio facer un bo papel no club hispalense e a súa estadía alí sería o seu primeiro fracaso. O seu baixo rendimento levaríao a disputar só oito partidos nos que marcaría dous goles.O único positivo da súa curta etapa no equipo sevillista foi o seu bautismo internacional ao disputar tres eliminatorias da Copa de Europa.

     Na 58-59, da man de Alejandro Scopelli, o adestrador arxentino que levara ao Deportivo ao subcampeonato ligueiro da tempada 49-50, Arsenio inicia un periplo de seis tempadas no Granada. Co once granadino, co que chegaría a disputar a final da Copa do Generalísimo de 1959 frente ao F.C. Barcelona (final que perdería o Granada por 4-1 e na que Arsenio sería o autor do gol), o arteixán xogaría ata mediados da tempada 1963-64, que foi cando ficha no Oviedo de Eduardo Toba, o adestrador de Muxía. Alí, no equipo ovetense, Arsenio colgaría as botas aos 34 anos deixando o fútbol activo no último partido da tempada 1964-65 no que os asturianos se xogaban a permanencia en Primeira en San Mamés ante o Athletic Bilbao. Faltando dez minutos para o final, Arsenio anotoba de xeito maxistral o 0-1 e o Oviedo conseguía o seu obxectivo. Curiosamente, Ramalletes e Iribar, dous mitos da portería, foron o primeiro e último porteiros que o noso xogador máis popular bateu como futbolista de alta competición.
 

Arsenio, na súa etapa no Granada

 FONTES:
-"Arsenio. El fútbol de El Brujo". Xosé Hermida.
-"Arsenio. El factor humano". Bieito Rubido.
-"Historia do Deportivo".Xesús Flores/Xosé Mejuto





"O RAPOSO DE ARTEIXO"

     No momento da retirada, Arsenio non tiña nada claro o que faría coa súa vida a partir de entón. Non é que amasara unha fortuna xogando ao fútbol, mais sí o suficiente para comprar pisos na Coruña aproveitando o boom immobiliario dos anos sesenta e tamén para abrir unha lavandería e unha tintorería. Ao pouco de colgar as botas ofrécenlle adestrar ao Fabril, o filial do Deportivo, mais non acababa de decidirse por mor do fregado da construcción no que andaba metido, vendendo pisos e coidando das cousas da casa. Ao ano seguinte voltan a chamalo para o Fabril e esta vez acepta. Aí empezou todo!

     Faise cargo do filial do Deportivo en 1967 e dous anos despois obtería o título nacional de adestrador na mesma promoción que Puskas, Eusebio Ríos, Rodriguez Vaz...Tras catro tempadas "facendo" xogadores para o primeiro equipo, en plena campaña 70-71, co Deportivo en Segunda, Arsenio sustitue a Roque Olsen e debuta no banquillo deportivista o 3 de xaneiro de 1971 en Riazor fronte ao Racing de Ferrol, empatando a dous goles. A pesar da marcha irregular do club herculino, o arteixán non tira a toalla e opta por concentrar permanentemente durante un mes ao equipo no Balneario de Arteixo. O efecto revulsivo dos Baños levaría aos branquiazuis a ir gañando posicións na táboa ata chegar ao 6 de xuño, tamén na Coruña, no que o Deportivo vence ao Rayo Vallecano por 1-0, gol de Beci, que supón o ascenso a Primeira, xunto co Betis e o Burgos. Era o primeiro ascenso propiciado polo saber e coñecer de Arsenio, ao que se lle empeza a chamar "O bruxo de Arteixo".

     Dirixe ao equipo deportivista nas dúas tempadas seguintes a 71-72 e a 72-73, as últimas dos coruñeses en Primeira ata que, dezasete anos despois, na 90-91, voltarían de novo á división de honra do fútbol español, tamén da man de Arsenio.

     Mais antes disto, tralo descenso co Deportivo na 72-73, o adestrador arteixán pasaría a dirixir en Segunda, na tempada 73-74, ao Hércules de Alicante, con quen ascende a Primeira (segundo ascenso que conseguía "O Bruxo"). Co cadro alicantino é quinto na Liga, a só dous puntos do subcampeón, e ronda a UEFA na tempada 74-75; sexto na 75-76 e décimo terceiro na 76-77.

     O Real Zaragoza, que descendera a Segunda ao remate da 76-77, reclámao para recuperar a categoría. Arsenio faino campeón destacado e o club maño, no que era o terceiro ascenso do arteixán, retorna a Primeira na 77-78.

     O Burgos, que militaba na máxima categoría, solicita os seus servizos para a campaña 78-79 e Arsenio sería quen de manter ao equipo entre os grandes logo de acadar un digno décimo terceiro posto.

     Pasa media tempada de descanso, a 79-80, mais é solicitado polo Elche para sustituir a Heriberto Herrera. O cadro ilicitano está en Segunda e loita por voltar a Primeira. Arsenio está a piques de conseguilo, quedando a dous puntos, en cuarto lugar, de Osasuna que, xunto co Valladolid e Murcia, logran o ascenso.

Arsenio en xuño de 1982

      O Almería, que cumplia a súa segunda campaña en Primeira, contrátao para a 80-81, campaña que o da  Baiuca non remata xa que hai moitos problemas no club almeriense e apenas chega a cumplir a primeira metade da tempada. A Arsenio sustituiríao Enrique Alés, que non sería quen de evitar o descenso.

     Na 81-82 "o Raposo" mantense inactivo. Voltaría á actividade para principiar a tempada 82-83, de novo ao frente do Deportivo. Cando todo parecía indicar que, nesta primeira campaña, ía rematar no ascenso, o Rayo Vallecano fai de verdugo no mismísimo Riazor, donde gaña por 1-2 o 22 de maio de 1983 na última xornada de Liga. Ao Deportivo chegáballe co empate e o Rayo quedou noveno. Na Coruña aínda non está esquecido aquel mazazo!

     Volve a intentalo, mais sen éxito, nas dúas seguintes tempadas, 83-84 e 84-85. Son varias as tentativas por levalo lonxe da Coruña, mais Arsenio mantense firme entre os seus, instalado nunha vida confortable coa única preocupación da marcha dos seus negocios, e vive dúas campañas de total relax, a 85-86 e a 86-87. O Compostela de Caneda reclámao na tempada 87-88 para que lles bote unha man en Terceira para dirixir a un equipo de escasa afición, menos historia e un estadio destartalado: o vello Santa Isabel. Paralelamente, en Segunda o seu Deportiviño languidecía nos últimos postos da categoría e o socorrido cambio no banquillo, primeiro Eusebio Ríos e despois Rodríguez Vaz, non lograra variar o rumbo. Os directivos recorrerían no último tercio do campeonato, case como un talismán para salvar a categoría, a Arsenio que, con él no banquillo e con Lendoiro recén chegado á presidencia, conseguiría a salvación naquel angustioso derradeiro partido contra o Santander, cun gol de Vicente no tempo de desconto.

     A campaña 88-89, a primeira do tándem Arsenio-Lendoiro, transcurriría placidamente (o equipo acabou na metade da táboa). A gran fazaña chegaría na Copa do Rei, na que o Deportivo caería eliminado en semifinais co Valladolid tras un escandaloso arbitraxe de Soriano Aladrén.

     No ano seguinte, cunha plantilla discreta na que cada vez sobresaían máis os irmáns Fran e José Ramón, Arsenio volve a sacar petróleo e acaba a Liga nun cuarto puesto que lle permitía disputar a promoción de ascenso contra o Tenerife, promoción que os herculinos perderían (0-0 e 0-1) mais, a pesar da decepción, os aficionados empezaban a recobrar a fe de alcanzar o soño de xogar en Primeira.

     Chega a tempada 90-91. A economía do Deportivo recuperárase notablemente e Lendoiro irrumpe con forza no mercado de fichaxes contratando a futbolistas da talla de Peio Uralde ou Villa. "Menos Koeman e algún outro, trouxéronme todo o que pedín", ironizaba Arsenio na pretempada. Durante a campaña, na que houbera luces e sombras (o arteixán chegara a presentar a súa dimisión), o equipo iría de menos a máis e acabaría xogándose o ascenso na derradeira xornada en Riazor o 9 de xuño de 1991 contra o Murcia. Pitido inicial e...cousas do demo: aos tres minutos empeza a arder a grada de preferencia e a xente salta ao campo. O partido suspéndese 45 minutos, feito que axuda a que se dispare a tensión no vestuario branquiazul. Reanúdase o encontro e os locais son un flan. O Murcia domina e dispón de varias ocasións. A historia vai camiño de repetirse mais, tralo descanso, os coruñeses saen con rabia e Stojadinovic marca o 1-0 no minuto 54, repetindo faena no 75 no 2-0. O Deportivo volvía a estar, dezaoito anos despois, en Primeira División. Na rolda de prensa Arsenio comunicaba a súa decisión de non seguir no equipo..."A presión foi tremenda. Foi un ano durísimo. A Coruña quería o equipo en Primeira no mes de setembro. Retírorome".

     Así pois, tras deixar ao equipo dos seus amores en Primeira, Arsenio decide retirarse. O adestrador vasco Boronat é o seu sustituto no banquillo, un Boronat ao que a grada nunca chegaría a aceptar e ao que, tras unha irregular marcha naquela Liga 91-92, Lendoiro acabaría cesando. A xente acordábase do de sempre: "Isto é cousa para o vello" e, a falta de oito xornadas para o remate da tempada volven a chamar a Arsenio para facerse cargo do equipo e salvar a categoría, obxectivo que "o Raposo" cumpliría nunha dramática promoción co Betis (2-1 e 0-0).

En 1995 coa Copa do Rei

     Os seguintes anos serían os máis exitosos da carreira do técnico de Arteixo. Á frente do banquillo deportivista, Arsenio sería un dos artífices do "Superdepor", un equipo humilde que, coa chegada dos Bebeto, Mauro Silva, Aldana e compañía, chegaría a contestar a hexemonía futbolística dos coñecidos como "grandes" do fútbol español. Nestes anos, o Deportivo conseguiría por primeira vez na súa historia a clasificación para competicións europeas na tempada 92-93 (Copa da UEFA), dous subcampionatos de Liga (un deles o da campaña 93-94 coñecido polo penalti errado de Djukic no último minuto do último partido do campeonato ligueiro contra o Valencia que impediría ao Deportivo gañar a súa primeira Liga) e unha Copa do Rei en 1995, o primeiro título oficial que o club conseguiría contra o Valencia  nunha final que por mor dun gran diluvio que houbera en Madrid tivera que xogarse en dous días. Mais a pesar de todos estos éxitos e de que neste último ano o Deportivo se fixese campión de Copa, Arsenio sae do club non sen certa polémica coa directiva presidida por Lendoiro, un Arsenio que en outubro de 1994 inauguraba en Arteixo a avenida que leva o seu nome, ubicada na zona escolar e deportiva do Concello. Coa súa habitual retranca facía o seguinte comentario: "¡Concho!, déronme unha calle sen pisos". Mais en serio, o adestrador evocaba os paseos da súa infancia por esa senda hoxe asfaltada e urbana: "De neno, eu ía por aquí bañarme ao Rañal".

La Voz de Galicia, 25.10.1994

      Mediada a tempada 1995-96, e ante a crise interna que esta a experimentar o Real Madrid, daquela adestrado por Jorge Valdano, a directiva do club branco decide despedir ao técnico arxentino e fichar a Arsenio Iglesias ata final de tempada. O arteixán conseguiría dar algo de estabilidade aos merengues mais que non sería quen de clasificar ao equipo para as competición europeas.

     A última experiencia do da Baiuca ao frente dun banquillo foi no 2005, cando foi designado para dirixir xunto a Fernando Vázquez o retorno da selección galega, combinado ao que adestraron nos catro encontros disputados ata o momento: Galiza-Uruguai: 3-2; Galiza-Ecuador: 1-1; Galiza-Camerún: 1-1 e Galiza-Irán: 3-2.

"Penouqueira de Arteixo,
terra de moito croio
onde lle aprendeu Arsenio
os recortes ao raposo.
Dos terróns de Riazor
a esta firma do destino.
Non hai Depor sen Arsenio
e Arsenio sen Deportivo"

 Os Diplómaticos de Monte Alto


FONTES:
-"Arsenio. El fútbol de El Brujo". Xosé Hermida.
-"Arsenio. El factor humano". Bieito Rubido.
-"Historia do Deportivo".Xesús Flores/Xosé Mejuto

MÁXIMO MOSQUERA "PITOS", UN FUTBOLISTA DE NOVELA

      Mestre, futbolista profesional, banqueiro, alcalde, xerente do Balneario...se hai un persoeiro da nosa bisbarra que é coñecido polas múltiples actividades que realizou ao longo da súa vida, ese non é outro que Domingo Máximo Mosquera Calvete, un arteixán ao que toda a veciñanza da súa vila natal coñece polo alcume de Pitos.

 

Pitos nos anos 50 co Penouqueira

   Nado na Baiuca o 3 de xullo de 1936, Máximo é o máis novo dos sete fillos que tiveron Delfino Mosquera, que fora presidente da Sociedad Instructiva y Recreativa El Alba, e Julia Calvete, un Máximo que unha vez que rematou a súa formación daría escola na casa familiar, xunto a seus irmáns Julita e Pablo, a ducias de cativos de Arteixo. Por aqueles días, cada vez que o Penouqueira xogaba no campo do Balneario, moitos dos seus alumnos acudían ao encontro de turno para ver as filigranas que o seu mestre facía coa pelota defendendo as cores do equipo da Baiuca, partidos nos que habitualmente Pitos non deixaba indiferente a ninguén: era quen de coller o balón nunha portería e chegar á outra regateando a canto rival lle saía ao paso! 

 

     O seu enorme talento levárao a fichar uns anos antes, nos primeiros 50, na categoría xuvenil do Santa Margarita, que chamara a súa atención nun dos amigables que xogara en Arteixo contra o Penouqueira. Mais a estadía de Pitos neste equipo da Capital sería efímera xa que non tardaría en fichar no Deportivo, con quen se proclamaría campión galego de xuvenís en 1953 baixo a batuta do arxentino Rafael Franco, que fora un dos integrantes da lendaria dianteira Orquesta Canaro coa que o Deportivo fora subcampión de Liga na tempada 1949/50. “Este pibe es un fenómeno”, dicía habitualmente o técnico arxentino sobre o futbolista arteixán abandeirado do número 10, a mesma camiseta que vestira ata a campaña anterior un tal Luís Suárez, co tempo bo amigo do noso protagonista.

      Naquela altura o Deportivo da Coruña creara un equipo na Serie A Rexional, o Deportivo “A”, coa idea de que os seus xogadores xuvenís se fosen fogueando competindo con equipos como o Astano, Esteiro, Flavia, Brigantium, Ordes, Sporting Lugo, Noia ou mesmo co Fabril, o outro filial do Deportivo. Pitos xogaría neste Deportivo “A” ata a tempada 1956/57, que foi cando debutou en 3ª División co Fabril que, por aquelesdías, dirixía Antonio Vilar Chao, fillo do galeguista Antonio Vilar Ponte e un dos integrantes do Deportivo que acadara na tempada 41/42 o primeiro ascenso a 1ª División do cadro branquiazul.

 

      No equipo fabrilista Pitos compartiría vestiario con futbolistas da talla de Mangana, Acuña, que era irmán de Xanetas, o porteiro do primeiro equipo deportivista, Porvén, Chas, Gerardo de Meicende, Bouza e un longo etcétera de xogadores que, nalgúns casos, reforzarían algunha que outra vez aos equipos que disputaban os torneos de verán que se organizaban no Balneario de Arteixo por aqueles anos 50. Precisamente sería nun destos partidos veraniegos xogados no campo do recinto termal, onde Pitos sufriría unha gravísima lesión de xeonllo que estivera a piques de truncar a súa carreira deportiva mais, con todo, emulando o afán de superación do astro brasileño Garrincha, que tiña a perna dereita 6 centímetros máis curta que a esquerda, o futbolista da Baiuca sería quen de seguir xogando ao fútbol grazas, en gran medida ao traballo do masaxista do Deportivo, Vicente Cucarella.

      A súa pequena coxeira non sería impedimento para ser dos futbolistas máis destacados do Fabril durante a tempada 57/58 na que, segundo informaba o xornal La Noche na súa edición do 12 de novembro de 1957, despertara o interés de varios equipos...”En el mismo Fabril está el jugador Pitos por el que se interesa el Cádiz y la Cultural Leonesa”, mais finalmente o da Baiuca seguiría defendendo as cores do Fabril, onde xogaría a un alto nivel a tempada 58/59 e parte da 59/60, que foi cando fichou no Racing de Ferrol, equipo naquela hora de 2ª División.

      O futbolista arteixán, sempre co 10 ás costas, debutaría no once ferrolano o 1 de novembro de 1960 nun Racing-Sestao no que Pitos, a pesar de que os locais perderían 2-3, deixaría a súa pegada ao anotar o seu primeiro gol cos racinguistas. No anecdotario do seu paso polo once departamental tamén queda unha eliminatoria da Copa del Generalísimo, a actual Copa do Rei, na que o Racing de Ferrol se enfrontou ao F.C. Barcelona dos Ramallets, Kubala, Luís Suárez e compañía. O equipo galego, con Pitos xogando de titular, perdería no Nou Camp por 7-1 mais cóntase que Helenio Herrera, o adestrador do equipo catalán, quedara sorprendido coa exquisita técnica do da Baiuca e que chegara a interesarse por él. A modestia de Pitos, con quen falamos recentemente, di que esta información non é verídica mais, houbera algo ou non, deixamos o seguinte apuntamento que o escritor arteixán Antón Castro fai sobre Pitos na súa novela “El álbum del Solitario”: “Nosotros lo admirábamos por sus buenas maneras y porque sabíamos que había estado a prueba en el Barcelona en los tiempos de Kubala y Luis Suárez (algunos decían que había sido el delantero más grande del Penouqueira en toda su historia, mejor incluso que Arsenio), pero una inoportuna lesión le apartó del fútbol. Redondo y más bien pequeño, era un extremo hábil y veloz, autenticamente letal; su dominio del balón resultaba tan apabullante que en ocasiones, en verano, se permitía jugar descalzo”.

Unha das formacións do Racing de Ferrol da tempada 1960/1961. Na imaxe aparecen de pé, de esquerda a dereita, Anca I, Anca II, José Carlos , Chatolo , Tini e Masdías. Agachados, no mesmo orden, Pitos , Mimo , Menchaca, Victor Ledo e Onaindia (www.veteranosracingferrol.org)

      Ao remate daquela tempada 1959/60 na que pasarían polo banquillo do Racing de Ferrol ata catro adestradores: Román Galarraga, Tomás Castro, Hilario Marrero e Ramón Miranda, o cadro departamental descendería a 3ª despois de xogar dezaseis campañas consecutivas en 2ª División. Pitos permanecería na cidade departamental a tempada seguinte, a 1960/61, na que os racinguistas non serían quen de recuperar a categoría perdida. Na 61/62 volta de novo ao Fabril, onde colle os galóns de capitán e, unha vez máis, é dos xogadores máis destacados. Desta campaña cabe destacar como dato anecdótico que o 29 de abril de 1962 o futbolista da Baiuca defendeu as cores do C.D. Lugo nun partido amigable contra o Celta que os da muralla venceron por 2-1.

