OFICIOS TRADICIONAIS

CARPINTEIRO

     O traballo da madeira é unha das actividades da industria humana máis antigas que existe, polo cal en cada cultura e rexións do planeta atoparemos diferentes xeitos e ferramentas para traballar este material.

     Os antigos carpinteiros non dispoñían de ferramentas mecánicas como as actuais. Limitábanse ás ferramentas clásicas que, metidas nun caixón de madeira (poucos tiñan taller propio) desprazábanse polas aldeas para reparar ou fabricar (na maioría dos casos con madeira de castiñeiro, nogueira ou carballo) todo tipo de apeiros de labranza: carros, grades, arados, caínzos, hórreos de madeira, fiestras, portas e os diferentes mobles domésticos.

     A madeira serrábase cunha serra especial que máis tarde foi sustituída pola serra portuguesa.

     Hai distintas especialidades coma o carpinteiro de ribeira (o que constrúe embarcacións), carpinteiro de taller, o torneiro, o rodeiro, o fragueiro, carpinteiro de armar, o cubeiro, o xugueiro, etc.

    

                                               Ferramentas de carpinteiro


FONTES:
-Modesto García Quintáns
-Departamento Normalización Lingüistica Concello de Arteixo



AFIADOR

     Non é doado determinar en que momento aparece o oficio de afiador. Para uns naceu en Francia ou en Italia e para outros en Ourense, por terras de Nogueira de Ramuín, Maceda, Pereiro de Aguiar, Esgos, Parada do Sil, Castro Caldelas a Paderne de Allariz, que tiñan sona de dar bos afiadores. Mais ao parecer, a procedencia definitiva queda en Nogueira de Ramuín.

     Seica a roda de afiar inventouna un tal Tío Xan, ferreiro e capador que vivía en Liñares, na Serra Corredoira, frente ao Miño. O pobo daría as mellores rodas de afiador, que eran de madeira de nogueira e abofé que ben resistentes. Hai unha lenda que di que o Tío Xan repousa no fondo do Miño, nun lugar onde o levou a enchente cando cruzaba as augas nunha pequena embarcación desde Barras de Miño a Santa María de Melia. Dende entón, aquel lugar chámase o Remuíño do Afiador.

     Os afiadores de Ourense falaban unha lingua propia: o barallete. Á roda de afiar chamábanlle tola;  Galiza era, Galleira; Castela: Ancha; Asturias: Berria; Portugal: Biqueque; América: Moreira; o viño: mouga; o ouro: vibelo; os cartos: zuros; a boca: garlea; os casados: apicholados; o can: doca; o burro: fandino; coche: chian; tren: caurel; ollos: mireus; carne: arguia; traxe: fiaña; baile: caxoteo; cura: caxiga...

     
     Dos afiadores que pasaban pola nosa zona, poucos viñan coa roda. Era moi incómoda de levar, sobre todo no inverno pola lama, os carreiros e os pasadoiros. Algúns viñan en bicicleta e o taller levábano nun caixón de madeira, que tamén lles servía para sentarse mentres facían as reparacións. Nese caixón levaban martelo, alicates, zafra (ferro cun espicho de tax ou sufrideira), remaches, subelas, arume, masilla...e tamén levaban varillas de paraugas usadas de reposto. Home de longo andar e de peregrinaxe eterno, eso sí, respetando fielmente o ámbito territorial no que cada un desenrolaba a súa actividade, o afiador chegaba aos lugares facendo soar, cunha extraña e sinfónica escala musica, o seu chiflo para que os parroquianos que necesitaban dos seus servicios souperan da súa presencia. Aparte de afiar os coitelos e outras ferramentas, amañaban case de todo: paraugas (aínda non chegaran os chinos), potas furadas, cuncas e pratos de louza...cunha subela furaban a peza rota, poñíanlle grampas de arame e dábanlle masilla.

