O PAZO DAS COVADAS DE SORRIZO E A CAPELA DE SANTA CRUZ

  Nas Crónicas de Arteixo desta semana viaxamos ata a parroquia de Sorrizo para falar do Pazo das Covadas, un edificio que representa un dos nosos sinais de identidade e que foi, durante séculos, residencia de nobres e fidalgos de gran poder económico.

  De carácter sobrio e situado nunha zona próxima ao océano, a poucos metros do recanto natural do Porto, é unha construción civil do século XVII que se viu desvirtuado polo paso do tempo e pola man do home. Con todo, aínda mantén a súa nobre traza en elementos illados que permiten imaxinar o seu señorío. “O balcón, que enmarca a esquina, sostido por poderosos canzorros, xunto coa entrada ó edificio a través dun arco de medio punto, de sinxelas liñas pero maxestuoso polas súas firmes doelas, animan o volume construído¹”.

Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

   O pazo, que presenta unha planta en forma de “L” como resultado da unión dos dous corpos rectangulares, posúe “dous importantes escudos, o máis antigo e sinxelo coas armas dos seus primitivos fundadores: Riobóo, Figueroa, Vilardefrancos e Castro. O máis moderno e ostentoso, de labra barroca coas dos: Bermúdez, Castro, Lobera, Caamaño, Andrade, Riobóo, Vilardefrancos e Varela²”.

Imaxe do escudo de labra barroca (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

Imaxe do escudo máis antigo e sinxelo (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

   Segundo as informacións de Carlos Martínez Barbeito, publicadas no seu marabilloso libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña³, os primeiros propietarios das Covadas foron o Capitán Pedro Rioboo Vilardefrancos (fillo de don Gómez de Riobóo Vilardefrancos, señor de Allo, e de dona Leonor Varela de Andrade) e a súa muller, dona Francisca de Castro, da casa de Montaos, quenes “por segundones, de seguro que eligieron este lugar para establecer su hogar de nueva planta⁴.”

    Fillo dos anteriores foi Antonio Gómez de Riobóo Villardefrancos, tamén Capitán das Milicias de Caión, que contraeu matrimonio con dona Francisca Varela de Andrade y Mariño de Lobera.

   Tiveron estos segundos señores das Covadas unha filla que se chamou dona Ana Margarita de Riobóo Vilardefrancos, señora que ía herdar o pazo do que estamos a falar e que casou con don Juan Bermúdez de Castro y Caamaño, Capitán da Compañía e Milicias de Caión. Precisamente era na vila mariñeira onde os Bermúdez de Castro exercían o señorío da casa de Montaos, e habían de ser marqueses deste título. Don Juan Bermúdez de Castro y Caamaño era fillo de don Pedro Bermúdez de Castro, que combatera como Capitán na guerra de Portugal en 1653, “que estaba casado doña María Dominga Sotomayor y que había heredado de sus padres don Bartolomé Bermúdez Torres y doña María Bermúdez de Castro el señorío de las torres de O Viso, en el municipio de Laracha y parroquia de Santa María Magdalena de Montemayor. Al efectuarse su matrimonio reunieron, pues, don Juan Bermúdez de Castro y doña Ana de Riobóo el dominio del pazo da As Covadas y los señoríos de la fortaleza de O Viso y de las jurisdicciones de Montemayor, Uxes y Morás⁵.”

Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

    Fillo dos anteriores foi don Fernando Bermúdez de Castro y Riobóo, que sucedeu en todos esos bens e dereitos aos seus proxenitores, pero agregando, ademais, “los señoríos jurisdiccionales de las Balias de Bestulfe y de Villar Cabreiro⁶.” Don Fernando casou en primeiras nupcias con dona Catalina Nicolasa Ojea Ayala y Rojas (que era filla dos condes de Torre Penela, don Pedro Tomás Ojea Taboada y Ulloa e dona Luisa de Ayala y Rojas). En segundas nupcias casou don Fernando con dona Micaela Ocejo y Lara, filla do Capitán don Juan de Ocejo e de dona Micaela de Lara.