La Hoja del Lunes, 16 de outubro de 1961

      Pitos, que naquela altura tiña 26 anos, vendo que estaba a piques de instalarse no declive da súa carreira deportiva, empezaría a enfocar a súa actividade profesional no mundo da banca e non tardaría en converterse, con 29 abriles, en director da primeira entidade bancaria do municipio arteixán, a Caixa de Aforros, que sería inaugurada o 21 de marzo de 1966. O xa ex futbolista, que unha vez que abandonara a disciplina do Deportivo faría ficha co Penouqueira para disputar o Campionato das Mariñas, dirixiría a Caixa durante máis de tres décadas, ata 1998. Nese período tamén faría unha incursión no mundo da política xa que sería alcalde de Arteixo dende agosto de 1974 ata xaneiro de 1975, un curto mandato no que se inauguraría a actual Casa do Concello e igualmente comezara a funcionar o Grupo Escolar Carrero Blanco, hoxe CEIP Ponte dos Brozos.

      Actualmente, con 80 invernos ás costas, Pitos pasa boa parte do día no Balneario de Arteixo, un establecemento que os irmáns Mosquera Calvete levan administrando dende hai máis de medio século e no que este persoeiro de Arteixo viviu momentos inesquecibles da súa vida deportiva, momentos que non hai moito tempo tivemos a fortuna de que nos transmitira no recinto termal. Un deles foi o partido do que falamos a continuación, o Penouqueira-Fabril, que se xogou en xullo de 1958 e no que a parte de Pitos participaran, entre outros, Arsenio Iglesias e o grandísimo xogador coruñés do F.C. Barcelona Luís Suárez. 

FONTES:

 

- CASTRO, ANTÓN. El Álbum del solitario. Ediciones Destino. Barcelona, 1999.

OSCAR OMAR MÍGUEZ ANTÓN

     O vello estadio de Riazor foi o lugar dun enfrontamento, no ano 1924, entre o R.C. Deportivo e a selección do Uruguai. Os charrúas fixeran a travesía atlántica para participar no torneo de fútbol das Olimpiadas de París, mais antes de desprazarse a Francia xogarían catro partidos de preparación en terras galegas, dous na Coruña e outro par en Vigo.

     En Riazor os uruguaios venceron nos dous encontros, que foron duros e co público apupándoos á mínima oportunidade. Cousas do destino, despois daqueles amigables, Uruguai convertiríase no gran dominador do fútbol mundial durante unha década, xa que logo de acadar o ouro en París, faría o mesmo nas Olimpiadas de 1928 celebradas en Amsterdam, e tamén no Mundial de 1930, onde os charrúas obterían, xogando como anfitrións, o campionato do mundo.

     Uns días antes da chegada de Uruguai á Coruña, en abril de 1924, fundábase en Meicende a Sociedade Recreativa e Instructiva La Esperanza, sociedade aínda hoxe existente, que xoga os seus partidos baixo o nome de Sporting. Seguramente por mor da súa proximidade á Coruña, onde a rapazada local fora testemuña da efervescencia do fútbol herculino ao acudir habitualmente a ver os partidos que se xogaban nos barrios veciños da Silva, da Moura, do Ventorrillo ou da Grela, Meicende foi, coa creación da Sociedade La Esperanza, o primeiro lugar de Arteixo onde se comezou a xogar ao fútbol dun xeito máis ou menos serio. Entre aquela rapazada, aqueles pioneiros do balón, estaban entre outros, Héctor Núñez e os irmáns Rogelio, Arturo e Manuel Míguez Souto, mozos que nos casos de Héctor e Manuel non tardarían en facer a maleta e emigraren a Montevideo na procura dunha mellor vida. No novo país de adopción, no que non tardarían en crear a súa familia, a paixón polo fútbol dos dous emigrantes de Meicende seguiría intacta e celebrarían, como dous uruguais máis, a vitoria da celeste no Mundial de 1930. Tanto un coma o outro transmitiríanlle aos seus descendentes esa paixón polo deporte rei e, co tempo, dous fillos de Héctor, Raúl e Héctor, chegarían a ser futbolistas profesionais, este último cunha brillante carreira no Nacional de Montevideo e no Valencia C.F. O caso de Manuel non sería menos. Curiosamente, un dos seus fillos tamén chegaría a ser profesional e o mellor do conto é que aínda hoxe é lembrado coma un dos mellores xogadores uruguaios de todos os tempos. Estamos a falar de Óscar Omar Míguez Antón.

     Nado o 5 de decembro de 1927 en Montevideo, o "Cotorra" Míguez (alcume que lle quedaría por mor dunha gorra verde que usaba na súa infancia) comezaría a xogar no Araicuá e despois dun campionato de menores organizado pola IASA (Institución Atlética Sud Americana) en 1943, entraría a formar parte das divisións inferiores deste equipo xunto con Alcides Ghiggia e Antonio Sacco, o seu amigo da alma. A finais de 1947, despois dun partido soberbio no que Míguez marcara tres goles, comunícanlle que o Peñarol estaba interesado en facerse cos seus servizos para xogar en Terceira co segundo equipo. O soño da súa vida estaba a piques de facerse realidade. O inglés Randolph Galloway, naquela hora adestrador do primeiro equipo, logo de observar as calidades técnicas do "Cotorra" e quedar asombrado con elas, non tardaría en dicir: "Este chico es mucho para Tercera; mándenmelo a mí", e subiríao inmediatamente ao primeiro equipo. Esa confianza que Galloway depositara nel traducíase cada partido en goles, feito que levaría ao "Cotorra" a ser o goleador do campionato daquel ano de 1948, o do seu debut en Primeira División, anotando 8 tantos ata que houbo unha folga de xogadores que paralizou a competición. Míguez tamén sería o máximo goleador do campionato seguinte, o de 1949, no que formara parte daquel magnífico equipo onde brillaran, xunto a el, Alcides Ghiggia, Juan Schiaffino, Juan Hohberg e Vidal, futbolistas que pouco tardarían en darlle unha inmensa alegría a súa nación: o famoso "maracanazo".

     O "Cotorra" debutou coa selección uruguaia o 30 de abril de 1950, nun partido amigable de preparación para o Mundial de Brasil disputado en Río de Janeiro ante Paraguai, partido no que tamén xogara coa celeste Hugo Villamide, galego de Carballo, e que os charrúas perderon por 3-2.

La Voz de Galicia, 11 de xullo de 1950

     O día 2 de xullo, Uruguai xoga o primeiro partido do Mundial e gaña por 8-0 a Bolivia con goles de Ghiggia, Vidal, Pérez, dous de Schiaffino e tres de Míguez, vitoria que clasificaba á celeste para a serie final, na que se enfrontaría por sistema de liguiña a Suecia, España e Brasil, os campións dos outros tres grupos. No primeiro partido desta liguiña final, os charrúas empatan a dous goles con España e no segundo vencen, despois de chegar ao descanso con 1-2 no marcador, a Suecia por 3-2, con goles de Ghiggia e dous de Míguez. E chegamos á tarde do 16 de xullo de 1950 coa derradeira xornada. Aos brasileiros chégalles cun empate para ser campións do mundo. Os uruguaios teñen que gañar para selo. Na véspera daquel partido decisivo, a concentracción da canarinha fora transformada en sede política e trampolín para a promoción persoal. Os xogadores andaban de brazo en brazo, sempre cun fotógrafo ao carón, para mostrarlle ao pobo que o candidato político X era amigo de Ademir, de Zizinho, de Jair...A vitoria era unha esixencia de honra nacional e dábana por feita. Na concentración brasileira e nos seus arredores só había festa, foguetes e barullo, moito barullo. Ninguén durmiu naquela noite e, segundo a revista Placar Magazine, moito menos os xogadores.

     Brasil e Uruguai saen ao campo. Moita xente de Meicende está pendente do transistor para saber o que fai o rapaz dos "Mighés". Durante os primeiros 45 minutos os anfitrións puxeran cerco a unha férrea defensa uruguaia soberbiamente controlada polo grande Obdulio Varela e cun sobresaínte Máspoli no marco. Catro minutos despois da reanudación, un fallo na defensa celeste permite a Brasil adiantarse no marcador por medio de Friaça. Maracaná vénse abaixo e, agora si, os seareiros da canarinha agardan por un diluvio de goles que nunca chegaría. E pasou o que ninguén contaba. Uruguai adianta a posición de Obdulio Varela e entra máis en xogo e, aos 65 minutos, abren un balón á dereita a Ghiggia. O pequeno extremo centra sobre Schiaffino quen, desmarcado, bate a Barbosa co seu xute (1-1). O empate seguíalle valendo a Brasil para ser campión do mundo mais, faltando once minutos para o remate do partido, Ghiggia recolle un pase retrasado de Pérez e anota o 1-2 definitivo. Os 200.000 seareiros parecían feitos de pedra, insensibles a reaccionar aos xestos de alegría dos futbolistas uruguaios. Dez minutos despois toda a nación do Brasil estaba de loito.

     O "Cotorra" deixou unha grande impresión no campionato, onde o seu soberbio fútbol converteuse en lenda pola rapidez mental e un dominio pouco común da pelota, con goles e remates a porta de chilena ou de rabona e recibiría varias propostas do fútbol europeo. Mais rexeitaría as ofertas, xa que sempre priorizou o seu amor polo Peñarol, equipo co que conseguiu o campeonato uruguaio en 1951, 1953 e 1954. Neste último ano participa con Uruguai no Mundial de Suiza, onde anota un dos dous goles que a celeste lle endosou a Checoslovaquia no primeiro partido da primeira rolda. No segundo enfrontamento desta fase inicial, Uruguai vence a Escocia por 7-0 con tres goles de Borges, dous de Abbadie e outros dous do "Cotorra", resultado que lle daba o pase a cuartos de final, no que vencen a Inglaterra por 4-2. A celeste estaba en semifinais. A Hungría de Kocsis e Puskas era o rival para pelexar por un posto na final. O "Cotorra" chegaba a este partido decisivo no seu mellor momento de forma mais, lamentablemente, os caprichos infantís dalgúns dirixentes da federación, que non foran quen de manexar con coherencia un problema leve na concentración da selección, levarían a Míguez a ser apartado do equipo acusado de indisciplina e non xogaría ante os húngaros. Uruguai perdería 4-2 no que para moitos foi o mellor partido da historia dos mundiais. Os húngaros gañaban por 2-0 cando só faltaba un cuarto de hora para o remate, mais no minuto 75, Hohberg, que sería adestrador de Uruguai en 1970, anota o 1-2 e a tres minutos do final do partido repetiría a faena. O once sudamericano aínda tería ocasión de gañar aquela semifinal xa que, no tempo de desconto, unha pelota de Schiaffino quedaría no barro, a poucos centímetros da liña de gol, co porteiro húngaro xa batido. Dous goles na prórroga de Kocsis, máximo goleador do Mundial con 11 tantos, daríanlle o pase a Hungría á gran final. O equipo uruguaio despediríase do Mundial de Suiza xogando o partido polo terceiro e cuarto posto contra Austria, partido que a celeste perdería por 3-1 con Míguez formando parte do once titular.

O "Cotorra" Míguez

     Nas semanas posteriores á cita mundialista, tanto o F.C. Barcelona, como o Valencia e o Milán tentaron fichar ao "Cotorra", mais el, logo de que os tres equipos chamaran varias veces á súa porta, seguiría sendo fiel ás cores do Peñarol.

     Dous anos máis tarde, entre o 21 de xaneiro e o 15 de febreiro de 1956, Arxentina, Brasil, Chile, Paraguai, Perú e Uruguai disputan en Montevideo, por sistema de liguiña, a Copa América. Míguez, con vinte e oito anos acabados de cumprir, anotou nos tres primeiros partidos de competición, marcando un dos catro goles da vitoria (4-2) de Uruguai diante de Paraguai, outro no 2-0 contra Perú e, outro tanto máis, no 2-1 a Chile. Os charrúas, cun empate a cero goles na penúltima xornada con Brasil, e unha victoria pola mínima (1-0) na última diante de Arxentina, gañaron aquel campionato no que o "Cotorra", en plan estelar durante os cinco partidos, sería elexido o mellor xogador do torneo.

     Nos últimos anos da década dos cincuenta, 1958 e 1959, conseguiría dous torneos ligueiros máis co Peñarol. O último deles foi o do seu adeus definitivo do equipo dos seus amores co que disputaría, entre os anos 1948 e 1959, 137 partidos e anotara 107 goles. A súa impecable media anotadora vestindo a camiseta negra e amarela foi de 0,78 goles por partido. Uns meses antes, o 30 de abril de 1958, xogaría o seu último encontro coa selección nun amigable en Bos Aires contra Arxentina que os uruguaios perderían por dous goles a cero. Coa celeste xogou 39 partidos e anotou 28 goles entre 1950 e 1958, deixando para o recordo xogadas e tantos inesquecibles, como as súas clásicas chilenas e rabonas. Con eses 28 goles é un dos máximos artilleiros coa selección no profesionalismo e ademais, a día de hoxe, segue sendo o máximo goleador de Uruguai na historia dos mundiais con oito tantos (5 en Brasil 1950 e 3 en Suiza 1954).

Míguez con Pelé

     En 1960, xa ao final da súa carreira deportiva, Míguez vaise ao Perú, onde xogaría seis meses no Sporting Cristal de Lima baixo as ordes do arxentino Carlos Peucelle e o peruano Víctor Pasache, con quen terminaría terceiro no campionato ligueiro dese ano 60 anotando 10 goles en 18 partidos. O "Cotorra" axudaría a que o Sporting Cristal medrara, o que permitiría ao club gañar na tempada seguinte o seu segundo campionato do Perú. Na súa estadía peruana, unha noite chegou ao hotel no que se hospedaba un mozo brasileiro e pediu que lle presentasen ao "Cotorra". Simplemente quería coñecer ao sensacional futbolista que lle amargara a infancia cando vivía no interior do estado de Minas Gerais e oía pola radio a debacle dos brasileiros no Mundial de 1950. Aquel mozo non era outro que Edson Arantes do Nascimento, coñecido mundialmente por Pelé.

     No ano 1961, o noso protagonista volta a Uruguai, onde ficha polo modesto Rampla Juniors xunto a outra gloria do fútbol, o arxentino Ángel Labruna. Durante a tempada o club sufriría para manter a categoría e, finalmente, remataría o campionato nun decepcionante sétimo posto. Óscar Omar Míguez Antón, o fillo daquel emigrante de Meicende que chegara a Montevideo nos anos vinte, poñería fin a súa carreira deportiva en 1962 no Colón Fútbol Club, equipo da Segunda División uruguaia. Mais a saga dos Míguez continúa, xa que Pablo, un dos fillos do "Cotorra" (tívoo con 60 anos), é tamén futbolista profesional. Tras debutar en 2008 co equipo uruguaio do Danubio e xogar durante dous anos en Arxentina co Unión Santa Fé, Pablo Míguez defende actualmente as cores do Alianza de Lima.

     O que para moitos foi o mellor 9 de Uruguai de todos os tempos faleceu, con 78 anos, o 19 de agosto de 2006 por mor dunha crise cardíaca. Os seus restos descansan no Panteón dos Olímpicos no cemiterio do Buceo de Montevideo.



RAMÓN VILLAVERDE, O URUGUAIO-ARTEIXÁN DO F.C. BARCELONA

Ramón Villaverde

     Montevideo foi o lugar que viu nacer a Ramón Alberto Villaverde Vázquez un 16 de marzo de 1930. Fillo de pais arteixáns da Pedreira de Oseiro e de Rañobre que emigraran a Uruguai na procura dun futuro mellor, Ramón empezaría, como centos de nenos en Sudamérica, a patear o coiro nas rúas da capital charrúa onde non tardaría en amosar unha pasión e cualidades innatas para a práctica do fútbol..."Ramón engañábame usando uns zapatos vellos que non sei onde os gardaba, mais sempre chegaba á casa cos de uso diario sen unha sinal de darlle patadas a nada", lembraba a súa nai Matilde nunha entrevista a La Voz de Galicia en abril de 1955. 

     Ramón Villaverde empezaría a xogar na tempada 1949-50 no Liverpool de Montevideo, onde demostraría de contado unha innata capacidade goleadora que o acabarían levando ao fútbol colombiano, daquela o mellor pagado do continente americano. Alí, no país cafeteiro, defendería primeiro as cores do Cúcuta Deportivo (50-51) e posteriormente do "Ballet Azul" de Millonarios de Bogotá (1952-54) equipo no que chegaría a  formar unha dupla máxica con Alfredo Di Stéfano. As boas actuacións dos dous futbolistas en terras colombianas non pasarían desapercibidas para os grandes do fútbol español e, deste xeito, Di Stéfano acabaría fichando no Real Madrid e Villaverde no F.C. Barcelona, clube ao que chega en xullo de 1954 da man do directivo Pedro Salvat e de Josep Samitier. 

     O seu debut coa camiseta blaugrana prodúcese en Les Corts frente ao Sevilla na xornada inaugural da Liga (12.9.1954), partido que o Barça gaña 4-2 e no que Ramón marca o primeiro gol batendo de cabeza ao meta sevillista Bustos. Mais se había unha data emotiva para o futbolista uruguaio-arteixán, esa era a do 20 de marzo de 1955, día no que o R.C. Deportivo da Coruña e o F.C. Barcelona se enfrontaban en Riazor, en partido correspondente á xornada 27. Villaverde ía pisar por primeira vez a terra da que tanto lle falaran na súa infancia, a terra que vira nacer a seus pais... polo que, familiares e veciños dos seus proxenitores, tiñan o corazón dividido entre o Barça no que xogaba o fillo daqueles rapaces da Pedreira e de Rañobre que tiveran que facer a maleta da emigración e o Deportiviño  no que xogaba outro arteixán: Arsenio Iglesias. O partido remataría 2-2 e Ramón anotaría un dos goles do seu equipo. 

La Voz de Galicia, 14 de abril de 1955

   Dúas semanas despois daquel enfrontamento, chegaban á cidade herculina Matilde Vázquez e Mario Villaverde, nai e irmán do noso protagonista. Matilde, que naquela hora tiña 62 anos e xa estaba viúva do seu home, a quen coñecera en Uruguai, emigrara do seu Rañobre natal aos 16 anos e facía 46 que non pisaba a súa terra. Despois de tanto tempo sen ver á familia (os pais xa morreran), botaría unha longa tempada en Rañobre na casa dun de seus irmáns e, pola súa banda, os seus fillos Mario e Ramón, que chegara en xullo á Coruña para asistir ao casamento do seu compañeiro Dagoberto Moll, coñecerían nese verán de 1955 a toda a familia materna e paterna da Pedreira, de Suevos e de Figueiroa, lugar no que aínda hai xente que se lembra da axitación que causara a visita do futbolista do F.C. Barcelona.