     A vida dos afiadores sería levada ao teatro por Alvaro de las Casas na obra Pancho de Rábade. Tamén Serafín Gómez Pato escribiu un completo Romance do afiador namorado. Victoria Armesto, Alvarez Blázquez, Cabanillas...axudaron a espallar a obra e a historia desta "especie en extinción". Mais a verdadeira historia destos desaparecidos ambulantes galegos, e a súa odisea internacional, aínda está por escribir.

FONTES:
- A cultura tradicional galega desaparecida. Antonio Rodriguez Cabanas.
- El afilador. Oficio gallego. Juan Ramón Díaz (La voz de Galicia 14 decembro 1971)
-Fotos: Revista Raigame nº 6 (maio de 1998) e Ourense no tempo.  


OS TEMPOS DOS CAPADORES

     Ata hai ben pouco, os capadores eran as persoas que ían ás casas a esterilizar aos animais domésticos, principalmente aos porcos, a quenes capaban de leitóns porque, se non o facían aos poucos meses de nacer, seica máis tarde a súa carne tería un cheiro e un sabor moi fortes, carne que polo que me contou un carniceiro recentemente "nin os cans a comían". As súas ferramentas de traballo limitábanse a unha pequena coitela, unha agulla con fío, aceite e augardente.

   Blandina Naya e Carme Bermúdez, dúas veciñas do Rañal con máis de setenta invernos nas súas costas, teñen a mesma opinión á hora de lembrar o salvaxismo que se lle facía aos porcos..."os pobres animais sufrían cando lle sacaban os cataplíns e sufrían o día da súa morte, con aquel xeito terrible de facer a matanza".  

     Carme lembra que, sendo nena, seus pais mercaban os leitóns na feira de Paiosaco entre os meses de xullo e agosto e despois..."traíanos para a casa na burra ou no trolebús e, unhas semanas máis tarde viña o capador. Cando chegaba á aldea, facía soar o seu chifro (noutras zonas chámanlle xipla) e xa se avisaban a algúns veciños para que viñeran axudar a aguantar do animal".

     Polo Rañal viñan varios capadores. Un deles seica era de Elviña e, ao parecer, tiña os dedos moi longos cos que, cando tiña que capar as cochas, chegaba con facilidade ás empreñadeiras: tiraba delas cara fóra para cortalas coa navalla capadoira, mentres a xente da casa e algún veciño que axudaba na macabra faena suxeitaban do animal. Ás veces, preguntábanlle ao capador de Elviña polo seu oficio, e disque contestaba con retranca, mentres metía a man no peto, buscando a navalla: “Son capador para servilo a vostede”. 

     Segundo o testemuño de Blandina e Carme, as miñas veciñas do Rañal, pola aldea tamén viña un capador de Santa Icía e outro de Chamín, que era o máis demandado na parroquia..."o de Chamín, Manuel de Subiela, era o que máis viña por aquí. Botou moitos anos de capador e despois aprendiu o oficio un dos seus fillos".

     Tamén había capadores que ofrecían os seus servicios noutras feiras como a de Carballo. Hipólito da Costa era un deles, un Hipólito sobre o que o amigo Ramón M. Vilar Landeira escribiría o seguinte artigo, publicado en La Voz de Galicia do 14 de agosto de 2004 baixo o título Un capador reconvertido:
 
"Hipólito da Costa conxugou durante case cinco décadas o seu oficio labrego coa nobre profesión de capador. Da arte que tiña para deixar sen armas reproductoras aos porcos da bisbarra poden dar testemuña numerosas casas de labranza bergantiñáns nas que deu boa mostra do seu probado pulso coa coitela. Despois da Guerra Civil aprendeu o choio cun afamado profesional de Coristanco que lle mostrou a un Hipólito case imberbe todos os segredos. Sacáballe os milindreques aos cochos sen o risco das tan temidas infeccións posteriores. Aquel vello capador confesoulle que a mellor maneira de afastar os perigos postoperatorios era botarlle pola zona aberta do animal unhas boas doses de caña branca do Ribeiro, mesturada días antes con labazas e mexacáns dos que medran nos camiños. Dito e feito, nos corenta e oito anos de profesión só lle morrera un marrán nunha casa de Entrecruces e Hipólito sempre sostivo que desconfiaba que aquel pobre rancho entregara coa fame. Coa chegada dos oitenta, a competencia dos veterinarios e doutros capadores fixo que os apuros de traballo do Hipólito foran a menos. Por boca dun farmacéutico soubo que existía unha práctica chamada vasectomía e que había homes que se operaban para non teren máis fillos. O Hipólito pensou que había que renovarse e incluso falou cun concelleiro de Carballo co que tiña bo trato. O edil convenceu ao Hipólito que non había maneira de convalidar a longa experiencia cos porcos e poder entrar logo no novo negocio das vasectomías. Hipólito nunca comprendeu que non se contara coa súa dilatada experiencia. Na reconversión industrial non entrou o gremio dos capadores".