    A sucesión do Pazo das Covadas e dos restantes morgados recaeu, como era de obrigado cumprimento, no primoxénito do primeiro matrimonio, don Onofre Bermúdez de Castro. Este cabaleiro, nacido en 1720 e que foi membro da Real Academia de Agricultura de Galicia, contraeu nupcias con dona María Gregoria Mesía y Pardo de Cora, que era filla de don Diego Mesía e dona María Gregoria de Cora y Pardo, “que procedía de los señores de la casa de Rañal, en San Xurxo de Moeche⁷.”

   Fillo de don Onofre e dona María Gregoria foi don Joaquín Bermúdez de Castro Mesía de Cora y Pardo, Subteniente de Milicias da provincia de Betanzos, que en 1775 fixo información de nobreza no concello da Coruña.

   Outro dos fillos destos señores, o primoxénito don Juan Antonio Bermúdez de Castro Mesía de Cora y Pardo, foi o que herdou os morgados da familia, entre eles o das Covadas. Casou este cabaleiro con dona Juana de Meda.

“Siguió la línea de su hijo don Nicolás Bermúdez de Castro, quien de su matrimonio con doña Serafina Figueroa, hija de don José Benito Figueroa y de doña Francisca Coderc tuvo al menos una hija, que se llamó doña María de la Humildad Bermúdez de Castro y Figueroa⁸.”

    No último parágrafo do capítulo que Carlos Martínez Barbeito lle dedica no seu libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña ao edificio do que estamos a falar, comenta que “en las “Informaciones genealógicas del Archivo Municipal de La Coruña”, el autor de este libro dio a conocer la línea sucesoria del pazo de As Covadas⁹.”

   Polo que nos contaron recentemente os actuais propietarios das Covadas, parece ser que os últimos señores desta ilustre estirpe que residiron no edificio non tiveron descendencia, feito que daría pé a que un dos seus criados se quedara coa casa. Sobre este conto, que nos transmitiu Sonia Vázquez, falaremos máis polo miúdo a vindeira semana nestas Crónicas de Arteixo.

Imaxe dos anos 80 no Pazo das Covadas (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

A CAPELA DE SANTA CRUZ

   “Capela, pombal e ciprés, pazo é”, sinala o dito popular. Pero era moi común que as casas señoriais galegas tamén tivesen hórreo, cruceiro e, por suposto, un bo predio con xardín e fontes, e mesmo  animais si eran de carácter agrícola e gandeiro.

   Sobre o apartado relixioso das Covadas sabemos que a oración celebrábase na capela de Santa Cruz, que estaba situada no lugar que ocupa unha das dúas casas que actualmente configuran o Pazo, concretamente na que compraran no seu momento José García Calviño e María Pereira Dubra. A capela xa hai moito tempo que forma parte do pasado pero, dalgún xeito, aínda está presente na memoria colectiva da freguesía de Sorrizo, como así nolo recordaron José García e Sonia Vázquez, descendentes das dúas familias que a principios do século XX adquiriron as dúas partes do que conforma o actual conxunto do Pazo. “Nesa época, cando os nosos antepasados se fixeron coas propiedades do lugar, a capela xa non existía”, dixeron ambos os dous.

Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

   Co obxectivo de obter máis datos sobre esta ermida (e tamén sobre outras da nosa bisbarra das que prometemos falar no futuro neste espazo) desprazámonos ata o Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, un dos lugares ao que acudimos con certa frecuencia cando precisamos diversas informacións para algúns dos proxectos nos que temos a sorte de traballar.