     A posición de Villaverde no campo tanto podía ser a de interior como a de extremo, mais neste caso tiña tendencia a bascular cara o centro do campo, onde podía explotar mellor a súa extraordinaria visión da xogada. Digno representante da escola sudamericana, o seu binomio co galego Luís Suárez abofé que sería recoñecido pola súa maxia e facilidade de por en pé, co espectacular xogo combinativo de ambos, ao graderío blaugrana. Adiantado ao seu tempo polo feito de non permanecer fixo na banda, senón que tiña tendencia a romper polo centro buscando outras alternativas de ataque, Ramón tiña un remate portentoso e un gran dominio do balón, ata o punto que sabía recortar ao contrario sen chegar a tocar o esférico. Nun tempo de poucos encontros internacionais e de certas facilidades para que os futbolistas chamados oriundos vestiran a camiseta de España, o seu bo facer no  Barça tamén o levaría a xogar un partido coa selección española, partido disputado en Barcelona o 31 de maio de 1956 que España perdería por 2-5 ante Alemaña.

    O futbolista de raíces arteixás tería o seu cenit no Barça baixo a dirección de Helenio Herrera, nunha eliminatoria de 1/4 da Copa de Europa de 1960 fronte aos temibles "Wolves", o alcume co se coñecía ao Wolverhampton inglés. Na noite do 10 de febreiro de 1960, na ida no Camp Nou, o Barcelona vence aos británicos por un contundente 4-0 con goles de Villaverde (2), Kubala e Evaristo.  Na volta, o 2 de marzo do mesmo ano, a exhibición é total e o público inglés ovaciona ao equipo blaugrana ao remate do partido: 2-5 con gol de Villaverde e catro de Kocsis. Aquel Barça sería eliminado nas semifinais polo Real Madrid, que sería o Campeón daquela edición da Copa de Europa de 1960.

     Villaverde non xogaría a célebre final dos paos cadrados de Berna, o 31 de maio de 1961, final da Copa de Europa que o Barcelona perdería por 3-2 ante o Benfica de Lisboa. Instalado xa nun suave declive, o futbolista fillo de arteixáns, permanecería no clube catalán ata o 27 de outubro 1963, que foi o día no que decía adeus á afición barcelonista nun partido amigable ante o Racing de París no que esgotou a súa retirada ata o minuto 12 do segundo tempo, como resistíndose a deixar unha camiseta pola que sentía verdadeira devoción e que tantas alegrías lle dera. Cando deixou o campo fixoo acompañado por unha ovación ensordecedora..."La emoción que he sentido esta tarde al recibir los aplausos y los cumplidos que me han sido dedicados sólo se puede explicar con el corazón. No hay palabras". Durante a súa etapa no vestiario blaugrana a afición e os seus compañeiros apreciárano moito polo seu carácter sinxelo e chan, que acabaría demostrando na tempada 1963-64 ao aceptar xogar cedido o último ano de contrato no Racing de Santander con estas palabras: "Aún no soy viejo para el fútbol, pero ya lo estoy para jugar en el Barça". 

 O día 27 de outubro de 1963 Villaverde despedíase do Barça

     No F.C. Barcelona xogaría un total de 322 partidos oficiais, marcando 136 goles e obtendo dúas Ligas (58-59 e 59-60), tres Copas del Generalísimo (57, 59 e 63) e dúas Copas de Feiras (58 e 60), rexistros que a día de hoxe aínda o sitúan entre os mellores futbolistas da historia do clube catalán.

     Ramón Alberto Villaverde Vázquez falecería en Barcelona aos 56 anos de idade o 15 de setembro de 1986 por mor dunha afección cardíaca.

MARIANO ARANA

     Se hai un país que garda especial relación con Arteixo pola gran cantidade de persoeiros, dun e doutro lado do charco, que teñen lazos de unión co noso concello ese é Uruguai. Xa vos falei dun deles, o futbolista Oscar Míguez, fillo de emigrantes de Meicende que foi campeón do Mundo en 1950 coa camiseta celeste no famoso Maracanazo. Mais teño pendente contarvos, nestas Crónicas de Arteixo, casos coma o de Washington Cataldi, Subsecretario de Industria do país sudamericano no período 1969-71 e presidente do Peñarol en varias etapas que viña a pasar o verán á casa de súa sogra, en Uxes; de Héctor Núñez, fillo de emigrantes de Meicende que chegaría a xogar no Valencia nos anos 60 e posteriormente a adestrar, entre outros clubes, ao Atlético de Madrid; de Ramón Villaverde, fillo de emigrantes de Arteixo (a nai era de Rañobre) que a día de hoxe está considerado coma un dos mellores xogadores da historia do F.C. Barcelona; de Nelson Cedeira, o propietario do bar Fénix (o que está ao carón do Balneario), que foi futbolistas de Wanderers e de Fénix, equipo no que xogou xunto ao lendario Enzo Francescoli; do pai de Nelson, Francisco Cedeira Mallo, veciño da Catuxa que emigrou a Montevideo e sería durante moitos anos directivo do Salus F.C., equipo que ascendería de xeito consecutivo catro categorías ata acadar a 2ª División do fútbol uruguaio; de José Figueiras España, o popular Mariñeiro pai da concelleira de Terra Galega (Tega) Charo Figueiras, que foi directivo do Racing Club de Montevideo durante varios anos; de Alfredo Martínez, antigo fútbolista do Deportivo fillo de emigrantes de Lañas e de Bértoa...e dun longo etcétera...mais hoxe vouvos falar de Mariano Arana Sánchez, arquitecto e ex-Ministro de Vivenda, Ordenamento Territorial e Medio Ambiente de Uruguai e ex Alcalde de Montevideo.

    

Mariano Arana

Fillo de Pedro Mariano Arana Vázquez e de María Sánchez Maceiras, nada en 1899 na Pedreira (Arteixo), entre Figueiroa e A Catuxa, que era a oitava de nova irmás e que chegou como emigrante a Uruguai, xunto con dúas das súas irmás e a súa nai, Mariano Arana Sánchez nacía en Montevideo o 6 de marzo de 1933, dous anos despois de que casaran seus pais e un antes de que nacera seu irmán Máximo. Tras cursar estudios no Lyceé Français de Montevideo, en 1952 ingresaba na Facultade de Arquitectura da Universidade da República, donde se licenciaría en 1961 e na que, ademais, sería docente e Director do Instituto de Historia da Arquitectura, entre outras tantas actividades que realizou na Facultade. 

     No seu paso pola Universidade, Mariano Arana destacaría non só polo desempeño no plano académico, senón tamén polo seu activismo social e gremial, sendo nos anos 50 un activo militante e dirixente do Centro de Estudiantes de Arquitectura (CEDA) e da Federación de Estudiantes Universitarios de Uruguai (FEUU), na que ocupou a secretaría de asuntos gremiais, actividade que o levaría a involucrarse directamente nas loitas sociais e antiimperialistas que caracterizaron o final dos anos 50 e o principio dos 60. Nesta etapa, ademais de marcar a súa ideoloxía política, marcaría tamén a súa forma de interpretar a arquitectura e o urbanismo desde unha mirada fortemente contemporánea, tinguida tanto polo pensamiento das vangardas artísticas e culturais como co seu forte compromiso social.

     No perfil deste persoeiro de orixe arteixán hai que destacar tamén o seu  compromiso cultural. Interesado profundamente nas más diversas manifestaciones contemporáneas, como o as artes plásticas, a música, o teatro ou a literatura, Mariano Arana vinculouse cos movimentos e as correntes de vangarda nos anos 50 e 60 en Uruguai, vinculación que no caso do teatro independente, en especial na institución teatral “El Galpón”, levaríao, xunto con Mario Spallanzani a intervir en diferentes intres nos procesos de rehabilitación de varias salas para albergar actividades culturais.

     Impulsado por ese ánimo, xunto con outros universitarios, intelectuais compañeiros da Federación de Estudiantes fundaría a editorial Ediciones de la Banda Oriental (EBO), un dos emprendementos culturais innovadores dos anos 60, que participou de xeito destacado no “boom editorial” desa década, así como tamén foi un notable referente cultural en tempos da dictadura uruguaia (1973-1985), promovendo especialmente a difusión de obras literarias de autores nacionais e clásicos universais, así como traballos sobre a realidade política e cultural e investigacións históricas, actividade que o levaría a presidir a Comisión de Patrimonio Histórico, Artístico e Cultural de Uruguai entre os anos 1985 e 1989.

     Pola súa actividade profesional foi recoñecido por organizacións internacionais de arquitectos e entidades vinculadas coa profesión, merecendo, entre outras, as distinciones outorgadas pola Federación Panamericana de Asociaciones de Arquitectos (FPAA), a que lle outorgou no seu Congreso do ano 1999 a Medalla de Ouro á traxectoria profesional e pola VI Bienal Iberoamericana de Arquitectura y Urbanismo, celebrada en abril de 2008 en Lisboa, na que se lle concedeu o Premio Iberoamericano ao conxunto da súa traxectoria. Tamén recibiría outras distinciones internacionais como a Orden Nacional ao Mérito da República Francesa, a Orden Cruzeiro do Sul del Gobierno Federativo de Brasil e a Cruz de Mayo outorgada polo Goberno arxentino.

Mariano Arana

     Mais, aparte da súa actividade no mundo da arquitectura e no eido cultural, Mariano Arana tamén é un persoeiro coñecido pola súa actividade política. O noso protagonista foi fundador de Vertiente Artiguista, partido polo cal foi elexido Senador da República en 1989, cargo que ocuparía en dúas etapas: 1990-2004 e 2008-2010, nas que formaría parte da comisión permanente do Senado entre 1991 e 1992, así como da comisión do presuposto. En 1994 foi segundo vicepresidente da Cámara uruguaia e posteriormente sería alcalde de Montevideo polo Frente Amplio desde 1994 a 2005, ano no que Tabaré Vázquez asume a Presidencia da República e nomea a Mariano Arana Ministro de Vivenda, Ordenamiento Territorial e Medio Ambiente, un Arana que coincide no Goberno con José Mujica, líder do Movimiento de Participación Popular (sector maioritario do partido de esquerda Frente Amplio) que sería Ministro de Gandería, Agricultura e Pesca entre 2005 e 2008 e, entre 2010 e 2015, Presidente da República, un Mujica que para moit@s, entre os cales me incluio, é un dos primeiros referentes políticos mundiais.

     Nun acto promovido polo concelleiro de cultura daquela hora, Juan Antonio Mouzo, ás 13:00 horas do 14 de maio de 2004 Mariano Arana Sánchez era recibido na Praza do Concello polo Alcalde arteixán Manuel Pose e, tras asinar no libro de Honra, entraba  no Salón de Plenos da Casa do Concello de Arteixo donde o agardaban os membros da corporación municipal e resto de autoridades que asistiran ao acto, entre elas o Presidente da Xunta Manuel Fraga, o Conselleiro de Presidencia, Xaime Pita e o de Emigración Aurelio Miras, o Alcalde da Coruña Francisco Vázquez e o Presidente da Deputación Provincial da Coruña Salvador Fernández Moreda para asistir ao merecido nomeamento de Mariano Arana Sánchez como Fillo Adoptivo de Arteixo.


ALEX LOMBARDERO, O CAMPIÓN DO MUNDO DE OSEIRO

     En ocasións, o fútbol vólvese tan desalmado como a existencia de calquera. Se cadra porque o chamado deporte rei tamén consista non perpetuo desencontro ou, acaso, porque neste xogo todas as nosas esperanzas convírtense tarde ou cedo en torpes verdades ou, tal vez, porque ninguén, en ningunha das realidades, fútbol e vida, sexa quen de prever que a mala sorte poida cruzarse no risoño destino de un. Así lle aconteceu ao protagonista desta historia, a quen os infortunios da vida levaríano a retirarse dos terreos de xogo con tan só 27 anos por mor dunha extraña enfermidade dexenerativa.

     Fillo do leonés José Antonio Lombardero e da asturiana María Luisa Menéndez, que chegaran a Arteixo nos anos 70 por motivos laborais procedentes de Madrid, Álex daríalle as primeiras patadas a un balón nas rúas da Urbanización Sol e Mar de Oseiro, o lugar no que se instalara a familia despois de residir durante un tempo na parroquia de Loureda. 

     Nado o 1 de marzo de 1979, dende moi meniño xa apuntaba maneiras e víase que tiña unhas innatas condicións para a práctica do fútbol, condicións que non tardarían en despertar o interés de varios equipos da Coruña, sendo o Montañeros o que finalmente se faría cos seus servizos. De aí pasaría ao Imperator, cadro co que quedaría imbatido, tanto no campionato ligueiro como na Copa, e co que se proclamaría campión galego xogando ao carón de seu irmán Óscar, un ano máis novo que el. Aqueles son tempos nos que o rapaz da popular barriada de Oseiro empezaría a contar tamén coa confianza dos técnicos da selección coruñesa, Cedeira e Agulló, e o da galega, Fernando Blanco, quenes o citarían de xeito habitual para os compromisos nos diferentes torneos das categorías inferiores. O bo facer de Álex tampouco pasaría desapercibido para Teodoro Nieto, responsable da selección española Sub-15, que convocaría ao arteixán para participar en Francia no Torneo Mundial de Montaigu disputado en abril de 1994 onde, os da camiseta vermella, quedarían clasificados no sétimo lugar. 

     Posteriormente, nun abrir e pechar de ollos, Lombardero abandonaría o Imperator e probaría fortuna en Xixón, a cidade natal de súa nai María Luisa, onde forma parte do plantel do cadro xuvenil de primeiro ano do Sporting. Alí, os responsables de Mareo, vendo que ese equipo quedáballe pequeno, subiríano de contado ao da División de Honra, no que Álex nunca se sentiría o suficientemente cómodo e, por iso, acabaría recalando nos xuvenís do C.D. Lugo na tempada 1996/97.

     A chegada á cidade das murallas cambiaría, e de que xeito, a vida do fillo maior de José Antonio e María Luisa, un rapaz que sendo aínda xuvenil debutaría en Segunda División B co primeiro equipo na primeira xornada da campaña seguinte, nun partido que os lucenses empatarían a un gol no Anxo Carro contra o Real Madrid B. Gonzalo Edrosa, técnico do Lugo naquela altura, seguiríalle dando confianza ao mozo de Oseiro que, ao longo desa tempada disputaría en Segunda B un total de 26 partidos nos que anotaría 5 tantos. Álex tamén debutaría por aqueles días, o 2 de outubro de 1997, coa selección española Sub-18 da man de Andoni Goicoetxea en partido correspondente de clasificación para a Eurocopa no que España acadaría unha victoria frente a Bélxica por 2-0. O noso futbolista marcaría o primeiro gol e sería sustituído por Mario Alberto Rosas no minuto 75. Unhas semanas máis tarde, o 5 de novembro, anotaba o segundo tanto na victoria por 0-2 ante Bélxica e, o 20 dese mesmo mes, xogaría 75 minutos de titular no triunfo ante Italia por 1-3. Nesa Eurocopa, na que faría boa amistade con Puyol, o futuro capitán do F.C. Barcelona, Lombardero proclamaríase máximo realizador do campionato empatado a goles co italiano Fabrizio Miccoli, co tempo dianteiro da Juventus, da Fiorentina ou, entre outro clubes, do Benfica. Naquela campaña 97/98 Álex tamén formaría parte da selección española Sub-18 que se enfrontou en partido amigable á Francia dos Thierri Henry, Anelka, Trezeguet e compañía con motivo da inauguración do estadio de Saint Denis o 28 de xaneiro de 1998 e, un mes despois, viaxaba a Uruguai para disputar o Mundialito Álvaro Fabián Perea Barrospe baixo as ordes do adestrador Iñaki Sáez.

     Vendo o prometedor futuro da xoven estrela, a directiva do Lugo ofreceríalle por aqueles días o seu primeiro contrato profesional, establecendo unha escandalosa cláusula de rescisión de 500 millóns das antigas pesetas, contrato que Álex asinaría converténdose no primeiro xuvenil en ter unha cláusula tan elevada.    

Álex Lombardero, primeiro pola dereita, en Nixeria

   O centrocampista de Oseiro segue entrando nos plans do técnico do Lugo, Gonzalo Edrosa, durante a tempada 98/99 na que xoga en 31 partidos e anota dous tantos. O seu gran desparpaxo, velocidade e desborde confirmaban en cada partido que o equipo lucense tiña nas súas mans un verdadeiro diamante en bruto, bo facer que o levaría a recibir a chamada da selección española Sub-20 de Iñaki Sáez, para xogar o Torneo Atlántico nas illas Canarias en xaneiro de 1999 e, pouco despois, a disputar en Nixeria o Mundial da categoría durante o mes de abril xunto a nomes tan importantes como Iker Casillas, Aranzubía, Xavi Hernández, Marchena, Yeste, Gabri...Mundial no que tamén xogaron tipos como Ronaldinho, Simao, Ashley Cole, Milito, Cambiasso ou Forlán. Álex Lombardero, que vestía o dorsal 14 no campionato, non xogaría no debut ante Brasil (2-0), disputaría 18 minutos ante Zambia (0-0), a segunda parte frente a Honduras (3-1) e non sairía en octavos ante Estados Unidos (3-2). Iñaki Sáez daríalle a oportunidade na prórroga dos cuartos de final ante Ghana, partido no que o centrocampista arteixán anotaría o segundo penalti da tanda, tralo empate a un final. Despois de gañar a Mali en semifinais e golear a Xapón na final, choques nos que o noso protagonista non participaría, España coroábase campiona do mundo, que significaba o maior éxito do fútbol base estatal en toda a súa historia e que marcaría un antes e un despois no balompé, ao demostrar que os xogadores de estatura baixa como Xavi Hernández ou o propio Álex Lombardero tiñan cabida na elite dando paso ao chamado tiquitaca..."el fútbol se juega con los pies, y si yo pienso más rápido que tú y entre mi cabeza y mis pies el balón está más cerca de mi solo puedes correr detrás. Al fútbol se juega por el suelo", afirmaría Xavi ao longo da súa carreira ducias de veces.