    Os tempos mudaron mais teño entendido, se non é así que se manifesten @s veterinari@s, que no Estado español a actual lexislación permite a esterilización rutinaria e sen anestesia dos leitóns machos na súa primeira semana de vida, e só os dedicados a sementais sálvanse de tan terrible práctica. Noutras nazóns da Unión Europea, coma no caso de Holanda, xa hai anos que acordaron prohibir a esterilización de porcos sen anestesia, decisión que supón un importante avance entre os dereitos dos animais domésticos. "Major", o vello porco dirixente de "Rebelión na granxa", a novela satírica do británico George Orwell, ha de estar ben contento!

 Ramato xa cunhas coplas que deixou o oficio de capador:

Metéronme na escullera,         
foi a miña salvación,
aprendín a capar porcos
e salvei a situación.

 O oficio de capar
caeume ben na man,
capo os porcos pola noite
e morren pola mañán. 

FONTES:
-Modesto García Quintáns

-Ramón M. Vilar Landeira. Un capador reconvertido. La Voz de Galicia. 14.8.2004

 AS PERCEBEIRAS DE RAÑOBRE

      ¿Quen non se lembra daquelas mulleres cun paxe de peixe ou marisco na cabeza? ¿Ou daquelas outras que camiñaban ao chou ofrecendo, a voces, as capturas mariñas polas portas de establecementos hostaleiros e casas?

     Con aqueles andares prestos, pericia e vigor para manter o equilibrio, durante xeracións as mulleres transportaron sobre a cabeza todo tipo de productos (carbón para os barcos de vapor, sal para as fábricas de salgadura, etc) e a min, de cativo, moito me chamaba a atención ver como á señora Palmira de Bastón era quen de manter o equilibrio cun xerro panzudo de cinco ou dez litros de leite sobre a súa cabeza!

     Tampouco deixaba de sorprenderme ver a diario, cando aínda non existían as lavadoras, a Viruca do Xastre vir do lavadoiro cun enorme barreño cheo de roupa enriba da súa cabeza cun continuo movemento que, máis ben, parecía unha misteriosa danza permanente, os mesmos andares prestos que tamén facían un grupo de mulleres que de cando en vez viñan a mariscar ás pedras do Aguillón. Co paso do tempo souben que aquelas mulleres eran as percebeiras de Rañobre, mulleres loitadoras que aparte de sacar adiante a familia e a casa enteira, atender as leiras e os animais, aínda tiñan tempo para ir ao mar.

    O mundo do mar case sempre foi un ámbito de homes de mans salgadas, mais un momentiño: o mar tamén ten mulleres. Por suposto que as ten e, no caso de Rañobre, durante un feixe de anos o mar foi cousa daquelas posuidoras da fortaleza dos cons e cantís que os peores golpes de mar non son quen de erosionar.

     Xurxo Souto cóntanos nos seus "Contos da Coruña" que hai oitenta ou noventa anos... "en Fisterra ninguén quería o percebe; non había xeito de transportalo á cidade e utilizábano como esterco na terra. Na Coruña sempre houbo ricos. Polo tanto sempre houbo quen mollase as canelas polo percebe".