   Alí, no devandito Arquivo, consultamos o libro de visitas pastorais (“Cvaderno 33”), no cal se comenta que a ermida estivera primeiramente nun alto do lugar e que tempo despois, en 1730, trasladouse ao propio Pazo das Covadas. Deseguido transcribimos o que aparece no texto:

FARO 1742 (Visita Pastoral)

San Pedro de Sorrizo:

Capilla: La de Sta. Cruz en el lugar de las Cobadas, antes estaba en un alto entre las propiedades y por auto (?) dado el 1º de abril de 1730 se bajó a este sitio y la fabricó don Fernando Bermúdez, patrono que era y es, tienela con toda decencia y con hornatos para celebrar. 

Panorámica do Pazo das Covadas na que podemos observar algún dos altos nos que orixinariamente estivo a capela de Santa Cruz (Xabier Maceiras)

   En páxinas posteriores deste “Cvaderno 33” faise mención dunha nova visita pastoral na que curiosamente aparece reflexado de que a capela, á parte da Santa Cruz, tamén estaba baixo a advocación de Santa Elena:

Visita del Arcprº de Faro que hizo el Iismo sr. obispo de Abaren en 1742

Capilla: La de Santa Cruz y Santa Elena

Sorrizo

Capilla: La de Santa Cruz en el lugar de las Cobadas, antes estaba en un alto entre las propiedades y por auto (?) dado el 1º de abril de 730 se bajó a este sitio y la fabricó Don Fernando Bermúdez, Patrono que era y es tienela con toda decencia y con ornatos para celebrar.

   Medio século máis tarde Joaquín de Castro, naquel momento crego das freguesías de Loureda e de Arteixo e arcipreste de Faro, realiza unha nova visita pastoral á capela das Covadas, visita que se recolle no “Cvaderno 33” do seguinte xeito:

Visita pastoral 1791

Echa por Joaquín de Castro, cura de Santa María de Loureda y Santiago de Arteijo y arcipreste de Faro.

SORRIZO

Capilla de Sta. Cruz

Halló el visitador una capilla con la advocación de Santa Cruz, la que está contigua a la Casa de las Cobadas que posee Don Fernando Vermúdez vezino de la Ciudad de la Coruña, se halló con bastante decencia y con lo necesario para celebrarse el Santo Sacrificio de la Misa, excepto el caliz que está por donar; aseguró el dueño que en breve se donaría. No tiene este cavallero en su poder la Fundación y solo dio a entender que con motivo de unas partixas que tubo su Casa con otra, allá quedaran los papeles. Se canta en la capilla una Misa por la Ymbención de Santa Cruz. Mandó el Visitador hiciese el dueño de esta capilla las posibles diligencias para presentar la Fundación, de la que pasase el cura copia al libro de la Fábrica, como está mandado, en las demás visitas o en defecto hiciese obligatorio de mantenerla con decencia y cumplir con las misas que tenga aquella capilla.

Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

    A Invención da Santa Cruz que aparece reflexada no texto anterior, a Cruz de Maio, Santa Cruz de Maio, Festa das Cruces (nalgúns países), Día da Cruz ou Día da Santa Cruz é unha das festas dentro do rito romano para festexar o culto á Cruz de Cristo. A orixe está en conmemorar o achado por parte de santa Elena (de aí esta advocación nas Covadas), nai do emperador Constantino, da verdadeira cruz de Xesús de Nazaret na súa peregrinación a Xerusalén.

   «Invención» (do latín invenio, «descubrir») é o nome litúrxico e oficial. En cambio, A Santa Cruz de Maio ou festa das Cruces é a denominación popular.

   Certos autores enlazan a festa da Santa Cruz de Maio cunha orixe precristián na Árbore de Maio ou Pau de Maio, que en Galicia chegou ata os nosos días coa celebración dos maios.

   O culto á árbore foi común na relixión europea en pobos celtas, xermanos, gregos, romanos e eslavos. No Arbor Intrat romano cortábase un pino, engalanábase con guirnaldas violetas, cintas de la e unha imaxe de Atis e levábase ao templo de Cibeles. Na Francia medieval os labregos poñían o 1 de maio árbores decoradas fronte ás casas señoriais e as igrexas.