Álex, co dorsal 14, celebrando cos seus compañeiros o título mundial Sub-20

   A partir de aquí, ao arteixán abriríaselle un mundo e tería a sorte de palpar, mínimo, dúas opcións polas que decantarse. Mais ás veces por sensibilidade, ás veces por confusión, case nunca escollería a adecuada. Á volta de Nixeria e unha vez rematada a tempada co Lugo, o presidente do Mérida, José Fouto, persuasivo como poucos, rescátaoo do océano de ofertas que rondaban ao xogador de Oseiro, un futbolista que tivera contratos económicos moi superiores enriba da mesa, mais que se decantaría polo cadro extremeño de Segunda División porque creía que sería mellor trampolín para a súa carreira. De entrada parecía non equivocarse. Paco Herrera facíao debutar na categoría de prata na primeira xornada no partido Leganés-Mérida (1-1) e, ao longo do curso, disputaría un total de 26 partidos nos que anotaría tres tantos contra o Tenerife, Recreativo de Huelva e Las Palmas. Lombardero tamén debutaría naquela tempada 1999/00 na selección Sub-21 xunto ao seu compañeiro Unai e, pouco despois, entraría na preselección para as Olimpiadas de Sídney 2000. A campaña en Segunda co Mérida, do que a partir da xornada 15 se fixera cargo Juan Señor, estaba sendo espectacular e ata acadaría os cuartos de final da Copa do Rei, o teito dos extremeños na competición do KO. Despois de eliminar ao Talavera, Betis (0-1 en Sevilla con gol de Álex), e ao Oviedo, o Real Madrid cruzaríase no seu camiño, un equipo branco que se clasificaría para semifinais inxustamente. No Santiago Bernabeu, onde o arteixán entraría na segunda parte, o Mérida daríalle un baile considerable aos Casillas, Salgado, Hierro, Roberto Carlos, Guti, Raúl e compañía quenes, con todo, acabarían gañando por 1-0 e, en Mérida eliminarían aos locais na prórroga. A aquel mazazo copeiro dos extremeños habería que sumarlle outro máis, xa que perderían o ascenso á Primeira División na última xornada do campionato ligueiro no Vicente Calderón ante o filial do Atlético Madrid. Rematada a competición, as cousas empezaríanse a torcer xa que a maioría dos seus compañeiros denuncian ao clube por impagos. Él decide non facelo e non romper a súa vinculación co Mérida, que acabaría desaparecendo. O futbolista de Arteixo non cobrou o que se lle debía e, por ter contrato en vigor cun equipo en proceso de liquidación, sufre inconvenientes burocráticos que lle impedirán xogar boa parte da tempada seguinte, a pesar de ter un acordo co Betis.

Álex coa camiseta do Atlético de Madrid

     Despois disto, empeza a adestrar co Atlético de Madrid no primeiro ano dos atléticos en Segunda e, tras disputar un partido amigable na pretempada, Paolo Futre, que naquela hora era o director técnico, dille que vaia ás oficinas do clube porque o quere a toda costa. Mais, despois de asinar co Atlético, Álex segue sen poder xogar por mor do problema dos seus dereitos federativos e, finalmente, remataría aquela campaña 2000/01 xogando once partidos en Segunda B co filial ao mesmo tempo que adestraba con Marcos Alonso no primeiro equipo colchoneiro, onde coincidiría cun tal Fernando Torres, daquela un rapaciño de 16 anos. Nesa altura, o lendario presidente Jesús Gil quixo atar a Lombardero cun contrato de longa duración, oferta que o centrocampista de Oseiro non aceptaría porque non estaba pola labor de arrancar outra vez dende o Atlético B e marchou cedido ao Ceuta. 

     Alí, no conxunto do norte de África, con Carlos Urúe no banco, xoga 22 partidos e proclámase subcampión do grupo IV da Segunda B, bo facer que chamaría a atención do presidente do Compostela, José María Caneda. Naquel intre xa había rumores de que o equipo de Santiago tiña grandes problemas económicos, mais Álex fíase de Caneda, quen lle di que se tranquilice e que se esqueza das informacións que aparecen nos medios. "Nada máis asinar, vai e desaparece o clube. Non cheguei nin a adestrar", lembraba recentemente o futbolista arteixán quen, a falta dun día para que se pechara o mercado de fichaxes, se decanta polo Díter Zafra, mais non tardaría en asinar un precontrato co Racing de Santander. Cos extremeños Álex disputaría 31 partidos nos que anota tres tantos, cifras que non evitarían o descenso do Díter á Terceira División.

     Na seguinte tempada, a 2003/04, xoga no Racing de Santander B, onde intenta apurar as súas derradeiras opcións de chegar á Primeira División. Álex, que acabaría disputando 34 partidos en Segunda B nos que anota cinco goles, empeza a campaña realmente ben e as súas boas actuacións co filial racinguista non pasarían desapercibidas para Lucas Alcaraz, que o fai adestrar habitualmente co primeiro equipo. Mais, cando parecía que o seu soño de debutar na máxima categoría estaba cerca, o seu rendimento baixa de xeito esaxerado quedando, unha vez máis, ás portas de Primeira. 

     Tralo paso fugaz por Santander, Lombardero acaba na tempada seguinte no Alavés que, naquela hora, xogaba na Segunda División con futbolistas da talla de Bonano, Téllez, De Lucas, Bodipo ou Nené, que non tardaría en asinar co PSG, futbolistas que ao remate da campaña acadarían o ascenso á Primeira. O arteixán só participa en dous partidos, o disputado en Mendizorroza na primeira xornada contra o Valladolid (2-4) e o da sétima, tamén na casa, contra o Pontevedra (3-2). Ante a falta de oportunidades ao longo do campionato, no que empeza a ter contínuos problemas físicos que lle impiden rendir como o facía antes, pídelle ao presidente da entidade, o extravagante Piterman, saír do equipo porque ten a posibilidade de ir xogar a China, opción que quedaría descartada polo rexeitamento de Piterman, feito que levaría a Álex a rematar a campaña no equipo filial, o Alavés B, con quen xoga trece partidos no grupo II da Segunda B e marca un gol. 

     Na tempada 2005/06 asina co Gramanet. Alí disputa 28 partidos nos que anota catro tantos que axudan á entidade catalana a acadar a cuarta praza do grupo IV de Segunda B e a disputar o playoff de ascenso. Nese curso, o seu corpo segue enviándolle sinais de que algo non vai ben, pequenas molestias, problemas de pube...Continúa na Gramanet na campaña seguinte, a 2006/07, exercicio no que despois de xogar 13 partidos e anotar dous goles, diagnostícanlle un problema dexenerativo nos ósos, unha desas enfermidades raras que só padece unha persoa de entre un millón. O día que llo dixeron os médicos, o noso protagonista despertou do seu soño de xogar en Primeira División. Ese soño que tivo tan cerca e que tan a punto estivo de conseguir, desgraciadamente, como a tantos outros, escaparíaselle. 

     Confirmada a noticia de que tiña que deixar o fútbol, que fora o único que fixera ata aquel entón, véuselle o mundo enriba e "para máis inri", a Gramanet, en vez de apoialo naqueles momentos tan duros fixo o posible por botalo deixándolle de pagar e dándoo de baixa polos seus problemas na cadeira. Doído polo comportamento do clube catalán, Álex intentou falar cos seus dirixentes e chegar a un acordo, mais dixéronlle que xa tiñan a decisión tomada e que fixera o que creera oportuno. O arteixán decidiu, entón, denunciar á entidade por despido improcedente e estaría moito tempo litigando con eles nos xulgados para que lle pagaran os seis meses de contrato que lle debían. Finalmente a xustiza daríalle a razón.

     No momento que colgou as botas, Álex tiña 27 anos e ao pouco, ao cabo de dous meses, colocáronlle dúas próteses nas cadeiras que, á larga, derivarían nunha invalidez do 40%. Por primeira vez na súa vida tívose que buscar un futuro en algo que non era xogar ao fútbol. Primeiro traballou nunha empresa de protección xurídica como tramitador. Logo, estaría de olleador no Racing de Santander na zona de Cataluña. E por último, atoparía traballo na ONCE vendendo cupóns na localidade extremeña de Calamonte, onde vive actualmente coa súa muller Nani e as dúas fillas do matrimonio, Claudia e Paula.

     A día de hoxe o arteixán segue ligado ao mundo do fútbol xa que é o responsable da Escola Deportiva Calamonte que coordina o seu cuñado Calixto e, ademais, estase preparando para ser adestrador e aspirar algún día a devolverlle ao fútbol o pouco que éste lle diu ao noso ilustre veciño de Oseiro campión daquel Mundial Sub-20 xunto aos Casillas, Xavi, Marchena e compañía...un Álex que curiosamente ten o extraño récord de coincidir cos que se cadra foron os catro presidentes máis extravagantes do fútbol español daquel entón: Fouto do Mérida; Jesús Gil do Atlético de Madrid; Caneda do Compostela; e Piterman do Alavés. 



CARTA A PACO SOUTO

     Aínda incrédulo diante da túa perda, curmán...aínda co corazón roto, compañeiro...vencer esta pena inmensa que sinto, esta tristura infinita, esta rabia, este nudo na gorxa, esta dor...non ha de ser doado mais, con todo, sempre nos quedará a túa palabra e o teu exemplo de ser excepcional, o exemplo dun ser humano bo, leal e xeneroso.

  Aínda non podo crer que o mar che fixera isto, ese mar ao que tanto lle tes escrito, ese mar do que dicías que sopraba azul e que abaneaba as follas dos carballos mentres paseabas silencioso ao compás do recordo. "O mar levou ao máis sublime dos versos: ao Paco Souto real, suxeito irrepetible", escribiu estos días a nosa prezada amiga Rosalía Fernández Rial, chorando a túa ausencia.

  Nunca esquecerei as nosas longas conversas sobre as tres familias que compartimos, a familia nacionalista, a familia da escrita e o noso parentesco familiar, parentesco do que un día che falou túa nai Mucha e ningún dos dous sabíamos del..."Xabi: acabo de enterarme que somos terceiros curmáns" ¿Lémbraste daquela chamada? Aínda nos botamos unhas risas con iso. Tamén te escarallabas cando che dicía que eras arteixán de Oseiro, coruñés de Monte Alto, malpicán de adopción e galego de corazón ¿Lembras?
 
   Que baleiro tan grande vas deixar no país Paquiño. Perdemos un home de acción, unha persoa  comprometida de verdade, sempre disposto a axudar, sempre na loita, sempre na defensa das inxustizas, sempre con sorrisos, sempre con bos consellos, sempre con boas iniciativas, sempre dando ese empurrón necesario para perder o medo a voar. Contigo, prezado compañeiro, este mundo era máis amable, máis xusto e agora é un lugar máis inhóspito que ennegreceu coa tristura inmensa que provocou o golpe de mar que che segou a vida.

     Que a terra che sexa leve, Paco!

     Quérote!

     O teu curmán  Xabi

BIOGRAFÍA DE PACO SOUTO

  

Paco Souto (imaxe de DistritoXermar)

   A Coruña, 1962. Coeditor de Letras de Cal e dos cartóns Edicións do Dragón, onde publica con Adriana Castro Dous Bocetos e con Fran Alonso e Miro Villar A rota dos Baleeiros. Autor da peza teatral "Amar non ten Laranxas" nos Cadernos da E.D.G. 1994. 

     Ten, entre outros, os premios Espiral Maior 1994 por As árvores do incesto e o Johán Carballeira do concello de Bueu 2006 por As horas de María, ambos publicados por Espiral Maior. Participa en exposicións colectivas e individuais, ilustra libros e colabora en diversas montaxes teatrais. 

     Desde 2006 conduce un programa de literatura en Radio Roncudo, a única radio libre da Costa da Morte. En 1993 realiza xunto a Laura Quintillán e Kukas o espectáculo pluridisciplinar América, no 2001 crea Aínda con Serxio Moreira ao piano e realizan Como augas de maio, e en 2003 Aviléscanto, unha homenaxe a Avilés de Taramancos. En 2007, As horas de María e en 2008, por encarga da A.C. Monte Branco, unha homenaxe a Xelucho Abella, autor homenaxeado nas Festiletras do Couto, Lugar de incendios, montaxe que reúne pintura e poesía da súa autoría con música do pianista Serxio Moreira.

     Con Rosalía Fernández Rial, Serxio Moreira á musica e a fotografía de Peter Schneider asina Tempo escuro. No 2015 publica Catálogo con Rosalía Fernández Rial e os ilustradores Chiña e Mon Lendoiro. E editan o CD Proxecto Barro parte dun espectáculo multidiscipilar que clausurou a Mostra da Oleiría de Buño dese ano.

     Dirixe con Paco de Tano a colección de poesía Caldeirón, onde se editan os premios de poesía erótica Illas Sisargas.

     No 2016 publica e Caín, poemario co que a editora Laiovento iniciou a súa colección de poesía Ventoalto.

FONTE: AELG (Asociación Escritoras/Escritores en Lingua Galega).




OS GOLPES DE MAR DE ANTÓN CASTRO

      Hai case corenta anos que o mar chegou a Aragón. Fíxoo da man de Antón Castro, un rapaz de Arteixo que en 1978 viaxa a Zaragoza fuxindo da mili porque escoitara que alí había un grupo de obxectores de conciencia. Aquel mozo, ao que súa nai chamaba "Planetas" porque fabulaba a todas horas, empezaría a traballar na vendimia en Cariñena (Zaragoza) e, posteriormente, nun bingo da capital maña, cidade na que o noso protagonista coñecería ao amor da súa vida: Carmen Gascón. 

     Ao par que a parella ía incrementando xenerosamente a natalidade aragonesa con cinco fillos, tres cativos e dúas cativas que, andando no tempo, convertiríanos en avós de tres netos (e outro en camiño), Antón, movido pola curiosidade infinita acadaría de contado un doutoramento en algo que hoxe xa case non existe: escoitar. Xenerosidade, memoria e sempre atento a toda manifestación cultural, o escritor arteixán (Lañas, 1959) non tardaría en converterse en xornalista e nun narrador único, portentoso... empezando a darlle forma a algunhas anotacións que se agochaban na súa prodixiosa imaxinación, algunhas delas escritas no papel de estreza que envolvía os cartóns do bingo no que traballara ao pouco de chegar a Zaragoza.

   Tras escribir varias obras relacionadas coa súa terra de adopción, daría paso a outras nas que Arteixo sería a súa fonte de inspiración vertebrando o municipio como ninguén o fixera antes: Armentón, Anzobre, Barrañán, Lañas… Baladouro. Foi aí cando descubrimos a personaxes da súa infancia como María da Nacha, que presumía de ter visto o demo e seica se alimentaba de sangue de polo e bebía auga de salamántigas e ortigas; a dun tío seu, que estaba recluído no manicomio e que cando lle concedían permisos temporais pasaba algunhas tempadas na súa casa e durmía onda Antón deitado sobre un xergón; ou a dun afiador ourensán que nada máis chegar á vila reunía aos nenos e nenas e relatáballes ata o máis mínimo detalle de todos os crimes habidos e por haber en Galiza. Tamén soubemos dos partidos do Peñarol de Lañas; dos combates de boxeo que vía pola televisión xunto ao seu pai, un home que puxera fóra de combate en Melilla ao mítico Max Azagra, varias veces campión de España dos pesados; ou das lembranzas mariñas vividas en Valcovo, Barrañán ou Combouzas, onde se ten bañado ducias de veces entre golfiños. 

     A salitre oceánica chegaba, deste xeito, ás terras aragonesas con traballos como A lenda da cidade asolagada (Xerais, 1995); Vida e morte das baleas (Espiral Maior, 1997), publicacións nas que recrea o mundo máxico do seu lugar de nacemento; ou El álbum del solitario (Destino, 1999), libro de topografía sentimental na que aparecen moitos amigos enmascarados dun Antón que nos relata a historia dun adolescente que vive en Lañas e que posteriormente se traslada á vila arteixá. Mais co libro que definitivamente o autor arteixán levou o mar a Aragón foi con Golpes de mar. 

Con Antón Castro no verán do 2015

    O primeiro borrador deste volume remóntase a 1986, hai agora pouco máis de 30 anos. Estaba redactado en galego, a man e sobre o papel de estraza de envolver os cartóns do bingo no que Antón traballaba naquela altura. Algúns dos contos daquel borrador viron por primeira vez a luz no libro Vida e morte das baleas que editara Espiral Maior en 1997. Posteriormente, no 2006, xa baixo o título de Golpes de mar, a editorial Destino xuntaría sete daqueles contos xunto con outros nove nunha edición que se esgotaría rapidamente e que nunca sería reeditada ata que agora, unha década despois, Ediciones del Viento volve a fletar de novo estos contos aos que o noso escritor suma catro textos novos dos que, para a miña fortuna, nun acto de verdadeira xenerosidade, Antón agasalloume coa dedicatoria nun deles, o titulado El piano del naufragio.

     Así pois, algo terá este mundo de palabras cando trinta anos e cinco edicións despois, os Golpes de mar volven a revivir! Ide correndo a comprar o libro! Agradecerédesmo toda a vida!


 

ZENITRAM, O XORNALISTA QUE ERA SOBRIÑO DOS CURAS DE LAÑAS E ARMENTÓN

   Hoxe imos a falar dun dos xornalistas máis populares do seu tempo: José Gómez Martínez, un persoeiro que era coñecido na prensa da época polo pseudónimo de Zenitram (Martínez ao revés) e que, ao longo da súa infancia e xuventude, tivera certo vencellamento co Arteixo de finais do século XIX, probablemente entre 1875 e 1885.

 

Zenitram en 1927 (Vida Gallega)

     Naquela altura o noso protagonista, nado en Pontevedra nun ano sen determinar, frecuentaba asiduamente a nosa bisbarra na compaña de seus pais Francisco e Ramona para visitar aos tres tíos curas que tiña no concello arteixán. Tratábanse de José Gómez Fernández, tío segundo por parte paterna e que era o crego da parroquia de San Pedro de Armentón; Antonio Gómez Casanande, irmán de seu pai Francisco e párroco de Santa Mariña de Lañas en 1880 e, Antonio Martínez Casanande, irmán de súa nai Ramona e que sería o cura que relevaría a Antonio Gómez ao fronte da parroquia de Lañas. Antonio e Ramona Martínez Casanande tiñan outro irmán, Juan, que tamén era crego naquela época na parroquia de San Esteban de Culleredo.

      Con tres cregos na familia non era de extrañar que José Gómez Zenitram collera o mesmo camiño que seus tíos e, unha vez iniciados os seus estudos eclesiásticos, iría xurdindo nel a imperiosa necesidade de escribir, unha afección que andando no tempo convertiríao nun dos xornalistas máis valentes, notables e polémicos da época que lle tocou vivir….”una bocanada de aire fresco que dejó a un lado los artículos de redacciones recargadas, farragosas, sin contenido y al peso”, segundo a colaboradora do Diario de Pontevedra Milagros Bará, quen tamén afirma que... “Zenitram iba al asunto y entraba en materia sin artificios”.

      As visitas a Arteixo, propiciadas polos vencellos familiares, seguiríanse producindo co cambio de século e nunha delas, a realizada a Lañas no verán de 1903, falecería seu pai Francisco. Moi querido e apreciado en Pontevedra, sobre todo desde que en setembro de 1904 se fixera cargo do Asilo de Anciáns Desamparados, Zenitram convertiríase en outubro do mesmo ano en director do periódico pontevedrés El Áncora, que tiña a súa propia imprenta no número 16 da rúa Real, dirección que simultaneaba con colaboracións en outros medios e revistas nas que defendía a causa dos dereitos da Igrexa.

      Naqueles tempos nos que os desencontros se ventilaban nas páxinas dos xornais, o sorprendente é que José Gómez Martínez, que non tardaría en ser o capelán do convento das Clarisas da cidade pontevedresa, era un crego en activo que os medios describían como un "virtuoso párroco y brillante periodista" e que, en 1908, publicaba o seu primeiro libro, “Rasguños”, traballo que era unha recompilación de moitos dos artigos publicados ao longo da súa vida en diferentes xornais e revistas. 