     As percebeiras de Rañobre eran das que mollaban as canelas a diario para axudar na economía familiar. Eran mulleres coa habelencia e a sabedoría que lles daba a experiencia e a intelixencia natural, mulleres que xa antes da Guerra Civil andaban polas pedras do litoral de Rañobre, hoxe sepultado polo cemento do Porto de Punta Langosteira, escudriñando coa rapa os penedos na procura dos percebes para "os señoritos da Coruña". Lola de Balbina, Carme "a Casarea", Amelia de Mercedes, Carme de Xela, Estrella do Pesco, as do Pápalo, a Genia, a Jaxarta, Lolecha...foron das primeiras en andar pola ribeira, unhas percebeiras pioneiras ás que lles tocou vivir unha vida dura, mais que serían quen de encarala con valentía naqueles duros anos da súa infancia e xuventude.

      Beatriz Vilar, neta de Lolecha (falecida recentemente con 93 anos) contoume que a súa avoa, ao igual que a maioría das percebeiras de Rañobre, non sabía nadar e que, entre outros lugares, vendía os percebes no Papagaio da Coruña, unha Lolecha que despois da venda do marisco dábase o premio de comprarse un xeado, iso sí, moi de vez en cando porque naquela hora os cartos facían moita, moita falta!

De esquerda a dereita, cubos e rapas incluídas, Manola do Lomaio, Lolecha, Lola do Lomaio, Fina do Lomaio e Carme do Rei (Imaxe de Fina do Lomaio)

      Esa xeración de pioneiras daríalle paso a mulleres como Blandina de Lola de Balbina, Carme de Francisco do Calaso, Lola de Amparo, "as Lixeiras", "as Lemaias", "as de Laradas", Carme a do Coutelán, María de Pepita...percebeiras que polo que recorda Blandina, a filla de Lola de Balbina nada en Rañobre en 1933, tamén lles tocara vivir unha vida ..."de moita exclavitude de nuestro señor". Blandina, con 7 ou 8 anos, xa ía á marea con súa nai Balbina, que aos trinta e poucos anos quedara viúva e con tres fillos. "Ao morrer meu pai Manuel, non quedaba outra, había que gañar o cartiño como fora. Ía ao mar con miña nai e despois acompañábaa a Coruña a vender os percebes. Ás veces, se xuntabamos a marea de dous días, poñíamolos en auga doce para que incharan e tiveran mellor apariencia. Sempre ía con nós Carme "a Casarea", que foi quen me ensinou a vendelos. Saíamos cedo de Rañobre a pé cara o camiño da Rega. Os percebes chorreaban por nós e a chegar a Pastoriza ou a Meicende xa estabamos coa roupa enchoupada. Na Coruña, con vergonza ou sen ela, berrabamos "quen quere percebes", "quen quere percebes" por Santa Catalina, pola rúa dos Olmos, da Torre, pola Praza de Lugo, pola praza vella (San Agustín), polo Muro...sempre había quen comprara e naqueles tempos vendíamos o quilo a 3 ou 5 pesetas".

     As percebeiras de Rañobre da xeración de Blandina casaron...e tiveron fillas, mulleres que ata os anos oitenta seguirían mariscando pola zona que hoxe ocupa o cemento do mal chamado Porto Exterior, que foi quen sepultou aquel mundo fecundo de pedras percebeiras nos que cada día traballaban as protagonistas desta historia. Hoxe, se damos un paseo pola Praia de Sabón e atravesamos pola ponte de madeira que hai na desembocadura das augas do encoro do Roxedoiro (antes da construcción do Polígono aquí morrían as augas do Río Seixedo), imos dar á Constanza, unha zona na cal se formou un areal en consecuencia das mudanzas das correntes que houbo, por causa das obras en Punta Langosteira. Euxenio Carré recolle en "Geografía del Reino de Galicia" a orixe deste topónimo e dí: "en las playas inmediatas se dice hay la llamada Pena da Constanza, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas". Pois ben, xusto despois da Constanza, donde empeza o contradique do porto, estaban O Pozo dos Cans (na entrada da Bocatoma), Os Pelouros, As Galiñas, O Cabalo, O Pozote (formaba unha enseada cativa onde abundaban as nécoras e os camaróns), O Pontal da Ribeira, O Plato, A Madoira, A Ponta da Sartaña, Os Pasos de diante da Sartaña, A Sartaña, Os Ceixos, O Cu Cagado (hai fontes que indican que era O Cun), A Ponta da Trabe, O Vapor, As Eixadas, O Ollol (algunhas persoas chamábanlle O Llol), O pé do Muiño e A Besta, que era a zona aproximada por onde se dividían as parroquias de Oseiro e Suevos, O Xancán, os illotes da Travesa e A Percebeira, O Canal do Lobo, Os Cambóns, As Negras, As Lobas, A Furna das Corveiras, A Furna do Ruibo, o Cabo Cociñadoiro (do Cociñadoiro ao Canal do Lobo, o litoral facía unha enseada, que se chamaba A Becha), A Punta de Muros, A Poza, A Altiña, A Punta dos Corvos, A Punta do Asno e por último A Furna do Asno, lugares todos eles que xa son historia e que era donde se gañaban o pan as percebeiras de Rañobre.