    Aínda que nalgúns momentos esta costume foi prohibida por clérigos e nobres, a tradición da árbore foi habitual en España, celebrándose normalmente entre o 30 de abril e o 3 de maio. Nalgúns lugares (sobre todo católicos) a costume da árbore converteuse no chamado Maio Florido ou a Pascua Florida, que marca o final da Semana Santa da que disfrutamos estos días.

   E por iso, como xa estamos coa Semana Santa, pois que mellor ocasión para recordar a Invención da Santa Cruz das Covadas... «Invención» (do latín invenio, «descubrir»)… Sorrizo, un mundo por descubrir, abofé!

(...CONTINUARÁ)

_______________

1 Vid. José Ramón Soraluce Blond/Xosé Fernández Fernández (1995): Arquitecturas da provincia da Coruña. Vol. 1, Arteixo, Bergondo, Cambre, Carral, Culleredo, Oleiros e Sada, Deputación da Coruña, páx. 61.

2 Ibídem, páx. 65,

3 Vid. Carlos Martínez Barbeito (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest, S.A., León, pp. 211-214.

4 Ibídem, páx. 214.

5 Ibídem.

6 Ibídem.

7 Ibídem.

8 Ibídem.

9 Ibídem.

A LENDA DA CONSTRUCIÓN DA IGREXA DE MONTEAGUDO POLOS "ROMANOS"

    Entre os numerosos cenobios que ao longo dos séculos poboaron a provincia da Coruña figurou, noutro tempo, o de San Tomé de Monteagudo, edificio ao que lle dedicamos as Crónicas de Arteixo desta semana.

   Deste antigo mosteiro beneditino soamente se conserva a súa igrexa, verdadeiro tesouro da arquitectura románica da bisbarra que segue funcionando como igrexa parroquial.

Igrexa de Monteagudo (Xabier Maceiras)

    O documento máis antigo que se coñece sobre a súa creación é unha doazón que o rei Alfonso VII fixo ao abade e monxes o 15 de maio de 1154, na que se atribúe a súa fundación ao bisbo da sé compostelá Sisnando. Outro dato histórico que aporta algunha luz sobre esta fábrica medieval é o testamento de 1199 de dona Urraca Fernández de Traba, filla do conde galego Fernando Pérez de Traba e da condesa Sancha González. Urraca Fernández de Traba, casara con Juan Arias de quen tivo descendencia. Ámbolos dous foron os aios do infante Alfonso, despois Alfonso IX de León.

    Mais, amigos e amigas, como non podía ser doutro xeito, a fundación desta igrexa tamén conta coa súa lenda popular, unha lenda que recompilou Puri Soto nun cartel que podedes ler a poucos metros do templo de Monteagudo, concretamente no histórico camiño que conduce cara a capela da Estrela que forma parte dunha ruta medieval que, vindo dende Lendo (A Laracha), comunicaba as terras de Bergantiños coa Coruña atravesando varias parroquias de Arteixo. 

Camiño medieval de Monteagudo (Xabier Maceiras)

  Pois ben, no devandito cartel, Puri dinos que... “contan os vellos que a Igrexa foi feita nunha noite polos romanos, e que as pedras foron lanzadas dende o Monte da Angra en Barrañán.”

    Guillermo Pardo, xornalista de Pastoriza, xa publicara en 1982 un artigo no xornal La Voz de Galicia¹ no cal tamén recollía esta lenda, iso si, logo de que a devandita información fora facilitada e difundida polo Concello de Arteixo dacordo co proxecto de Brasón Municipal.