      En novembro dese ano Zenitram abandona a súa Pontevedra natal ao ser nomeado coadxutor de San Xurxo da Coruña. Na despedida da súa querida cidade o xornal pontevedrés La Correspondencia Gallega escribía un artigo baixo o título !Adios¡ e coa sinatura dun tal Japón dicindo entre outras cousas que...”su pluma es un instrumento que le obedece; no tiene que corregir la rotunda y sonora redondez de sus períodos; porque salen hechos de su privelegiada cabeza de periodista, de escritor y de crítico publicista. No conozco cuando y como empezó a escribir; se que lleva muchos años amando a la letra de imprenta. Si Zenitram no escribiese, se moriría de nostalgia, de aburrimiento; porque Zenitram ha nacido para escribir”.

Caricatura de Zenitram do ano 1912

       Nesa altura segue a visitar con frecuencia Lañas e Armentón, lugar no que en abril de 1909 falecería súa tía Josefa Gómez Fernández, que era irmán de José, o cura da parroquia.

      Na súa etapa coruñesa Zenitram, que tiña o seu domicilio na praza de María Pita, sería ademais director durante cinco anos do xornal El Eco de Galicia, que era defensor acérrimo dos intereses e ideais católicos ou, o que é o mesmo, a voz do arzobispado naquela época.

      Ministro de Deus, ultracatólico e polemista redomado, o carácter de Zenitram traeríalle máis dun problema cos que non compartían o seu pensamento, entre eles o propio Presidente do Goberno español, o ferrolán José Canalejas (que sería asasinado en 1912 a mans dun anarquista). O noso protagonista calificaría a Canalejas de inepto, cobarde e tiránico nun editorial: "el gobierno del atolondrado y neurótico del Sr. Canalejas, estadista de guardarropía que queda para siempre marcado con el estigma de inhábil, cobarde y despótico...". Zenitram protestara pola prohibición dunha manifestación de católicos en Euskadi (A manifestación de San Sebastián) en contra das medidas dun goberno laico con respecto á Igrexa. Canalejas, aínda que era católico practicante, promulgou a chamada “Ley del Candado” que acotou as ordes relixiosas, a educación pública laica, unha revisión da relación Igrexa-Estado, feitos polos que naqueles días se describía a Canalejas como un anticlerical católico. 

     

José Canalejas

Foi aí cando a Fiscalía tomou cartas no asunto e denuncia o editorial en cuestión e, a continuación, o xuíz correspondente decreta o seu procesamento. Aínda consternada a redacción de El Eco de Galicia por esta primeira denuncia, segundo Milagros Bará nun encontro casual nunhas escaleiras co xuíz que o procesaba, Mosquera Montes, soubo Zenitram "de sus autorizados labios" que tamén o procesarían por outro artigo titulado Después del procesamiento: "Llegó a nuestra redacción un enviado del juzgado a secuestrar los números sobrantes de la edición". A estratexia de Zenitram sería moi intelixente ao facer público todo o proceso. Tal foi o número de adhesións públicas en multitude de medios a favor do procesado que, despois duns meses de tiras e afloxas, retirouse a acusación.

      En 1914, logo de cinco anos na cidade herculina, abandona A Coruña e marcha “castigado” por airear “chanchullos” do arcebispo a Bueu, como coadxutor da parroquia de San Martiño. Ao parecer, o arcebispado retirouno da súa vida activa nos medios de comunicación por culpa dun artigo aparecido no seu periódico “sobre unhas oposicións a unha praza de doutoral en Santiago, no que escribía que: "antes de la misa del Espíritu Santo, el mismo Espíritu fallara una plaza en una oposición a favor de un pariente de Martín Herrera, arzobispo de Santiago". E, nun abrir e cerrar de ollos o propio arzobispo Martín Herrera desterrouno a Bueu para que seu tío, o párroco Juan Martínez Casanande, ( o mesmo que fora crego da parroquia de San Esteban de Culleredo) o "atara en corto". A súa marcha tería un enorme impacto na Coruña, onde toda a clase política, económica, xudicial e moitísimas persoas que non só acudiron a despedilo á Praza de María Pita senón que o acompañaron na súa viaxe ata Santiago (primeira etapa antes de chegar a Bueu). Días antes o Gobernador e o alcalde de A Coruña desprazáranse a Santiago para “suplicarlle” ao cardenal que deixase sen efecto o traslado.

      Tras pasar un ano en Bueu, en 1915 Zenitram faríase cargo da parroquia de San Cristovo de Regoidón, no concello ourensán de Ribadavia, lugar onde continuaría apartado da tentación de seguir escribindo nos medios. Ao ano seguinte, en 1916, convírtese no crego da parroquia viguesa de Teis, lugar dende o que voltaría a ter contacto coa pluma xa que en 1930 publicaría La Flora Gallega y el Padre (Baltasar) Merino, no volume V do Seminario de Estudos Galegos, e colaboraría como columnista en La Correspondencia Gallega, El Noroeste, Tierra Gallega, el Ideal Gallego, El Adelantado de Bueu e tamén como colaborador de Martín Codax ou o Faro de Vigo.

José Gómez Martínez, Zenitram, falecería en Teis o 7 de xuño de 1940. 




O POETA CUBANO-ARTEIXÁN MANUEL ÁLVAREZ FUENTES

     O pasado venres 9 o músico, cantante e compositor galego Roi Casal, que fora integrante do mítico Milladoiro entre os anos 2000 e 2009, chegaba a Arteixo para presentar no Centro Cívico “Son galego, Son cubano”, o seu aclamado espectáculo co que pon música ás letras de Xosé Neira Vilas para amosar ao público os lazos de unión que existen entre o pobo galego e o pobo cubano. Como preámbulo ao concerto de Roi, o profesor Carlos Loureiro Rodríguez fixo unha marabillosa presentación do libro “Versos de amor, loita e compromiso” (Edicións Fervenza) da autoría de Manuel Álvarez Fuentes, un poeta cubano-arteixán ao que o Concello de Arteixo tivo a ben renderlle unha homenaxe moi especial e sobre o cal falamos a continuación.

O poeta no 50 aniversario das forzas armadas revolucionarias

      Nado na Habana o 20 de novembro de 1939, o noso protagonista é fillo de Manuel Álvarez Iglesias, que era natural do lugar de Fortesende (Loureda, Arteixo) e Petrona Florinda Fuentes Vázquez, nada en Cienfuegos (Cuba) e filla doutro emigrante arteixá, Manuel Fuentes Sanmartín, que era natural da parroquia de Morás e que emigrara a Cuba cando a illa caribeña era aínda unha colonia de España. 

 

      Manuel Álvarez Iglesias, o pai do poeta, chegara como polisón nun barco ata a Habana fuxindo da guerra de Marrocos. Tiña 17 anos e non tardaría en renunciar á súa cidadanía española ao sentirse un cubano máis, aínda que iso si, ía ás actividades da “Sociedade Naturais de Ortigueira” e pagaba o hospital “A Benéfica” do Centro Galego onde morreu aos 80 anos, sendo soterrado no panteón de Naturais de Ortigueira, o máis grande do “Cemiterio Cristóbal Colón”, a necrópole habaneira. Manuel, que sempre falaba de súa nai, dos seus irmáns e da beleza da súa terra galega e da súa aldeíña de Fortesende, estudaría xa vello, coa chegada da Revolución coa que sempre simpatizaría, unha Revolución que alfabetizaría a máis de un millón de cubanos. 

Manuel Álvarez Iglesias, o pai do poeta

      O seu fillo Manuel, o poeta homenaxeado o pasado día 9, realizaría o ensino primario en escolas católicas nos seus graos inferiores para posteriormente ingresar en “Los Maristas”. Mais, con doce anos, tense que pór a traballar na casa dunha tía en Cienfuegos, aínda que ao pouco a familia determina que volte para La Habana e que continúe cos seus estudos. Nesta etapa da súa vida vai ver a realidade existente entre ricos e pobres, feito que daría pé a que xermolara nel a súa futura rebeldía. Nesa altura, por mor de non poder pagar en “Los Maristas”, Manuel terá que ir estudar ao colexio “La Empresa” e posteriormente á “Escuela Pública 87”. O ensino secundario faríao na “Escuela Primaria Superior Número 2”, onde terá o seu primeiro contacto coa música, que o levaría a compoñer himnos e cancións.

 

      No ano 1955 Manuel Álvarez Fuentes ingresaría na “Escuela Profesional de Comercio de La Habana”, onde realiza estudos de contabilidade ao mesmo tempo que se incorpora ás loitas estudantís primeiro e, tempo despois, ás revolucionarias. Será precisamente nese ano de 1955 cando escribe o seu primeiro poema, ao que titula ¿Mi amor?, que aparece no libro Eu teño dúas Patrias. Ao mesmo tempo que recitaba os seus versos de contido patriótico e revolucionario nas actividades estudantís, o poeta arteixán escribía os seus poemas para revistas estudantís como “ESPROCO” da Asociación de Alumnos da Escuela Profesional de Comercio e para “La Rosa Blanca”, que publicaba xunto con Pedro Ortiz Anaya, ademais de “La Erupción Volcánica”, revista satírica que el dirixía e na que atacaba á tiranía do dictador Fulgencio Batista.

Manuel en 1959 co exército rebelde

      O 24 de xullo de 1957 o noso protagonista declárase en folga de fame xunto a outros tres dirixentes estudantís do Movemento “26 de Julio” da propia escola (Pedro Ortíz Anaya, Guillermo Merino e Roberto Alonso Méndez), en solidariedade cos presos políticos do Castillo del Príncipe e pedindo a destitución do Supervisor Militar do Presidio de Isla de Pinos, Coronel Manuel Ugalde Carrillo, un suceso polo que o noso insigne veciño é detido e que recolle a prensa, a radio e a televisión da época. 

 

      A finais dese ano de 1957 funda con outros dous compañeiros a “Juventud socialista” na Escuela de Comercio, formando parte do buró estudantil da devandita organización xunto a Fulgencio Oroz (mártir asasinado pola tiranía de Batista) e participando no Frente Estudiantil Nacional. Tras a detención, asasinato e desaparición do seu compañeiro Fulgencio Oroz, Manuel Álvarez incorpórase ao Ejército Rebelde e, naqueles tempos de loita escribe a maioría dos poemas que aparecen no seu libro Eu teño dúas Patrias. 

 

      Tralo triunfo da Revolución cubana (1959), o escritor arteixán publica varios poemas na Revista “Verde Olivo” das Forzas Armadas Revolucionarias (Tabloide Ano II Nº. 23, 4 Xaneiro 1960, páxina 11, Poema ¡Qué vengan!, Revistas: Ano IV Nº. 8, 24 de Febreiro de 1963. “Febrero amaneció en Enero”, Ano IV Nº. 19, 12 de Maio de 1963. Poema: ¡La paloma voló!, Ano IV, Nº. 5,3 de febreiro de 1963. Poema: ¡De pié! , Ano VI, Nº. 3, 24 de Xaneiro de 1965. Poema: ¡Jesús!, Ano VI, Nº. 16, 25 de Abril de 1965. Poema: ¡El grito de la patria o muerte!) e en revistas xuvenís do Ministerio de Comercio Exterior de Cuba. Tamén publicaría poemas no “Heraldo Episcopal” da Igrexa Episcopal de Cuba.

      Manuel estudaría checo na Escola de Idiomas “John Reed” e inglés na “Escuela de Comercio Exterior da Habana”, onde tamén estudou Investigacións de Mercado e Comercio Exterior con diploma acreditado perante profesores da Universidade Carlos Marx de Budapest. En 1978 licénciase en Economía na Universidade da Habana.

Manuel na súa etapa na embaixada en Checoslovaquia

     Da súa actividade laboral hai que destacar que estivo asignado á Embaixada de Cuba en Checoslovaquia ocupando o cargo de Agregado Comercial e participou nas negociacións comerciais co devandito país como Secretario da delegación gobernamental cubana. En 1972 realizou unha investigación de mercado sobre as posibilidades do ron cubano en Canadá, auspiciada polo Centro de Comercio Internacional. Traballando como Xefe do Departamento de Información da Dirección de estatísticas da “Junta Central de Planificación” colaborou co Atlas de Cuba de 1978 sendo autor do “Mapa Económico General” xunto con Alfredo Yi Cernuda (páxinas 50-51) e de tres mapas demográficos xunto a Gabriel Ramírez Núñez e Raúl Carrillo Hidalgo (Páxinas 84-85-86-87). 

 

      Unha vez xubilado foi xefe de sistemas contables da consultoría da Asociación Nacional de Economistas de Cuba na Habana, con posteriores responsabilidades económicas na “Diócesis Nacional de la Iglesia Episcopal de Cuba” e profesor de Economía en institutos durante dous anos.

 

      No 2009 escribe o seu primeiro poema en lingua galega “Eu teño dúas Patrias”:

Eu teño dúas patrias:

Cuba,

a illa máis fermosa

que ollos humanos visen,

e Galiza,

a terra dos meus pais.

      A partir dese momento a súa produción poética en galego vai ser inxente con poemas de compromiso, cancións, de loita… publicando as seguintes obras -bilingües- tituladas Eu teño dúas patrias (2011), O canto da nosa Terra (2012), Con todos e para o ben de todos (2013) e, máis recentemente, Ó camarada Felipe e á mocidade cubana en homenaxe ao camarada de loita revolucionaria Fulgencio Oroz que fora asasinado no ano 1958 pola tiranía batistiana, obras de edicións persoais que están espalladas polo mundo cultural habaneiro así como tamén pola xeografía galega e que agora temos escolmados na obra “Versos de amor, loita e compromiso”. Manuel tamén ten editado un CD con música da súa autoría e con poemas galegos.

Imaxe do ano 2016 de Manuel Álvarez

      Serán moitos os seus recoñecementos, tanto por parte do goberno cubano (“Certificado de Fundador do Partido Comunista de Cuba”, “Medalla de Combatiente de la Lucha Clandestina durante la Guerra de Liberación Nacional”…) como do mundo da cultura, entre eles o artigo que o seu amigo “Balbino”, Xosé Neira Vilas, lle adicou nun artigo titulado “Poeta e Loitador” e publicado en El correo Gallego o 18 de agosto de 2013…”En Cuba sempre camiñan xuntos poesía e combate. Poetas eran Carlos Manuel de Céspedes e José Martí. E foi no máis acá Rubén Martínez Villena, e no noso tempo, Ernesto Che Guevara. Hoxe quero referirme a un poeta habaneiro de arestora: Manuel Álvarez Fuentes, fillo de galego e cubana; ama fondamente ao seu país e ao mesmo tempo séntese galego de segunda xeración…”

      Outros recoñecementos a nivel cultural foron o Premio do Concurso “Madre España, Madre Galicia” da “Sociedade Monterroso e Antas de Ulla”; o “Premio de Poesía do Obradoiro de Cultura Galega “Xosé Fontenla Leal”; o premio do “Concurso As miñas raíces galegas”, da Federación de Sociedades Galegas de Cuba, así como tamén o recoñecemento “Miguel de Cervantes y Saavedra” outorgado pola Federación de Sociedades Españolas de Cuba no ano 2014.

      Dous anos máis tarde, o 30 de xullo do 2016, Manuel recibiría un dos maiores recoñecementos que un escritor pode recibir en Cuba, o de pasar a pertencer á senlleira entidade que engloba a escritores e artistas cubanos, a UNEAC (Unión de Escritores e Artistas Cubanos), entidade creada a comezos dos anos sesenta polo seu admirado Nicolás Guillén. Naquel acto estaba presente o seu prezado amigo Carlos Loureiro Rodríguez, o profesor que o pasado venres 9 presentou no Centro Cívico de Arteixo o libro do noso protagonista“Versos de amor, loita e compromiso” (Edicións Fervenza). 

Carlos Loureiro, Roberto Ogando (presidente da Unión Ourensá da Habana) e Manuel Álvarez

     Na actualidade, camiño dos 80 anos e coa recente satisfacción de ser homenaxeado na terra de seu pai, Manuel Álvarez é un dos maiores activistas culturais na Habana, onde é coñecido como “O bardo da colectividade galega” grazas ás moitísimas actividades que está a desenvolver na capital cubana. Tamén, a parte de impartir cursos de Lingua e Literatura Galega no “Obradoiro de Lingua Galega Manuel Curros Enríquez” do Centro Unión Ourensá da Habana, o poeta arteixán formou recentemente na Habana un grupo de gaiteiros e escribiu dous himnos para dúas sociedades galegas con letras en galego, formando un coro para os cantar. E ademais, segue escribindo poemas de loita pola nosa lingua e cultura, e recítaos nas actividades das sociedades da emigración, poemas que edita en libros que difunde entre os fillos dos emigrantes aos que, mentres lles ensina a tecer versos en galego, non deixa de lembrarlles que... "son galego e son cubano. Eu teño dúas patrias".

FONTES:

-FUENTES ÁLVAREZ, MANUEL. Versos de amor, loita e compromiso. Edicións Fervenza, 2017.

-LOUREIRO RODRÍGUEZ, CARLOS E ALUMNOS DO IES MANUEL GARCÍA BARROS DE A ESTRADA. As Nosas Letras(https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/home/entrevistas-13-14/manuelalvarezfuentes)

-LOUREIRO RODRÍGUEZ, CARLOS. Manuel Álvarez Fuentes “O bardo da colectividade galega” da Habana.(www.noticieirogalego.com)



VÍCTOR IGLESIAS, O TALENTOSO MÚSICO DE ARTEIXO

Víctor Iglesias é desas persoas que necesitamos ter ao noso carón, desas persoas que destacan pola súa capacidade para crear consenso e empatizar con diferentes puntos de vista. Víctor é o fillo que toda nai quere ter, o amigo ideal, sempre disposto a axudar e a colaborar, na medida das súas posibilidades, en todo o que se lle pide. "Conta comigo", "Aquí estamos para o que precises"... son frases habituais deste bo amigo que leva traballado moito, moito, moito pola defensa da cultura do seu Arteixo natal. Agardando que máis pronto que tarde reciba o recoñecemento que merece a súa importante labor, nós, namentres, quitamos o sombreiro e dobramos o xeonllo para agradecer tanto esforzo e tanto tanto traballo, rendéndolle tributo con esta pequena homenaxe.

Víctor Iglesias

 

Víctor Iglesias García (Arteixo, 1976) comenza as súas andainas musicais da man de Leonardo Corral, mestre de gaita na Asociación Xuvenil Xiradela, agrupación que lle permitiría ao noso protagonista aprender a bailar, a tocar instrumentos tradicionais e a valorar etnográficamente o entorno. E non só a el. Toda unha xeración de arteixáns formou, ao longo dos anos 80-90, parte activa de Xiradela. 

Paralelamente, Víctor Iglesias estudia piano no conservatorio da Coruña, e comeza a tocar nalgunha orquesta, como Bolero ou a Finisterre. No ano 98 pon a funcionar a banda de gaitas Artaigo, formada con rapaces das distintas asociacións do Concello. Esta banda sería o embrión da posterior Banda de Música Santiago de Arteixo, da cal foi o seu primeiro director. E tamén dende a banda de gaitas Artaigo sairía á luz o proxecto Camándula, con Nuria Naya ao violín. 