Varias percebeiras de Rañobre nos anos 70 en plena faena (Imaxe de Fina do Lomaio)

AS LEITEIRAS DE MEICENDE

(Relato de Luís Giadás, publicado na Voz de Galicia o 11 de marzo de 2014)

     
 

Escultura dedicada ás leiteiras

     O 8 de marzo foi o Día da Muller Traballadora e, a xeito de homenaxe, toca lembrar un antigo oficio que exaltara Pondal nun poema aparecido en abril de 1900, primeiro na Revista Gallega e días despois en El Eco de Galicia da Habana e El Eco de Galicia de Bos Aires. Comezan eses versos coa frase «Vindo de Bergantiños» e neles, Eduardo, fatigado (agravada a súa doenza mental), pasa na carrilana (dilixencia) camiño da capital herculina chegando á «boa Meicende, venturosa, garrida, / na túa doce pendente» (a Pendente do Coto) e pedíndolle a esta que «cando as súas rapazas leven a Cruña o leite, / dille que leven o boo, / ben limpo e ben pracente, / para dar forza ao bardo de Brigandsia, / que rendido se sente». 

     Este traballo da leiteira arteixá manterase na posguerra como lembran as meicendesas veteranas: «Na Praza de Pontevedra, esquina coa rúa Juan Flórez, estaba o garaxe de La Superiora, empresa de Benito, que tiña autobuses tipo paloma, é dicir, estreitos, aínda que tamén estaba O Benito, un modelo máis ancho, coma os de agora. A Superiora saía ás 8.45 de Loureda, da praza preto da igrexa de Santa María: alí xa case completábase o bus coas mulleres que colleran o leite, ben cediño, polo Igrexario diante, enchendo os seiróns colgados das súas bestas. Logo, deixaban estes seiróns coas respectivas bestas na Barreira, onde a escola vella, transvasando o líquido aos xerros, e tomando o coche de liña. Tamén apañaban queiroas e pinas para queimar os porcos e para os fornos das bilbaínas (cociñas de ferro). La Superiora cruzaba o Val de Loureda, logo Ervedín, O Foxo, a Ponte do Ba, A Baiuca (na Casa de Toribio) e o Alto de Arteixo.

Antonio García "O Cubano", na "Superiora"

     Era neste Alto, na parada do Campo, onde subía Flora Figueiroa Pan, Flora de Torres, deixando a súa besta cargada con dous seiróns do leite recollido xa antes de clarexar o sol, entre as cortes dos veciños. Dende as cinco da mañá, Josefa do Monte Pequeno, a «señora do bidón», cargaba por todo Sorrizo e Barrañán os seiróns, levando un farol por guía, para estar ás nove nesta parada do Campo: a Superiora agardaba por ela se se retrasaba un tanto. 