   Anos despois, en 1999, no libro Arteixo de onte a hoxe, editado polo Departamento de Normalización Lingüística do Concello de Arteixo, María Rozamontes Vázquez, directora e coordinadora deste proxecto, tamén facía referencia das construcións rapidísimas, edificadas nun só día, da igrexa de Oseiro, da ponte do Brozos e do mosteiro de Soandres, no municipio da Laracha, “mediante o lanzamento das pedras necesarias para as súas contrucións polos fortes brazos dos “romanos” -di María- que ademáis, no seu texto tamén nos comenta o seguinte:

“Destas lendas, que sen dúbida arrastran a crencia dunha forza sobrenatural dos romanos, cómpre salienta-la relativa ó mosteiro de Soandres. O pobo denomina ó igrexario de Monteagudo por “mosteiro”, e a lenda di que o convento de Soandres construíuse polas pedras lanzadas polos romanos desde o devandito “mosteiro”. A lenda non tería máis importancia se o Pai Sarmiento non atopara no mosteiro de Soandres unha inscrición votiva a Xúpiter, o que é unha cousa rara xa que a devandita zona fora de colonización por parte dos monxes, do que se deduce o seu estado salvaxe. ¿Sería pois que, efectivamente, as pedras para a construcción do mosteiro de Soandres foron levadas desde Monteagudo, lugar no que estaría inicialmente a devandita inscricións?.”²

Igrexa de Monteagudo (Xabier Maceiras)

   A escritora ourensá Dora Vázquez, mestra da escola de nenas de Larín entre 1952 e 1967, tamén escribiu sobre uns seres xigantes dos que xa temos falado nestas Crónicas de Arteixo, seres que segundo a lenda construían edificios nun só día, entre eles a capela da Estrela de Monteagudo:

“Din os máis antergos do lugar, que un día, fai moitísimos anos, viron os aldeáns distes pobos como facían eiqui unha capela unhos homes moi outos e fortes. Chamábanlles “xentiles”, mais eu penso que cecáis quixeran decir xigantes, porque tamén lle chamaban esí a eses homes e mulleres de cartón que aínda saen en algunhas romerías das vilas… Disque aquiles homes tiñan unha forza condenada. Tiraban un martelo dende eiquí (Dora refírese a Larín), e chegaba ata a capela daquil monte enfrente de nós -sinaloulle un punto lonxano onde o cume tocaba o ceo- ¿Ves alí unha capela branca? É a capela da Estrela, de Monteagudo. Pois din, que case que ao mesmo que ésta, aparescéu tamén aquela, e máis outra en Soandres que lle chaman a de Santa Marta. Ista queda tan outa, que para vela dende o chan, hai que erguer a cabeza como para mirar a chimenea outa dunha fábrica...”³

   E falando de xentís ou xigantes, tamén queremos nomear unha das lendas populares relacionadas co castro larachés de Montes Claros, onde hai un penedo no que existen dúas pegadas lendarias: a do cabalo e a do xentíl. 

Obsérvese á dereita da parte inferior da fotografía a pegada do xentíl e a do cabalo (Xabier Maceiras)

    A lenda cóntanos que esta última pegada, que ten forma podomorfa, deixouna un cabaleiro xentíl tras descender de forma brusca do seu cabalo que seica viña moi apurado a dar unha mala nova ao castro. Xusto ao carón desta pegada está a outra, a do cabalo, de forma máis cadrada e acabada en punta. Parece ser que cando o xentíl acabou de dar a nova tivo que marchar a correr, e entón o cabalo pegou unha patada e deu un salto milagroso ¿Cara onde? Pois depende de quen nos conte a historia. Para uns saltou cara a zona de Soandres e para outros cara a Monteagudo. Isto vai, como sempre nos di a prezada arqueóloga Puri Soto, das relacións que había no territorio, entre os distintos poboados, os distintos castros... e de como se comunicaban entre eles.