Entre o ano 1995 e o 2000, o noso homenaxeado colaboraría en Radio Arteixo co programa semanal "Cóntame un conto", no que se achegaba á historia e á etnografía do municipio arteixán dun xeito coloquial e ameno, contos que posteriormente, tras ser emitidos en Radio Arteixo se publicaban no Boletín Informativo Municipal. Dúas de estas historias da autoría de Víctor, "Os salóns de baile"e "A sala de festas Eva", forman parte do libro "Crónicas de Arteixo" (Edicións Embora, 2017).

Ao longo da súa traxectoria, Víctor tocou en innumerables grupos de moi diferentes estilos de música. Destacan no seu currículo Silvia Penide, Mercedes Peón, Os Revenidos ou Lúar na Lubre, con quen colaborou en setembro de 2016 no concerto da romaría do San Miguel de Pastoriza e, no 2017, tamén participaría co popular grupo folk galego na gravación do disco 30 aniversario da banda. 

Na actualidade, Víctor Iglesias é director da Escola Municipal de Música de Arteixo, clarinetista na Banda de Música Santiago de Arteixo e dirixe a parte musical do proxecto teatral "Porlier en Pastoriza", que botou a andar este ano coa idea de representarse anualmente.

   

CLAUDIO WILLIMAN, PRESIDENTE DO URUGUAI ENTRE 1907 E 1911

Nesta bitácora falamos en varias ocasións da relación que A Laracha e Arteixo teñen co Uruguai, citando a varios fillos da emigración destes dous municipios que tiveron certa relevancia no mundo da industria, da política ou do deporte. Pois ben, hoxe ampliamos esta listaxe lembrando a figura de Claudio Williman, un dos personaxes da historia uruguaia máis sobresaíntes que chegaría a ser presidente da República entre 1907 e 1911.

Claudio Williman

Fillo de emigrantes de Caión e de Arteixo (seu pai era natural de San Cosme de Maianca, Oleiros, aínda que tiña domicilio en Arteixo cando casou), varias novas publicadas na prensa de Montevideo nos primeiros anos do pasado século XX en torno á nacionalidade dos proxenitores do presidente da República, doutor Claudio Williman, suscitaran no seu momento algunha que outra discusión entre os xornalistas charrúas. Uns dicían que eran de orixe alemana, outros inglesa e os menos galega e, por riba, ningún dos contendentes aportaba probas satisfactorias aos seus contrincantes da pluma. Mais aquela incógnita quedaría resolta coa información que publicaba, baixo a sinatura de Pedro Dubra Brandón, o xornal coruñés El Noroeste o día 20 de xuño de 1910:

(…) publicamos a continuación la partida de matrimonio que los autores de la existencia de aquel, aunque joven, esclarecido gobernante. Los padres del presidente Williman, como los del presidente Gabriel Antonio Pereira y los del presidente Lorenzo Latorre, que también gobernaron aquel país en épocas no muy lejanas, nacieron en esta provincia de la Coruña, y en ella nació también el primer europeo que cruzó la América de oriente a occidente, Núñez de Balboa, para ofrecerle al mundo civilizado, con un nombre simpático (símbolo de la paz) el océano más extenso entre los que cubren la superficie de nuestro globo. La partida a que nos referimos dice así:

“Don Domingo Carballo Antelo, cura párroco de Santa María del Socorro de la Villa y puerto de Cayón, distrito municipal de Laracha, provincia de la Coruña.

Certifico: que en el folio sesenta y nueve vuelto, del libro tercero de casamientos de esta de mi cargo se halla la partida siguiente:

En la capilla de San Roque que hace de parroquial de Santa María del Socorro de la villa y puerto de Cayón, a veintidos días del mes de Febrero, año de mil ochocientos cuarenta: Yo D. José Cambón, presbítero, teniente cura de la misma, con licencia expresa del P. P. Fr. Domingo Eujo, vicario cura de ella en propiedad, precedidas las tres canónicas moniciones en tres días festivos tanto en esta, como en la de Santiago de Arteijo, y no haber resultado impedimento alguno, según más bien consta de la certificación dada por D. Manuel Rodríguez Cambón, cura rector propio de la de Arteijo; asistí al matrimonio que por palabras de presente y mutuos consentimientos exteriormente sensibilizados contrajo José Williman, soltero natural de San Cosme de Mayanca y vecino de la referida de Arteijo, hijo legítimo de Claudio Williman, natural de la Saboya de Francia y de su mujer Caetana Lugrís, natural y vecinos que viviendo fueron de la de Moyanca; con Antonia González, también soltera, hija legítima de de Manuel González, ahora difunto, natural de Santa Justa de Moraña, y de su mujer Josefa de Otoño, natural y vecinos de este puerto; se observó lo prevenido en las Sinodales de este arzobispado y reales pragmáticas de S.M., en el mismo recibieron las bendiciones de la iglesia y se hallaron presentes Antonio Paz, Pedro de Otoño y D. Mariano García, todos vecinos de esta villa y puerto; y para que conste lo firmo al día, mes y año ut supra. José Cambón”

Así pois sabemos, que os pais de Claudio Williman, José e Antonia, eran, antes de darse o “si quero”, veciños de Arteixo e de Caión e tamén que os avós paternos eran de orixe francés, unha parella que non tardaría en facer a maleta da emigración para empezar unha nova vida en Montevideo.

Alí, José e Antonia montarían un estabelecemento de ultramarinos na rúa de Andes, esquina coa rúa Mercedes e, segundo un xornal da época, na trastenda deste negocio Claudio, que nacera na capital charrúa o 10 de outubro de 1861 … “estudiaba sus lecciones y algunas veces cosquilleaba en el humor de su buenísima madre, que le reprendía en gallego, dando lugar sus travesuras a que el severo D. José le advirtiese que era hora ya de que se fuese a clase, obedeciendo Claudio, no sin dejar de vocear y de dar saltos porque era un diablejo rubio y de ojos azules, tan travieso como avispado e inteligente”.

Claudio Williman

O noso protagonista, que era sobriño de Mariano G. Williman, coñecido republicano federal da capital uruguaia, comezaría aos 19 anos a súa carreira docente na Sociedade Universitaria e, en 1885, gañaría por concurso a cátedra de Física na Universidade da República. Dende moi novo as pretensións do fillo dos emigrantes de Arteixo e Caión era a de estudar enxeñaría, mais por aqueles días era practicamente imposible xa que no Uruguai non había ningún centro de estudo especializado. Claudio principiaría, entón, a carreira de Dereito, carreira que abandonaría transitoriamente pola política, que levaba certo tempo chamando á súa porta.

Vinculado dende moi novo ao Partido Colorado, no ano 1886 participaría no departamento de Paysandú na rebelión do legalismo contra o militarismo, rebelión coñecida como a Revolución do Quebracho. Williman retomaría os seus estudos naqueles tempos de radical oposición entre os “blancos” e os “colorados” e, nese mesmo ano, recibía o seu título de abogado.

Nos anos inmediatos Claudio, a quen os amigos e compañeiros coñecían polo alcume do Inglés, alternaría a labor docente coa súa actividad política e impulsaría a fundación da Facultade de Matemáticas (1887), da que foi catedrático honorario, e exercería o profesorado na Academia General Militar. Moi popular na capital charrúa pola súa bonhomía e a súa singular intelixencia, en 1889 sería elexido edil por Montevideo. En 1895, catro anos despois de converterse no Decano da Facultade de “Enseñanza Secundaria y Preparatoria”, casa con Carmen Martínez Santos, e do matrimonio nacerían catro fillos: José Claudio, Horacio Alberto, Osvaldo Alfredo e Enrique Guillermo.

Tres anos máis tarde do casamento, ao producirse o golpe de Estado de Juan Lindolfo Cuestas, Williman sería nomeado membro do Consello de Estado e xa en 1904 combate na Guerra Civil, pese ao seu notorio rexeitamento do formalismo militar, o levantamento “blanco” para defender a constitucionalidade ameazada polo alzamento encabezado por Aparicio Saravia, sendo xefe do 4º Batallón de Infantería. O seu neto e biógrafo José Claudio Williman afirma que… “en las duras jornadas que siguieron a la derrota de los blancos, puso en juego toda su influencia para moderar y contener la agresividad de algunos de sus correligionarios”.

Rematada a Guerra Civil, José Batlle y Ordóñez designao ministro de Goberno nun tempo no que xa era unha das figuras máis prestixiosas do coloradismo, prestixio que conduciría a Batlle a escollelo como o seu candidato para sucedelo na presidencia da República. E así, o día 1 de marzo de 1907 o Dr. Claudio Williman, o fillo dos emigrantes galegos de Arteixo e A Laracha, era elexido polo Parlamento presidente do Uruguai.

O goberno de Claudio Williman caracterizaríase por poñer en evidencia unha tendencia conservadora, destacando o interese polo reforzamento do sistema xudicial e a promoción dun Estado constitucional sólido. Entre as accións que destacaron na súa xestión, hai que resaltar a abolición da pena de morte, a creación do Ministerio de Industria e o Ministerio de Obras Públicas, ademais da aprobación da Lei do Divorcio e a creación da Corte Suprema.

Outro dos aspectos que melloraron considerablemente durante o goberno de Claudio Williman, foi o desenvolvemento económico do país fundamentado na gandería, na agricultura e no comercio, sector no que nacionalizaría o porto de Montevideo e a rede telegráfica, instalando tamén a rede telefónica estatal que competiría coas dúas privadas preexistentes.

Claudio Williman

Por outra banda, daríanse cambios importantes na educación, como a eliminación do ensino relixioso dos colexios públicos e a creación de centos de escolas distribuidas en toda a xeografía uruguaia, especialmente nas áreas rurais. En canto ao sector político, a convivencia entre os dous partidos maioritarios como o Partido Nacional e o Colorado, foi totalmente positiva e armónica, uns partidos que durante ese periodo 1907-1911 manterían unha disposición ao dialogo con tendencia moderada. En canto á xestión internacional, o goberno de Williman tivo unha acertada visión negociadora que alcanzou a realización de acordos en termos fronteirizos cos gobernos arxentino e brasileño.

Finalizada a súa presidencia, Williman viaxou a Europa e a volta, en 1912, ocuparía por segunda vez o rectorado da Universidade. Posteriormente, entre 1916 e 1924, apartado xa das loitas políticas, sería presidente do Banco de la República. O seu neto e biógrafo describíao así: “de aspecto sajón, delgado y erguido, pareciendo por ello de más altura que la real, de cabellos lacios, finos y rubios, ojos azules claros, con un gesto de seriedad que disimulaba de manera desconcertante su temperamento afectivo, afectuoso y a veces bromista”.

O noso homenaxeado falecería en Montevideo o 9 de febreiro de 1934. Oitenta e cinco anos despois do seu pasamento aínda hai quen pensa que Uruguai aínda lle debe o recoñecemento que merecen os seus constantes esforzos pola paz e a súa importante obra reformista. Como esas brisas que de cando en vez atravesan as mañás soleadas, aquel fillo de José Williman e Antonia González, os emigrantes de Arteixo e A Laracha, pasou pola historia da súa patria de forma case desapercibida, mais iso si, regando a terra de fecundas sementes que floreceron anos despois nunha realidade superior.

FONTES:

-MAIZTEGUI CASAS, LINCOLN RAÚL. Uruguay-Recortes de Historia. El hombre que fue paréntesis. Blogdiario.com

MICO RABUÑAL, O ESCULTOR ARTEIXÁN PSICOANALISTA DE PEDRAS

Miguel Rabuñal nace en Oseiro en xullo de 1979 na casa coñecida como a de Rafael, que viña sendo o domicilio de seus avós paternos María Naya Pan e José Rabuñal Rey, un home que levaba con moito orgullo o feito de ser neto de Manuel Rey Súarez, persoeiro sobre o que xa temos falado neste espazo e de quen sabemos con certeza que coñeceu e tratou ao propio Manuel Murguía, a Castelao, a Basilio Álvarez, a Casares Quiroga ou, entre outros, ao autor da novela O bosque animado, Wenceslao Fernández Flórez.

Mico Rabuñal (www.ledicia.org)

Dende moi cedo Miguel, máis coñecido polo seu nome artístico de Mico Rabuñal, sentiría a necesidade da arte nas súas veas, unha necesidade de expresión difícil de domar. O primeiro recordo da súa relación co mundo artístico é de cando estaba no parvulario, onde un día atopou un libro da E.X.B. no que, nas primeiras páxinas, había debuxado un candil cunha candea prendida… “Xa non vin nin o texto nin nada máis de aquel libro. Aí despertou algo no meu interior que me fixo debuxar unha e outra vez esa imaxe do candil. Dende aquel día prendeuse en min outra candea”.

Dende aquel entón, os días de debuxos alternábanse con modelaxes na típica masa de plastilina de cor marrón merda, resultado da mestura de diversas cores. Nesa altura, a súas principais influencias non eran outras que os programas televisivos “La Bola de Cristal” e “El Hombre y la Tierra” do grande Félix Rodríguez de la Fuente polo que, as pequenas obras do futuro escultor arteixán, eran sempre Frankensteins ou animais.

Despois de anos visualizando esa temática, sería en 8º da E.X.B. cando na materia de plástica o alumnado de aquel curso fixera tarefas de debuxo ao natural dunhas figuras en escaiola… “Recordo que eran un pé, unha cara dunha muller grega e unha cabeza de cabalo. Foi aí onde me empezou a inquietude de saber máis acerca da arte mais, con todo, non sería ata algúns anos despois cando descubrín, grazas a unha profesora de galego do Instituto, que na Coruña había unha escola adicada aos estudos artísticos, a Escola de Arte e Deseño Pablo Picasso”.

Esa orientación, ese camiño que lle amosara aquela mestra sería, motivada porque nas horas lectivas, Mico adicáballe máis tempo a debuxar na mesa que a facer as tarefas… “ata tal punto que xa me deixaban facelo aínda que, iso si, houbo veces que tiven que borrar algunha obra de moitas horas de entrega, logo das protestas do servizo de limpeza do instituto”.

Mico Rabuñal no seu estudio de Figueiroa (www.ledicia.org)

Os seus primeiros ingresos obtidos das esculturas da súa autoría chegarían co traballo realizado para financiar a excursión de fin de curso, un traballo que empezara uns meses antes tallando unhas pinzas de prender a roupa e tacos de madeira que logo vendería aos compañeiros e compañeiras do Instituto, chegando a recadar máis de 50.000 das antigas pesetas. Rematada a súa etapa de secundaria, Mico empezaría a traballar de xardineiro para financiar os seus estudos de arte... “cubrín a solicitude da escola, fixen unhas probas de acceso e xa estaba dentro!”

O escultor arteixán tiña por diante dous marabillosos anos de aprendizaxe na rama de técnico Superior en Artes Aplicadas a Escultura. Cando saíu da escola, e despois de facer as prácticas de empresa, decidiría especializarse no tallado en pedra polo que traballaría durante un tempo como canteiro artístico para a empresa Grupo Liñagar, onde botaría case cinco anos e onde aprendería o oficio que, na realidade, era o que máis idea lle levaba. Naquel tempo Rabuñal faría algúns traballos que actualmente podemos ver pola xeografía do municipio de Arteixo, coma o Cruceiro de Morás; o retrato a Don Pedro García, párroco de Oseiro, Lañas e Pastoriza; e tamén un escudo do arcanxo San Miguel para o Hotel San Miguel de Pastoriza.

No 2009 Mico Rabuñal decidiría establecerse pola súa conta a tempo completo no seu estudio da aldea de Figueiroa, na antiga casa da súa avoa materna na que o artista arteixán crearía a súa obra máis persoal e definiría o seu estilo, un estilo que segundo as súas propias palabras… “clasificaría de arte realista pop, no que emprego distintos tipos de mármores, granitos e pedras calizas”.

 

Tótem Sugus
Técnica mixta sobre talla directa en piedra arenisca
30x15x13cm

Sempre que falamos con Mico no seu estudio Figueiroa, sabemos que algo novo está tramando e nunca nos deixa de sorprender coas súas obras talladas en pedra. Darlle un pouco de humor as súas esculturas é algo que lle encanta, procurando sempre un tema para que a pedra conte unha historia...”Xurde a idea, visualízoa nun material e vou a por ela. Ao final todo se traduce en moitas horas de investigación, de estudio e de moito traballo”.

Ego
Técnica mixta sobre talla directa en piedra caliza. ( metal )
52x25x22cm

Mico Rabuñal, nunca deixa de sorprendernos coas súas novas obras talladas en pedra, unhas obras que podedes adquirir directamente no seu estudio do Lugar de Figueiroa nº 27 A, contactando co artista a través da súa páxina web http://micorabunal.com/ ou en fondo na galería coruñesa Monty4. Tamén podedes estar ao día dos seu traballos no seu Facebook https://www.facebook.com/pg/micorabunal/community/?ref=page_internal 

Gessler  ́s Victory
Técnica mixta sobre talla directa en granito y piedra arenisca
40x30x15cm

Exposicións:

- De Estudios Abertos en A Coruña 2018.

- Colectiva en Galeria Monty4 de A Coruña 2018.

-Colectiva en Galeria Artbys de A Coruña 2018.

- Museo Casa Ibáñez de Melilla 2017

- 6ª edición de la Feria de artistas Cultur3club en Gijón 2017.

- I Feria Internacional de arte contemporáneo Art Fair Málaga 2017.

- Colectiva na Sala Fórum Metropolitano de A Coruña 2004.

Premios recibidos:

- Obra seleccionada para exposición en XXIX Certamen de Pintura y Escultura Ciudad de Álora, 2018.

- Finalista XVIII Certamen Nacional Pintura y escultura ciudad de Melilla, 2017.

- Obra seleccionada na 17ª Mostra Artxove. Pontedeume, 2012.

- 1º premio no XII Certamen de Arte Galería Burela 2007.

- 2º accésit no X Certame de Arte “Galería Burela”2005.

O POETA E CREGO MATÍAS ESCARIZ

  O pasado sábado, 15 de febreiro de 2020, aparecía nas páxinas de La Voz de Galicia (edición Carballo) un excelente artigo do filólogo Xosé María Rei Lema para lembrar o 75 aniversario do pasamento do poeta e crego Matías María Escariz Méndez, home que tivo certa vinculación con Arteixo pois, polas súas veas, corría sangue da Catuxa, o lugar de nacemento de súa nai María Méndez Gundín.

Lugar da Catuxa, na parroquia de Santiago de Arteixo

  Segundo as informacións que nos cedeu o propio Chema Rei Lema, María Méndez Gundín naceu o 9 de xaneiro de 1866 no lugar da Catuxa, na parroquia de Santiago de Arteixo e era a menor de cinco irmáns: Jacobo -ou Santiago, os dous nomes figuran na súa partida de bautismo- (1852-1855); Josefa (1855); Dominga (1867) e Manuel (1863). 