     O autocar galgaba o pinchoso Alto de Oseiro por Galán, pasando a rentes da Fonte da Choupana, onde se refrescaban os pasaxeiros da Carrilana, enxergando un intre a Illa de Malpica (as Sisargas), rendeada entre a calina, evocando a cantiga popular: «Indo polo Oseiro arriba / e mirando para atrás, / adiós piñeiros de Loureda, / queiroeiras de Morás». Seguinte parada: A Campaíña de Pastoriza (o Correo), onde pervive outra Fonte de tempos de Carlos III. Baixaba o autobús a Pendente de O Coto, montándose nel outras leiteiras xunto a casa de Pepe e Pilar.

     Detíñase axiña en O Barreiro, á esquerda do cal, detrás dos Montillos, estaba a canteira das Barranqueiras, onde levantaban a pedra para morrillo das estradas. Chegaba xa La Superiora ás Eiras de Meicende, que era a Meicende tradicional que coñecera Pondal: «Garrida canto breve, / batida decote / do seco e frío nordeste». Proseguía polas Casas Novas -construídas por mor da Refinería de Bens- e a rentes da canteira das Barrouqueiras de San Xosé, inzadas agora alí as antorchas da devandita industria. Despois, San Xosé, A Moura, A Fontenova -outro chafariz do Camiño Real- e A Silva. 

     Os vellos nomes remiten ao recente pasado rural da Coruña: a Parada das Cabras, onde está o actual Centro de Especialidades do Ventorrillo; A Enfesta, o tramo de Ronda de Outeiro que baixa ata Vioño e Os Mallos; a Feira dos Porcos, hoxe Praza Castillo de Olite. E, xa baixando dende a Feira dos Porcos, deixando a man esquerda a igrexa e maila fonte de Santa Margarita (na actualidade reformada a primeira e desaparecida a segunda), arribaba, xa, ao seu destino: o garaxe de Benito, na Praza de Pontevedra, esquina rúa Juan Flórez.

     Os carriños do leite tíñanos na Feira dos Porcos, na cabaleiriza de Pilar de Suevos. Así mesmo, Benito contaba con carros del. Recollían o leite (normalmente ía bautizado xa, por iso Pondal insistía no de «boo, ben limpo») en xerros de estano, duns cinco ou sete litros, e tiñan un cazo de metal como medida de cuartillo ou de litro. Metían os xerros na arqueta do bus. O carriño era de dúas rodas e tiña un varal de ferro por onde o tiraban, Orzán adiante, chegando con el ata a rúa da Torre. Había latas cilíndricas, das clientas ou das propias leiteiras, cun aro tamén de aluminio, e dun ou dous litros de cabida. Cada leiteira levaba un xerro panzudo de cinco ou dez litros.

     Tornaban as leiteiras para a súa terra arteixá no coche das 16 ou no das 18, podía ser no Benito ou na Superiora. Neste último bus só elas ían e viñan sentadas, xa que eran clientes habituais: os demais veciños tiñan que ir de pé. O billete custaba unha moeda furada -dous reás - por viaxe, namentres que o litro de leite valía unha peseta ou sexa catro reás: a ganancia das leiteiras era, pois, dunhas catro ou nove pesetas diarias, descontada xa a pasaxe.

O "Benito" na Coruña. O chófer é Antonio  "O Cubano" e o do leite, Palleiro

     As mulleres de Pastoriza e de Oseiro alcumaban de xureleiras ás de Meicende porque secaban ao sol os xurelos salgados collidos no Muro do porto coruñés. Dende A Borroa e dende Nostián, Pastoriza, camiñaban, respectivamente, ata A Coruña Amparo de Longino ou de Victorio e María Esperanza dos de Figueroa: ían con xerro na cabeza, nunha cesta. Nostián e Borroa vivían de vender a legumada. Alomenos trinta leiteiras teño censadas e toda esta información débolla a unha muller que traballou toda a súa vida, dende a nenez, detrás dunha máquina de coser, turrando do sacho, muxindo as vacas ou coidando enfermos da familia: Dolores Suárez Regueira, Lolita do Mantexo ou Lolita de Pura de Pepe, miña nai política. Por ela puido facerse este artigo. Dela é o 8 de marzo. Homenaxe en feminino. No autobús La Superiora só elas ían sentadas xa que eran clientas habituais.