    E nós tamén damos outro chimpo e voltamos ao Monteagudo medieval, a unha época na que o panorama do monacato na provincia coruñesa ía cambiar de xeito radical co proceso reformista levado a cabo polos Reis Católicos desde os anos finais da década de 1480 e os iniciais da seguinte. Segundo as informacións de Estefanía López Salas, “la estrategia puesta en marcha supuso la supresión de la mayor parte de los pequeños monasterios de fundación medieval, que estaban desperdigados por la provincia, generalmente pequeñas comunidades, con una ubicación solitaria y aislada, relativamente autónomos, características todas que poseía el caso que nos ocupa; para unirlos a otros máis importantes. Por este procedimiento el monasterio de san Martín Pinario de Santiago va a convertirse en el polo centralizador, por poseer una base económica sólida y una comunidad religiosa más numerosa, que podía garantizar el adecuado cumplimiento de la observancia benedictina.”⁴

    A anexión de san Tomé de Monteagudo non ía tardar en producirse. Do 5 de xuño de 1484 é a bula do papa Sixto IV, que converte ao mosteiro de Monteagudo en priorado e en igrexa parroquial co nomeamento de rector. “Así figura ya como priorato dependiente de san Martín Pinario en las Actas de Visitas de los Generales de Valladolid en el primer mandato de Fr. Arias de Rocha (1504-1513).”⁵

Igrexa de Monteagudo (Xabier Maceiras)

   Poucos anos máis tarde, a posesión de san Tomé de Monteagudo pasa a mans da Colexiata de Santa María do Campo da Coruña, por bula do papa Xulio II. Na escritura de concordia realizada posteriormente entre o mosteiro de san Martín Pinario e a Colexiata da Coruña, o primeiro consegue a posesión do Priorado de Cambre, que era da Colexial, e a cambio esta última faise co Priorado de Monteagudo, que era de San Martín de Santiago.⁶

    A partir de aquí o templo de Monteagudo ía mergullarse nun longo período de litixios con aparente difícil solución, que provocarían o paulatino detrimento dunha fábrica con signos de deterioro desde mediados do século XVI. “Un siglo es mucho tiempo para unas construcciones ya dañadas, y esto provocó que de la llamada torre-campanario hoy no nos quede huella material ninguna. Pero si que hemos localizado un rastro documental de la última fase de su existencia. En 1650, los padres agustinos de la villa de Caión, situada a unos ocho kilómetros del lugar de Mosteiro, pidieron permiso primeramente al Conde de Grajal, marqués de Montaos y señor de la feligresía, para utilizar la piedra de la vieja torre de Monteagudo.”⁷

   Posteriormente, o 8 de xaneiro de 1651, os feligreses de Monteagudo daban o seu consentimento para que a cantería da torre vella do lugar de Mosteiro a utilizaran os agostiños de Caión ¿Quen sabe? Se cadra algunha daquelas pedras foran lanzadas, tal como di a lenda recollida por Puri Soto, “polos romanos dende o Monte da Angra en Barrañán.”

_______________

1 Vid. Guillermo Pardo (1982): “Romanización en Arteixo: El camino más antiguo que iba desde La Coruña a Bergantiños pasaba por Lendo”, La Voz de Galicia, 8 de xaneiro de 1982, páx 36.

2 Vid. María Rozamontes Vázquez (1999): Arteixo de onte a hoxe, Departamento de Normalización Lingüística, Concello de Arteixo, pp. 34-35.

3 Dora Vázquez Iglesias (1971), Bergantiñá (Novela galega), La Región, Ourense , pp. 112-113

4 Vid. Ramón Yzquierdo Perrín/ José Ramón Soraluce Blond/ Mª Dolores Barral Rivadulla/ Estefanía López Salas/ Belén García Lamas (2012): Arteixo patrimonio románico, Concello de Arteixo, Departamento Composición ETSA, Universidade da Coruña, Deputación Provincial da Coruña. Páx 49.

5 Ibídem.

6 Ibídem.

7 Ibídem, páx. 66.