CRÓNICAS DE ARTEIXO: AS MINAS DE VOLFRAMIO DE ARTEIXO

O volframio é, de todos os metais, o mineral que ten o punto de fusión máis elevado: 3400º C, punto de fusión que xunto as súas excelentes propiedades mecánicas, convérteno nun dos materiais máis apreciados para a industria. Na actualidade utilízase para a fabricación dos filamentos das lámpadas, nas ferramentas de corte, nas puntas dos bolígrafos, nas pracas en tubos dos raios X, nos arames dos fornos eléctricos ou, entre outras cousas, na fabricación das buxías de encendido.

Mais na Segunda Guerra Mundial non tiña uns usos tan inocentes xa que os alemáns, sabedores da súa extraordinaria dureza, aproveitárono para reforzar e endurecer a blindaxe dos seus carros de combate, Tiger e Panzer, e para fortalecer a capacidade destructiva dos seus proxectís. O mineral era imprescindíbel para nutrir a súa maquinaria bélica, unha maquinaria que o III Reich fortalecía co volframio da maior reserva mundial, localizada na China. No encanto, a guerra entre o país da gran muralla e o Xapón, iniciada en 1937, impediu o acceso desta reserva ao aparato nazi, polo que a Alemaña, que non tiña minas deste mineral no seu territorio, necesitaba outra fonte de aprovisionamento deste material estratéxico, e encontrouno no noroeste peninsular, único lugar na Europa onde era posíbel conseguir volframio en cantidades significativas para as necesidades alemás.

Galicia veu a ser deste xeito, un territorio fundamental e sumamente importante (dende o punto de vista xeoestratéxico) para Hitler, xa que á parte do subministro de materias primas decisivas para a capacidade militar do nazismo, a nosa liña de costa e as redes de espionaxe alemás e contraespionaxe británicas, que se estabeleceron nas principais cidades galegas, fixeron que o noso país estivese moi presente en todas as chancelerías nazis.

O feito de que Franco tivese que afrontar unha gran débeda, por causa do apoio alemán na Guerra Civil, propiciou que Hitler contase con todas as facilidades para a extracción do mineral en chan galego. Para a exploración do volframio, os nazis crearon en España a Sociedade Financieira e Industrial Sofindus, un consorcio con testaferros franquistas que chegou a administrar unhas 350 empresas en España.

Galicia, como se dunha California se tratase, vivía, durante a Segunda Guerra Mundial, en plena "neutralidade" do franquismo, a súa particular febre mineira, principalmente en montes e minas de Ourense, Deza, Barbanza ou a Costa da Morte, con empresas "fachada" como Exploraciones Mineras Santa Tecla, en Vigo, ou Minas de Galicia, na Coruña. Igualmente, Sofindus se encarregaba do transporte do mineral ata Alemaña, que se realizaba en vagóns de tren (a través da Francia ocupada) e nos máis de 50 barcos que tiña a compañía.

A febre do volframio tamén alcanzaría a Arteixo. Durante a Segunda Guerra Mundial, a actividade mineira no noso concello, aínda que nunca chegaría a atinxir a importancia doutras zonas de Galicia, foi bastante notable xa que durante estes anos, nos que os nosos devanceiros sufrían as penurias da posguerra, 400 persoas traballaron directamente nas minas que aquí se exploraron, ás que hai que sumar, furtivos e contrabandistas, que tamén tiveron a súa oportunidade para facer negocio, aínda que o garda civil Cadenas facía todo o posible para impedilo (algúns familiares dos furtivos aínda se lembran da maldade e das tundas deste garda civil). Para gañaren máis, os mineiros roubaban mineral nas minas para vendelo fóra e outros acudían aos montes, cos seus propios medios, para extraer o volframio que despois vendían no mercado negro. Esta práctica era coñecida como «ir á roubeta».

Cuadrilla de mineiros no Monte Barbeito (Arquivo de Sara Álvarez)

Nunha conversa mantida cunha testemuña da época, o veciño do Rañal Adolfo Vázquez (Adolfo de Tiso), e que daquela tiña 12 ou 13 anos, lembrábase perfectamente de cando se almacenaba no alpendre da súa casa o volframio «da roubeta». Adolfo, falecido en marzo do 2015, tamén se acordaba de que nos primeiros anos da década de 1940, os «facultativos mineiros» (así lles chamaban os máis vellos) mandaron remexer moitos ferrados de terra. Na procura do ouro negro, perforaban montes e leiras que posteriormente volvían a tapar se non aparecía o mineral, provocando o enfado dos propietarios, xa que moitos deles perdían as súas colleitas.