   María, a nai do crego e poeta, era filla de Francisco Méndez Hernández, oriúndo da parroquia de Pastoriza (Arteixo), e de Juana Gundín Rega, de Santiago de Arteixo, e veciños da Catuxa. Seus avós paternos eran Juan Méndez Loureiro, orixinario de Lañas (Arteixo), e María Benita Hernández de Beira, da parroquia de Santa Lucía/San Xurxo da Coruña (na partida de Manuel pon unha e na de María a outra), defuntos e veciños que foron do lugar de Sobrado (Pastoriza-Arteixo). Avós maternos: Domingo Gundín e Josefa Rega Varela, oriúndos e veciños da Pedreira (Santiago de Arteixo). Bisavós paternos: Manuel Méndez e Josepha Loureyro, de Lañas (Arteixo); e Francisco Hernández, de Andalucía, e Benita de Beyra, natural de Pastoriza, de onde eran veciños. Bisavós maternos: María Gundín, solteira, da Pedreira (Arteixo); e Domingo Rega e Juana Varela, tamén de Arteixo. (Libros de Bautizados de Santiago de Arteixo n.º 3-5 e de Santa María de Pastoriza n.º 3).

Con licenza do autor, reproduzo deseguida o artigo de Chema Rei Lema:

"Nos 75 anos da morte do poeta e crego Matías Escariz"

   O pasado 8 de febreiro fixéronse os 75 anos da morte de Matías Escariz, un dos nosos poetas máis prolíficos e tamén dos máis descoñecidos. A pesar de que xa fora reivindicado hai tempo nestas páxinas por Miro Villar ou Modesto Fraga, este crego «fisterrán» continúa no esquecemento e a súa obra espallada por revistas e xornais. Aproveitando esta data significativa dos 75 anos da súa desaparición, imos botar un pouco de luz sobre a súa figura.

Imaxe da Catuxa a principios do século pasado

     Matías María Escariz Méndez naceu o 12 de decembro de 1881 en Buenos Aires, na emigración na que casaran seus pais. El, Francisco Escariz Canosa, natural de Denle, na parroquia fisterrá de San Vicente de Duio, o menor de seis irmáns dunha familia con fondas raíces nesta freguesía. Ela, María Méndez Gundín, orixinaria do lugar da Catuxa, da parroquia de Santiago de Arteixo, tamén a menor dos cinco irmáns desta familia con orixes en varias parroquias arteixás. Con pouco máis de cinco anos, o pequeno Matías vén para Galicia con seus pais: o 10 de abril de 1887 desembarca no porto de Vigo o vapor Graf Bismarck que os trae. Aséntanse na vila de Corcubión, onde a familia Escariz Méndez recibe a chegada de Josefa Francisca o 27 de febreiro de 1890, mais a alegría dura pouco e o 6 de maio dese mesmo ano falece a pequena.

    O noso protagonista xa mozo vai ir para Santiago cursar a carreira eclesiástica. Expedíronlle o título de tonsurado en decembro de 1903, o de subdiácono en xaneiro de 1906 e o de diácono en abril deste ano. O 20 de xuño de 1906 é nomeado ecónomo de San Xoán de Bardullas e unidos. O 26 de outubro toma posesión desta parroquia muxiá, xunto coas de Santiso de Vuiturón e Santa Locadia de Frixe. Aquí vai estar ata que a comezos de 1914 é destinado ao concello da Estrada, en concreto a Santa Cristina de Vea. Sete anos botou nela ata que volve á súa terra, pois en febreiro de 1921 destínano ás parroquias de San Vicente e San Martiño de Duio, onde desenvolvería unha ampla actividade, que mesmo traspasou fronteiras (foi socio das entidades bonaerenses ABC de Corcubión e Finisterre en América), e foi aquí onde comezaría a súa produción literaria.

Guerra civil

   Tivo que abandonar as parroquias fisterrás por supostos «problemas veciñais» e vai ir para Santiago en outubro de 1930, como capelán do Asilo das Oblatas. A pesar de que estivo menos de dous anos na cidade compostelá, a súa actividade foi moi intensa, tanto relixiosamente (foi nomeado Cronista da Orde Terciaria dos Franciscanos) coma no campo literario. En xuño de 1932 envíano para Betanzos, como capelán do Asilo de Ancianos Desamparados García Hermanos, onde estará ata que volve á súa comarca. A Guerra Civil colleuno como ecónomo de San Cibrán de Vilastose, en Muxía, pero en 1940 xa estaba de novo nas Mariñas, pois aparece como capelán das monxas de Meirás (Sada), onde nese mesmo verán oficia unha misa á que asiste Carmencita Franco. Aquí botou polo menos dous anos, ata que nos sorprende a súa presenza como capelán da Comunidad de Hijas de Nuestra Señora de Cangas de Morrazo no momento da súa morte, o 8 de febreiro de 1945.

El Compostelano, 20 de xullo de 1931

  Este percorrido pola súa traxectoria profesional como sacerdote vai ter moita importancia tamén no campo literario, pois boa parte da súa produción reflicte os lugares nos que habitou. Como dixemos foi un autor moi prolífico, pois del temos constancia da publicación de 150 poemas, dos que 104 son en galego e 46 en castelán, ademais de tres contos breves en galego. E todo nun espazo de pouco máis de sete anos, pois as primeiras referencias son de 1928, cando comeza a publicar na revista bonaerense Finisterre, voceiro da asociación de emigrantes fisterráns. Será a mediados de 1929 cando inicie a colaboración na súa publicación de cabeceira, que vai ser o xornal El Compostelano. No desaparecido medio santiagués vai editar un total de 127 poemas (catro deles repetidos), dos cales 86 son en galego e 41 en castelán. Eses 86 poemas en galego convérteno no autor que máis poemas publicou na nosa lingua neste xornal entre 1925 e 1936, segundo os datos que ofrece Xulia Marqués no seu libro A Literatura galega no xornal El Compostelano (1920-1946), no que tamén elabora unha pequena biografía de Matías Escariz. A colaboración con este periódico foi ininterrompida ata marzo de 1935. Con todo, en 1941 aparecería un poema titulado A Galicia (O derradeiro Adiós de Pérez Lugín) coa seguinte anotación: «Optó al premio Pérez Lugín» -galardón creado pola Asociación da Prensa da Coruña para premiar o mellor traballo literario que enxalzase a Galicia-, pero que non era senón unha versión dun anterior titulado O derradeiro adiós de Murguía. En El Compostelano tamén publicaría entre 1931 e 1934 outros escritos en castelán referidos a cuestións relixiosas, moitos deles agrupados baixo os títulos xenéricos de Carta a un Terciario Franciscano ou Carta a un infiel. 

   Unha segunda publicación de referencia para Escariz era a prestixiosa revista viguesa Vida Gallega, na que deixou entre 1929 e 1934 un total de 81 poemas (61 en galego), moitos deles compartidos co xornal santiagués. A súa produción tamén chegou á Arxentina, pois xunto coa citada revista Finisterre, deixou a súa pegada en publicacións como Céltiga, Boletín Oficial de la Sociedad Nueva Casa de Galicia, Revista Oficial del Centro Gallego de Avellaneda ou Betanzos. Centro Cultural Betanzos. Incluso o atopamos na madrileña España Marítima, así como no ourensán La Zarpa e en La Voz de Galicia.

Revista Vida Gallega, 30 de setembro de 1929

    A temática que domina nas súas composicións é a relixiosa, tanto na súa vertente de fervorosa fe, como na máis lúdica das celebracións de festas e romarías. Xunto a ela hai que subliñar o seu gusto polo costumismo e a exaltación da paisaxe que o rodea (con predominio das terras fisterrás, compostelás e mariñás). Mais tamén ten varias composicións nas que incide na temática social e mesmo lingüística e política, sobre todo nos tempos da II Repúbica, como ese poema dedicado ás Mocedades Galegas ¡Arriba, Mociños!, ou en ¡¡Meu pobo gallego, esperta!!. Dentro da temática paisaxística, a súa terra fisterrá aparece en poemas como ¿Por quén chamar?, A vila de Cee, O Santo Cristo de Fisterre, ¡Corcubión!, Pregaria á Virxe d’a Xunqueira, como tamén reflicte actividades propias da nosa zona, como o traballo no mar ou O panillo.

En definitiva, unha ampla produción poética, que aínda que non destaque pola súa alta calidade, si é mostra dun eloxiable labor literario dun escritor de noso que non debe quedar perdido no esquecemento.

 

 

 

O MÉDICO DON MANOLO

  Manuel Rodríguez Díaz, máis coñecido como “don Manolo”, foi un notable médico, amante da música clásica e da arqueoloxía, que deixou unha profunda pegada na historia máis recente da bisbarra. Nace este esclarecido médico en 1925 na Coruña, cidade na que falece o 15 de outubro de 1989, aos 64 anos. Chegou a ser o doutor máis popular da comarca, xa que asistía aos seus pacientes sen importarlle o horario, nin se lles ía a cobrar ou non. Prestando os seus servizos tanto ao pobre coma ao rico, exerceu medicina xeral e pediatría, mais as súas especialidades eran as enfermidades pulmonares e as do corazón.

Manuel Rodríguez nos seus inicios no mundo da Medicina (Cortesía da familia)

  Manuel, que de neno xa lle dicía a seus pais que quería ser médico, fai os seus estudos de Bacherelato no Colexio Dequit da Coruña, unha verdadeira institución no ensino da época que funcionou dende 1871 ata 1972 e polo cal pasaron algunhas das máis importantes personalidades da historia da cidade herculina. Unha vez rematados os seus estudos de secundaria, inicia a carreira de Medicina na Universidade de Santiago de Compostela e, ao pouco de obter a licenciatura, abre consulta en Arteixo.

   Pepe Insua, propietario do bar do Muiñeiro durante medio século e amigo persoal deste médico tan querido e respectado, comentounos recentemente que o noso homenaxeado era unha persoa moi xenerosa á que apreciaba moitísimo. Pepe tamén nos recordou as consultas que don Manolo tivo na capital do municipio:

  “Fumos moi amigos, era cliente habitual do noso bar, un home entrañable e moi comprometido socialmente. Cando veu para Arteixo abriu consulta no primeiro piso do edificio do antigo restaurante El Gallo de Oro. Anos máis tarde foi para a casa do Carmelito, que estaba fronte á actual tenda de Sita, xusto na entrada do aparcamento de Eroski, se entras pola Avenida de Caión. O edificio do Carmelito tiña dous ou tres pisos e acordo que viviu nun deles durante un tempo. O que non estou seguro é se puxera consulta alí tamén. Despois, se non recordo mal, botou algún tempo enriba da librería de Amalucha (hoxe Librería Laydi) mentres construían o edificio onde viviu coa súa familia durante moitos anos e onde tivo a súa última consulta”.

   Efectivamente, tal e como recorda Pepe Insua, a mediados dos anos 50 o doutor Manuel Rodríguez chega a Arteixo, a aquel Arteixo que vivía case que exclusivamente do agro e do que só se lembraban algúns cando querían aliviar as dores de reuma no Balneario, e establece a súa primeira consulta no primeiro andar dun edificio que os do 'Veigheiro' tiñan na chamada “Carretera Nova”, na actual Avenida de Fisterra. Sería precisamente no baixo desta casa onde Pepe Morgade e Fina Gestal abren en 1962 un restaurante ao que bautizan como "El Gallo de Oro", nome co que lembraban a ópera de Nikolái Rimski-Kórsakov que tanto lle gustaba ao médico don Manolo, o padriño do seu fillo Fernando. 

Á esquerda da imaxe vemos o edificio do antigo restaurante El Gallo de Oro, lugar onde don Manolo tivo a súa primeira consulta en Arteixo

   Certo tempo despois, dado que os 'Veigheiros' necesitaban o piso porque casara un dos seus fillos, o noso protagonista traslada a súa consulta á Avenida de Caión, ao edificio do 'Pistón', onde estivo durante moitos anos a libraría de Amalucha. Don Manolo coñece nesa altura a Ana María López Sangil, unha enfermeira da Coruña coa que casa en outubro de 1965. Tras darse o “si quero”, a parella decide botar raíces en Arteixo e compran un soar na Avenida de Fisterra para construír un edificio no que ían establecer o seu domicilio no segundo andar, quedando o primeiro para a consulta.

   Mais antes disto, durante o tempo que duraron as obras, os Rodríguez López residen 3 ou 4 anos no edificio do 'Carmelito' -que anos máis tarde sería derrubado a consecuencia das expropiacións para a construción do Polígono Industrial de Sabón- e, durante ese período, don Manolo segue atendendo aos seus pacientes no do 'Pistón'. Transcorrido máis de medio século, aínda hai quen se acorda do caos diario alí existente, coas grandes colas de xente que había nas escaleiras agardando pola súa quenda, colas que ás veces chegaban ata a entrada da libraría de Amalucha. Con don Manolo auscultando aos doentes na consulta, receitando os oportunos medicamentos ou confirmando tal ou cal diagnóstico, e con Ana axudando ao seu marido como enfermeira, dada a cantidade de pacientes que tiña o popular médico, é doado imaxinar aquela imaxe. Era algo inaudito. Á súa consulta viña moita xente con enfermidades pulmonares ou cardíacas do Val de Dubra, Ponteceso, Malpica, Carballo, A Laracha, A Coruña… e, por suposto, de Arteixo.

   No noso municipio, no que traballou ata o último dos seus días e do que foi un ilustre fillo adoptivo, ían nacer os seus catro fillos, Ana, Javier, Carmen e Victoria, rapaces que pasaron os primeiros anos das súas vidas compartindo clase no colexio Carrero Blanco (na actualidade CEIP Ponte dos Brozos), ou en tal ou cal gardería, con moitas e moitos arteixáns nacidos nos 60 e nos 70. Ana, a maior, andando no tempo ía seguir os pasos do seu proxenitor para adicarse á Medicina de Familia.

  Profesional de gran vocación, que vivía para a súa familia, os seus pacientes e a súa medicina, o pouco tempo que tiña libre pasábao rodeado de libros, estudando, lendo e preocupado por todo. Amante da ópera e da música clásica en xeral, outra das súas paixóns era á arqueoloxía e todo o relativo á historia do noso patrimonio cultural.

  Unha vez que se estableceron na Avenida de Fisterra, as ringleiras de doentes chegados dende infinidade de puntos da bisbarra seguían sendo tremendas: “é que non é para contálo, había que vélo! Aquilo era terrible”, contounos non hai moito unha das persoas que acudía naquela época á consulta de don Manolo.

   Naqueles tempos, nos que boa parte dos seus pacientes tiñan seguro pola Agraria e os ingresos da xente que vivía do agro eran os que eran, don Manolo practicamente non lle cobraba a ninguén. Onde vía pobreza ou miseria, e naquela hora non había pouca, brindaba o apoio sanitario e a súa profesionalidade a toda esa xente de maneira totalmente altruísta.

-¿Canto é, don Manolo?

-Nada ho, ¿que che vou cobrar por iso?

- Don Manolo, ¿que lle debo?

- Anda ho, anda… iso non é nada!

- Don Manolo, ¿canto é?

- Anda ho, xa me pagarás!

   Don Manolo era así; era a súa forma de ser. Se no día atendía a 40 ou 50 persoas, se cadra cobráballe a 4 ou a 5, ás que tiñan mellor situación económica. E así, pouco a pouco, o noso homenaxeado foi gañando o ceo e o corazón da xente.

   No mundo da medicina, o ollo clínico pode definirse como o don que posúen algúns médicos para realizar diagnósticos rápidos e certeiros. Este termo, antano popular, está caendo en desuso e na actualidade utilízase con maior frecuencia en ambientes non médicos, para resaltar a habilidade de anticipar acontecementos ou de calibrar a simple vista aspectos ocultos da natureza humana. Don Manolo posuía ese don, e o seu ollo clínico salvou de grandes doenzas, e incluso da morte, a varias persoas da contorna. Unha delas, Eduardo 'de Cachón', contounos o seguinte:

  “Naquel tempo don Manolo paraba a tomar café no bar do Muiñeiro e un día díxolle alí a meu pai:

    -Oíches Cachón, mándame o teu fillo pola consulta. O cativo está mal, ten hepatite!

 E efectivamente, fun a súa consulta. Eu daquela tería 10 ou 11 anos e vírame pasar uns días antes por diante do Muiñeiro. Mira ti que ollo tiña, que xa sabía que estaba mal!

     Non queremos esquecer, nesta merecida homenaxe, aquelas chamadas nocturnas ao seu domicilio ás tantas da madrugada porque non había outro médico en Arteixo. Bueno, na realidade si que había máis doutores. O que acontecía e que viñan pasar consulta e logo marchaban para A Coruña. Estamos falando de antes de que houbera Centro de Saúde, Urxencias e nada disto en Arteixo. No noso municipio non había absolutamente nada. E entón, claro, o único punto de referencia dun médico era o de don Manolo. Por aqueles días, era rara a noite que non tocaran ao timbre do seu domicilio por algunha que outra urxencia. E o pobre de don Manolo collía o seu coche e alá ía ás tantas da madrugada a Barrañán, a Sorrizo… e así continuamente ata que puxeron as primeiras Urxencias de Arteixo, que foi cando don Manolo e a súa familia empezaron a descansar polas noites como Deus manda e, ao fin, xa puideron durmir tranquilamente!

  Rememorando aqueles tempos, Ana López, que nos atendeu telefonicamente coa maior das amabilidades, tamén nos contou que no baixo do seu edificio da Avenida de Fisterra, o mesmo no que anos máis tarde estivo “Hogar y Confecciones Fina”, atenderon varios partos. Eran mulleres que viñan en coche dende a comarca de Bergantiños e que ían dar a luz á Residencia. Algunhas víronse tan apuradas que ao chegar a Arteixo:

   - un médico, un médico!!!

Imaxe dos anos 70 de don Manolo (Cortesía da familia)

   E xa podedes imaxinar quenes baixaban correndo para atender a aquelas futuras nais. Polo que nos contou Ana, naqueles casos don Manolo abría o portal do garaxe para que a parella que demandaba axuda médica gardase no baixo o seu coche, un baixo no que viñeron ao mundo varios bebés:

   “Para estos casos yo siempre tenía preparada una bolsa con ropa para los recién nacidos… por los menos cuatro veces, y no darles tiempo de subir a la consulta y dar a luz en el bajo”.

    A mediados dos anos 80 a familia Rodríguez López establece o seu domicilio na Coruña, pero don Manolo seguiría indo á súa consulta de Arteixo todos os días, ata que unha grave enfermidade foi mermando pouco a pouco a súa saúde. Aquel médico que tanto se sacrificara con moitos dos nosos devanceiros naqueles tempos difíciles, faleceu en outubro de 1989 aos 64 anos.

   Vaia este humilde tributo e sentido homenaxe para que uns o recorden, outros o coñezan e todas e todos admiren a este gran persoeiro que foi don Manolo.

  

 

FONTES:

-Fernández, Carlos (2006): El colegio Dequidt, una institución en la enseñanza. La Voz de Galicia, 4 de febreiro.

DE VIVEIRO A SANTA ICÍA, A PENÚLTIMA VIAXE DO ACTOR GUSTAVO PERNAS 

    Persoeiro cunha amplísima traxectoria na escena teatral e moi vencellado co municipio arteixán, concretamente ao lugar de Santa Icía, na parroquia de Morás, o protagonismo das Crónicas de Arteixo desta semana é para unha figura fundamental da dramaturxia galega contemporánea. Falamos de Gustavo Pernas Cora, un dos precursores, dos que fixeron camiño entre a espesura nos tempos máis complicados do noso teatro, cando case todo estaba aínda por facer. 

Gustavo Pernas (Cortesía de Anxela G. Abalo)

    O noso homenaxeado nace en Viveiro (Lugo) un 26 de novembro de 1959 na rúa de Lourdes, antiga Porlier. Era o segundo fillo de Miguel Pernas e Mariblanca Cora, matrimonio que o ano anterior foran pais de Miguel -andando no tempo actor de televisión, cinema e dobraxe- e que posteriormente tamén o ían ser de Begoña, a máis nova da familia.

    Segundo nos contou Carlos Nuevo, Cronista de Viveiro, os primeiros anos de “Gus”, como así o chamaban os seus amigos da infancia e xuventude, transcorren entre as clases no Colexio das monxas Concepcionistas; as tardes no adro de Santa María compartindo xogos con seus irmáns e con Xavier, “Chuco”, Pedro, Alberto ou o propio Carlos Nuevo; as novidades do mundo da lectura da de 'Santiaguito', libraría-imprenta na cal seu pai levaba a contabilidade ao igual que noutros negocios de Viveiro; as películas no Teatro Moderno, no Nemesio -actual Pastor Díaz- ou no Orfeo; a plantación (o “Guscar”) de leitugas, patacas e fabas que “Gus” e Carlos tiñan no recheo dos que serían os novos colexios; no medio da abondosa fauna que trataba na casa con tanto agarimo (un can, unha gata, tartarugas, peixiños de cores…); as pequenas representacións teatrais no portal do seu domicilio na Avenida de Lourdes; ou das agradables conversas coa súa avoa Consuelo Muñoz “a Cubana”, de quen Gustavo ten confesado que foi a orixe das súas afeccións artísticas. Consuelo nacera en Ourense por motivos laborais de seu pai, director de orquestra, mais de moi cativa marchou coa familia para Cuba, onde a principios do século pasado chegaría a gozar de certa popularidade nos teatros da Habana como tiple de zarzuela.

Imaxe do ano 1963 tomada no parque de Viveiro, na praia de Cobas, que leva o nome de Pernas Peón, o avó paterno de Gustavo, a quen vemos comendo cos seus pais, os seus irmáns e a súa avoa materna Consuelo "La Cubana". O noso protagonista está ao seu lado, de perfil, mentres ela brinda (Cortesía de Anxela G. Abalo)

    A infancia daría paso á época no Instituto. “Gus” fai o primeiro ano de bacharelato en Viveiro. O segundo iniciao na localidade da Mariña mais íao rematar nos Maristas da Coruña, cidade á que a familia Pernas Cora chega en 1971 na procura de novas oportunidades.

   Gustavo pasa alí, na capital herculina, a súa adolescencia deixando entrever de cando en vez as súas notables capacidades artísticas. Nunha ocasión, mesmo participou co seu irmán Miguel na obra “Jesucristo Superstar”, representada nos Maristas.

    Inicia a etapa universitaria en Compostela e, despois de seis anos fantásticos, en 1981 licénciase en Xeografía e Historia, na especialidade de Historia da Arte, realizando, ademais, diversos traballos de investigación no campo do cine e do teatro. Excepto un verán no que traballou en Londres fregando pratos nun hotel, as vacacións sempre as pasaba en Viveiro, onde continuou fielmente a amizade cos amigos da infancia.

   Despois da Universidade, tendo claro xa que a súa vocación profesional non era outra que a escena, cursa estudos de Arte Dramático na RESAD (Real Escuela Superior de Arte Dramático) de Madrid, naquel Madrid dos anos de apoxeo da “movida”. Regresa a Galicia e forma con outros compañeiros, entre eles Jorge Rey, o colectivo Teatro das Catro Artes, participando no único espectáculo que producen, “Ubúe no outeiro” (producido en colaboración co Centro Dramático Galego), que estrean en 1985. Segundo o seu amigo Manuel F. Vieites, o texto escollido foi un síntoma do que estaba por vir.

    A partir de aí dedícase profesionalmente ao teatro, combinando traballos de actor en diferentes compañías co traballo de dirección e escrita dramática. É autor de relatos e guións para televisión e realizador de curtametraxes, ademais de traballar no mundo da dobraxe como actor e director.

   Nos oitenta coñece a Anxela G. Abalo, unha actriz de Vilagarcía -das Rías Baixas, como a ela lle gusta dicir- que empezara a facer teatro en Vigo e que posteriormente fixera periplo por diversos escenarios da xeografía galega, de Portugal e de Madrid antes de voltar de novo a Galicia. Se para Gustavo fora a súa avoa Consuelo “a Cubana” a orixe das súas afeccións artísticas, no caso de Anxela, que por riba de todo quería ser bailarina, puido ser Norma Fontenla, elemento mítico da súa infancia. Norma, primeira bailarina do corpo de ballet do Teatro Colón de Bos Aires, era curmá de Margarita, a nai de Anxela. O 10 de outubro de 1971, cando iniciaba unha viaxe en avión a Trelew (Patagonia arxentina) para unha presentación no Teatro Español desa cidade, a aeronave precipitouse ás augas do Río da Prata, falecendo todos os integrantes do ballet do Teatro Colón. Na Arxentina conmemórase esta data como o Día Nacional de la Danza.

   Anxela, que nos atendeu coa maior das amabilidades, recordaba como estableceron o seu domicilio en Arteixo. “Eu daquela vivía en Compostela e Gustavo acababa de chegar do País Vasco, onde botara dous anos nos Estudios de Galdakao facendo dobraxe. Pensamos en quedar en Santiago, en ir para Vigo, para a Coruña… o caso é que comezamos a buscar un lugar onde vivir e xurdiu a oportunidade de Santa Icía. Encantounos a casa e o lugar. Foi a maxia dos Reis Magos (risas) xa que decidimos ir para alí o 5 de xaneiro de 1989. Naquela hora tiña unha compañía con Dorotea Bárcena que se chamaba “Medusa”; recordo que o señor que nos levaba habitualmente os trebellos de teatro axudounos a facer a mudanza. Ao chegar a Santa Icía, augurounos un futuro feliz naquela casa porque había unha maceira en flor no mes de xaneiro… 

     -É incrible, Anxela!. Aquí hai un microclima!

     -Pois haberá!

     -Ides ter moita felicidade e moito amor aquí!

  E foi así, tal cal o dixo”.

    Curiosamente, nesa altura Anxela coincide en “Sempre Xonxa”, a longametraxe de Chano Piñeiro, con Luís Pombo, o gran 'Kantri' de Santa Icía, que traballaba no equipo de decoración do proxecto. Nunha ocasión, despois da xornada de gravación, 'Kantri' fala con Ánxela durante a cea:

   -E logo ti de onde es?

   -De Arteixo. Compramos casa alí hai pouco.

   -De que parte de Arteixo? Porque eu tamén son de alí.

   -De Santa Icía.

   -De Santa Icía? Pero que Santa Icía? A Santa Icía da parroquia de Morás?

   -Santa Icía, de Morás.

   -Non poder ser! Que casualidade! Eu tamén són de Santa Icía!

   Historia ben linda, abofé!

    En Santa Icía ían nacer todos os proxectos de Gustavo e Anxela. Todos, os profesionais e os proxectos de vida. En 1989 a parella funda Ancora Produccións, compañía ancorada neste lugar da parroquia de Morás na que Gustavo pon en escena a maior parte dos seus textos, textos que dirixen e, ou, interpretan ambos os dous adquirindo o compromiso de facer un teatro crítico e reflexivo coa realidade e, case sempre, utilizando o vehículo da comedia para chegar ao espectador.

    Todo comeza en 1990 coa estrea de “O galego, a mulata e o negro”, espectáculo homenaxe a súa avoa Consuelo. Foi a súa primeira obra representada e a primeira de Ancora Produccións na que Gustavo, que encarna o papel do negro, comparte escenario con Anxela e seu irmán Miguel. Publica a obra en 1991 (Ed. Tristram), un texto que nese ano recibe o Premio Compostela ao mellor Texto Dramático, sendo nominado ademais como Mellor Actor Protagonista e Mellor Espectáculo.

    Conta Manuel Vieites que coa obra “O galego, a mulata e o negro” xa emerxen algúns dos trazos que máis van caracterizar todo o seu labor artistíco, profesional e vital: ironía, espíritu crítico, inconformismo e pulsión experimental, mais tamén unha visión certeira das causas e efectos da derrota, a que padecen millóns de persoas no mundo a causa dos intereses dos gobernos e das corporacións que manexan ao seu antollo as nosas vidas, coma se se tratara dunha simulación macabra.

Ano 1990. De esquerda a dereita Gustavo Pernas, Anxela G. Abalo e Miguel Pernas en "O galego, a mulata e o negro" (Foto de Kukas)

    Gustavo sempre admitiu sentirse “diestano”, é dicir, antes que nada, habitante do país que soñou Rafael Dieste, un país que ademáis de buscar a súa identidade no propio e no diferencial, non se enroca nese único obxectivo e sabe abrirse ao universo, pescudar as nosas orixes comúns na vella pel do mundo, abrir portas, encher de horizontes as fiestras baldeiras e colocar a nosa alma fronte a un espello sen maniqueísmos. Un día Gustavo quedou prendido e prendado das Historias e Invencións de Felix Muriel e agromou a mellor das sementes que pode dar a gran literatura, a de poñer nome á vida. En 1991 Anxela e Gustavo trouxeron ao mundo un novo habitante do país de Dieste e puxéronlle o nome de Muriel que andando no tempo, como non podía ser doutro xeito, tamén se ía converter en actor, un titulado superior en arte dramático que en 2012 iniciou o seu periplo profesional e que tamén xa se estreou como guionista na curtametraxe Carmesí (2020).

    Despois de “O galego, a mulata e o negro” chegarían outros éxitos como “Ladraremos”, comedia de amor e medo que estrea en 1996 e coa que acada o I Premio María Casares de Teatro ao Mellor Texto Dramático Orixinal, quedando finalista como Mellor Actor Protagonista e Mellor Espectáculo; ou “Fábula”, comedia nun só acto... sexual, que estrea en 1997 e que é nominada en seis apartados no II Premio María Casares de Teatro, Mellor Espectáculo, Mellor Texto Dramático Orixinal, Mellor Actor e Actriz Protagonistas, Mellor Escenografía e Mellor Vestiario. 

Gustavo e Anxela na obra "Fábula" (Foto da autoría de Anxo Rey)

    Precisamente, en 1997 empeza a impartir aulas en diferentes ámbitos do ensino: Profesor de Guión, Teatro, Linguaxes Audiovisuais ou Realización en Cine e Vídeo na Escola de Imaxe e Son da Coruña, de Guión e Dramaturxia no CEFORE da Coruña e Vigo ou no Master de Estudos Teatrais e Audiovisuais da Universidade da Coruña e de Arte Actual e Dramaturxia nesta mesma Universidade, na titulación de Pedagoxía Teatral. Un dos seus alumnos da Escola de Imaxe e Son da Coruña foi o realizador arteixán Fran Naveira, que recorda a Gustavo coma “un gran profesional, unha persoa motivadora, xenerosa, cercana e, sobre todo, un gran comunicador”.

    No ano seguinte, en 1998, estrea “Anatomía dun hipocondríaco”, comedia médica nominada no III Premio Maria Casares como Mellor Texto Dramático Orixinal e Mellor Escenografía que forma parte con “Ladraremos” e “Fábula” da Triloxía Comedias Paranoicas (Ed. Xerais, colección Libros do CDG), proposta pola Academia da Língua Galega, para o Premio Nacional de Literatura Dramática no ano 2000.

    Ao tempo que os proxectos de Ancora Produccións seguen aflorando en Santa Icía, Muriel vai medrando alí, criándose coma un neno máis da aldea.

   En 2000 Gustavo e Anxela estrean “Sucesos” (Ed. Laiovento e Biblioteca Virtual da Universidade da Coruña); en 2001 “Footing”, obra pola que o noso homenaxeado acada o X Premio Rafael Dieste 2001 da Deputación da Coruña, e que publica na súa editorial no mesmo ano; en 2004 estrea “Paso de cebra” coa que recibe en Barcelona o Premio MAX das Artes Escénicas 2006 (Ed. Laiovento xunto con Sucesos). En 2005 gaña o XII Premio Rafael Dieste 2005 da Deputación da Coruña, por “Final de película”, nominada ao Premio MAX das Artes Escénicas 2007, publicada na Colección de Teatro da Deputación e estreada en 2006.

Barcelona, 2006. Recibindo o Premio MAX das Artes Escénicas por "Paso de cebra", das mans de Boris Izaguirre (Arquivo de Ancora Produccións)

    O noso protagonista era unha persoa dunha moi notable e extensa cultura. As súas inquedanzas levárono por camiños diversos, moi especialmente pola indagación nos territorios das artes plásticas e das artes da imaxe. No 2006 agasallounos cun interesante traballo, o ensaio de Historia da Arte “Os ollos de Victorine e a construcción da cuarta parede”, no que a partir dunha longa e moi acertada reflexión sobre Le Déjeuner sur l´Herbe, o coñecido cadro de Edouard Manet, ofrece unha vibrante aproximación a un concepto central na escena contemporánea.

    Nese mesmo ano tamén publica o volume de pezas breves “Medidas Preventivas” (Ed. Biblos). No 2007 publica (Ed. Embora) a obra “Taras mínimas” e estrea no Auditorio Municipal de Narón “Medidas Preventivas”, obra dirixida por Flor Maceiras pola que recibiu o Premio AELG (Asociación de Escritores en Lengua Galega) ao mellor texto teatral 2007.

    No 2008 o Centro Dramático de Viana do Castelo estrea “Taras mínimas” baixo a dirección de Jorge Castro Guedes e recibe o Premio Roberto Vidal Bolaño do Concello de Gondomar 2008 á traxectoria artística, xunto a Anxela G. Abalo e Ancora Produccións.

    No 2009 estrea “Colgados, a incrible historia de Homesoga o colgado de Celeiro”; no 2010 “Pisados, Botamán de Melide o home que falaba cos zapatos” e no 2012 “Snakizados, a delirante invención de NonHé”, triloxía dirixida por Anxela G. Abalo. Baixo o título de “Tres Logomonos”, ou monólogos ao revés como lles gustaba dicir, foron publicados na Editorial Laiovento no mesmo ano. “Colgados”, “Pisados” e “Snakizados” son fábulas do noso tempo que tratan de personaxes que obran prodixios. 

Gustavo Pernas no Auditorio do Centro Cívico Cultural de Arteixo na obra "Pisados" (Foto da autoría de Anxo Rey)

    Tamén no 2012 gaña o Premio Alvaro Cunqueiro (Agadic, Xunta de Galicia) con “Isóbaras”, publicado por Edicións Xerais de Galicia no 2013. Foi finalista con esta obra como mellor autor dramático 2014 na Festa das Letras, da Asociación de Escritores en Lingua Galega.

    No 2013, recibe o Premio Maruxa Villanueva de Interpretación por “Snakizados” e o Premio Fervenzas Literarias ao Mellor Libro de Teatro.

    A súa última publicación é “36 personaxes e un can” (para aula, casting e escena), dentro dos Cadernos da Escola de Imaxe e Son da Coruña (nº 14) que el mesmo coordina. Anxela G. Abalo, a súa namorada compañeira de viaxe, recorda que, días antes do seu pasamento, Gustavo daba unha clase maxistral no escenario do teatro do centro presentando este libro aos alumnos e escenificando algúns dos textos de microteatro. “Eu cheguei xa comezado o acto e o director da Escola, o querido amigo Xulio Xermade, díxome: está dándoo todo, coma sempre! E así foi como o vin por última vez nun escenario, ante os seus alumnos, profesores e achegados... dándoo todo... coma sempre.”

   Ao longo da súa vida, Gustavo Pernas publicou numerosas obras curtas en Casa Hamlet e na RGT, e participou en publicacións colectivas como: “La Nueva Dramaturgia Gallega” (coordinado por Manuel Vieites, Publicacións da Asociación de Directores de Escena de España. ADE. Madrid, 1996); “15 M, O pobo indignado” (coordinado por Alfredo Iglesias, Ed. Laiovento. Santiago de Compostela, 2011); “Banqueiros” (Coordinado por Francisco Pillado Mayor); “A sucursal” ( Ed. Laiovento, Santiago de Compostela, 2012); ou “Aforismos: O Riso Futurista” (Coordinado por Francisco Pillado e Xabier Seoane, Edicións Xerais. Vigo 2017).

   A súa prematura morte na Coruña no 2018, deixa textos inéditos a espera da súa publicación. Colaborador en distintos programas de radio e participante en numerosas mesas redondas, relatorios e conferencias, o noso homenaxeado era membro da Comisión Técnica de Teatro da Ponencia de Artes Musicais e Escénicas do Consello da Cultura de Galicia, onde organizara en 2000 as Xornadas sobre Escrita Dramática participando na publicación do Proxecto para a Escola Superior de Arte Dramática de Galicia. É Académico de Honra a título póstumo da Academia Galega de Teatro e da Asociación de Compañías profesionais Escena Galega. Foi membro fundador das mesmas. A súa obra foi estreada ou publicada en Portugal, Francia, Uruguai, EE.UU…

    En todos os seus espectáculos Gustavo participou como actor e director, sempre coa súa compañeira Anxela G. Abalo, outro exemplo de tesón e entrega que, a parte de levar a produción de cada un dos proxectos de Ancora, tamén actuaba e dirixía. 

   Ancora Produccións amosou as súas obras no Centro Cívico de Arteixo en numerosas ocasións cunha boa acollida por parte do público arteixán. Gustavo presentou algúns dos seus libros alí, tamén… xa que logo é o fin último da escrita teatral: a representación das obras, cousa que no seu caso tivo a sorte de ver en escena. Coa súa prematura morte en 2018 o teatro perdeu un magnífico actor, un notable director, un excelente dramaturgo e un poeta con maiúsculas… porque este arteixán de adopción era un poeta que escribía teatro.

   Nunha decisión plenamente xustificada, o Departamento de Cultura do Concello de Arteixo decidiu nomear unha das butacas do auditorio co nome de Gustavo Pernas. O seu espíritu está presente en cada acto cultural que alí se celebra!

Butaca "Gustavo Pernas Cora" do Auditorio do Centro Cívico Cultural de Arteixo (Cortesía do Departamento de Cultura do Concello de Arteixo)

FONTES:

 

LÓPEZ SILVA, INMA (2018): Síntome diestiano, Erregueté, Revista Galega de Teatro.

NUEVO CAL, CARLOS FRANCISCO (2018): No pasamento do gran amigo Gustavo Pernas Cora, La Voz de Galicia, 30 de outubro.

REVISTA LUZES (2018): Gustavo Pernas (Viveiro 1959-A Coruña 2018)

VEIGA, EVA (2018): Gustavo Pernas: deconstruír o establecido, La Voz de Galicia, 10 de decembro.

VIEITES, MANUEL F. (2018): Gustavo Pernas Cora. In memoriam, ADE/Teatro, n.º 173.