En Arteixo, fóronse descubrindo unha serie de pequenas exploracións de escaso valor tomadas por separado, mais con importancia potencial no seu conxunto. As de maior interese, encontraríanse no monte Barbeito. En 1940, recoñécense superficialmente os filóns e, aos poucos, principian os labores iniciais nas concesións La Rosa, Cor e Rodeo (unhas minas que serían as máis traballadas do concello), instalando o lavadoiro de minerais e postos. Todos estes depósitos mineiros serían traballados de forma moi rudimentaria, mediante a abertura de gabias, efectuando labores artesanais no interior da mina, moendo e peneirando o mineral. Os obreiros e veciños non souberon nunca a importancia que tiña para os nazis o mineral que extraían. Non imaxinaban que os tanques do Afrika Korps, que o mariscal Rommel comandaba no deserto do Exipto, estaban reforzados co volframio de Arteixo.

Mineiros arteixáns nos anos 40-50 (Imaxes cedidas para o documental "Un raio chamado Catuxa" da autoría de Fran Naveira e Xabier Maceiras. Podes ver o documental aquí: https://www.youtube.com/watch?v=3Igv0ltvIp4&t=19s )

Mais en 1944 os norteamericanos ameazaban con represalias comerciais a Franco, para que España deixase de enviar volframio a Berlín. O ditador español, que xa intuía que Alemaña ía perder a guerra, xogando a cabalo gañador, aseguraba a Washington que non volverían facer fretes para Hítler. Porén, nas minas galegas continuábase a traballar duro porque o ministro do Comercio, Demetrio Carceller, organizaba envíos clandestinos desde os portos de Vigo e Valarés (Ponteceso). As ameazas dos Estados Unidos ao réxime franquista non terían o efecto esperado polo que os americanos, dado que os alemáns continuaban recibindo volframio, utilizarían dous métodos para dificultar o abastecemento do mineral galego a Hítler. O primeiro foi o embargo petrolífero a España nese mesmo ano 44 e o segundo consistiu en comprar no mercado libre todo o volframio dispoñible, o que provocaría que o prezo se multiplicase por máis de dez. Esta operación sería unha auténtica aplicación práctica e bastante exitosa da táctica do pau e a cenoria.

Mineiros arteixáns nos anos 40-50 (Imaxes cedidas para o documental "Un raio chamado Catuxa)

A do tamén chamado ouro negro foi unha exploración intensa mais breve no tempo. O mineral deixou de interesar en 1945, no final da Segunda Guerra Mundial e, aínda que volvería a repuntar coa Guerra de Corea (1951-1953), nunca o faría coa mesma intensidade ca nos anos corenta. No conflito bélico coreano, os americanos virían a ser os compradores do mineral e os vendedores xa estaban máis estruturados. Nesa altura, o grupo asturiano Fierro foi quen liderou este novo proceso, mais cómpre lembrar que entre os anos 1939 e 1953, Galicia atinxiu o 69% da produción de volframio en España.

En Arteixo, a guerra de Corea reanima a minaría da zona, polo que as exploracións do concello sofren un novo impulso. Nestes primeiros anos cincuenta, retómanse os traballos sobre os filóns do monte Barbeito, comezando as exploracións de interior da mina, unha mina que nesa altura contaba cun cadro de persoal duns 200 obreiros e na que no interior traballaban dúas quendas de oito horas, facendo un avance aproximado de 0,5 metros diarios por medio de barrenas manuais.

Mineiros do volframio nos anos 50 na zona que hoxe ocupa o Centro de Saúde de Arteixo (Arquivo de Carmen Bermúdez)

Á parte das do Barbeito, outras concesións de interese no noso concello foron Caxigalmes e Fuente Santa en Sobico; Olguita en Barrañán; Elida en Loureda; Elenita en Uxes; La Perdida en Morás e Lunes en Vilarrodís. Tamén foron importantes as extraccións realizadas na zona onde hoxe está o restaurante Valcovo e outras pola zona de Figueiroa, ao carón das instalacións da empresa madereira Vázquez Rey S.L. No final da guerra de Corea, as diferentes concesións existentes en Arteixo irían fechando aos poucos, morrendo así a febre do volframio.