O ENTROIDO DA PARROQUIA DE CHAMÍN

  Carnaval, de carne e levare. «Quitar a carne». O carnaval é época de excesos. De celebración. O culto ás carnes antes da Coresma. Celébrase en todos os países de tradición católica, aínda que en cada recuncho do planeta coas súas particularidades. Hai puntos en común como a carne e a época do ano, mais sobre todo hai diferenzas: rituais, nomes ou aceptación... En pouco se parecen os corpos esculturais de Río de Janeiro, ou de Tenerife, ás ácidas chirigotas de Cádiz ou ás formigas rabiosas de Laza. Mais todo é carnaval. Bueno, na realidade case todo, porque en Galicia é Antroido.

   Galicia é un mundo á parte, un pequeno cosmos, e cada comarca, coas súas peculiaridades. Antroido ou Entroido, segundo a zona. Desde os urbanitas de instituto que visten unha funda azul da obra na que traballaba seu pai, unha careta e, armados con petardos de mecha gorda, alborotan as rúas parando os corazóns do persoal ou dalgún asustadizo can, ata o oso de Salcedo, en A Pobra de Brollón (Lugo), que baixa da montaña para aterrorizar á veciñanza tras hibernar a gusto. Decídelle a un de Xinzo que o seu Entroido se parece ao de Verín. ¿É o mesmo un peliqueiro que un cigarrón? Existen puntos en común, como o culto á carne e ao viño en todas as celebracións. Pero moitas diferenzas.

   E en Arteixo? Nestas Crónicas de Arteixo xa contamos hai certo tempo algúns aspectos dos antroidos que se celebraban no pasado nas parroquias de Morás, Monteagudo e Loureda cos seus respectivos mascaritos e mascaritas, choqueiros de varredoiro, touros, burros… aspectos e pinceladas que ampliamos esta semana (e na seguinte) a outras freguesías arteixás.

 

Antroido de Chamín, anos 90. Obsérverse o edificio antigo da taberna O Piñeiro (Cortesía de Josefa Martínez Gestal)

   Deste xeito, hoxe retomamos esta viaxe carnavalesca en Chamín, onde estivemos falando con varias persoas que nos contaron como se celebraba o Antroido na súa parroquia cando eran mozos, aló polos anos 50-60. Ramón Nieves Barreiro, veciño de Santaia, recorda que na súa xuventude o Antroido de Chamín “era moi potente, con aqueles mascaritos e aquelas marcaritas que levaban uns sombreiros moi bonitos. Sempre había dúas parellas de mascaritos e mascaritas. No campo da “diversión”, que unhas veces era arriba da taberna do Piñeiro e outras veces abaixo, unhas mulleres que lles chamaban “as montañesas” tocaban a pandeireta. Alí había ruada largha. As parellas de mascaritos bailaban ata que un choqueiro do público marchaba de ghanchete coa mascarita, a quen despois o mascarito lle chamaba a atención entre as risas e as burlas da xente”.

Lugar situado ao carón do bar O Piñeiro, que era o "campo da diversión de arriba" do que nos falou Ramón Nieves

   As “montañesas” ás que se refire Ramón seica ían vestidas con saia longa escura, negra ou marrón. Ademais, levaban un pano na cabeza e un crespón por riba dos ombros. As mascaritas e mascaritos daban a nota máis colorida. Elas vestían chamativos vestidos confeccionados con papel de diversas cores e levaban un sombreiro redondo ornamentado con cintas e adornos. Os traxes deles, que levaban un sombreiro picudo igual de adornado que o das mascaritas, seica tiñan un certo parecido cos traxes militares.

   As irmás Obdulia e Josefa Martínez Gestal contáronnos que “o Antroido empezábase a preparar cun mes de antelación, ou se cadra dous meses antes. Pedíase polas casas para xuntar os cartos necesarios para montar a diversión. O papel co que se cosían os traxes das mascaritas e dos mascaritos era de moitas cores e había que compralo, había que ghastar o cartiño”.

   Obdulia, nacida en 1943, díxonos que “eu cosín toda a vida, desde os 12 aniños e aghora teño 82. Na Coruña tiña varias casas para coser, un día ía a unha e outro día a outra. Á parte, tamén traballaba na miña casa. A min quen me enseñara a coser fora Rosario, que era a muller do Freixo, e viviron aí nesa casa que hai en fronte do Piñeiro, que esa casa foi salón de baile, o salón do Piñeiro, e aí xuntabámonos catro ou cinco mulleres para facer os traxes das mascaritas. Eu tiña máquina de coser e mimadriña, canto teño cosido para o Antroido! Facíamos todo nós aquí, os traxes de papel, os sombreiros, os claveis que levaban nos sombreiros, as cintas, papeis con follas... todo eso facíamolo nós aquí. No Antroido de Chamín sempre había dous mascaritos que bailaban con dúas mascaritas, e claro, a broma era que os choqueiros marcharan coas mascaritas e despois os mascaritos ían correndo detrás deles (RISAS). A xente xa dicía… para carnavales os de Chamín”.

Panorámica actual do edificio no que estaba o Salón de baile do Piñeiro

   Nesta parroquia, polo Antroido tamén se facía a farsa dun casamento cos contraentes, padriños e resto da troula disfrazados. “Unha vez -recorda Josefa- casárase un irmán noso con outra de aquí de Chamín. A voda fixérase nesa leira que está aí arriba do Piñeiro, onde agora aparcan os coches, e o que facía de cura era un primo noso”.

Lugar onde se realizara o casamento polo Antroido

   Entre o barullo habitual dun sábado pola mañán no Bar O Piñeiro, as dúas irmáns toman café nunha das mesas deste popular establecemento, no que Dorita e o seu fillo David sempre nos reciben con enorme cariño e coa maior das amabilidades. Obdulia e Josefa vese que disfrutan recordando os tempos da súa xuventude e un servidor encantado de escoitalas para axudar, co seu testemuño, a manter viva a memoria antroideira do noso municipio. “Unha vez -recorda Obdulia- foramos todas disfrazadas ata Caión nun camión de Carracedo da Ferreira. Moi ben o pasáramos alí pola praza adiante… que risas… tempos aqueles que nunca máis volven.”

   Xa falamos das montañesas, dos mascaritos e das mascaritas. Non nos esquecemos dos choqueiros vestidos tradicionalmente con roupas vellas, uns choqueiros que en Chamín chamábanlle os “do varredoiro”. Descoñecemos se actuaban do mesmo xeito que os “choqueiros borralleiros” que temos documentados noutras parroquias de Arteixo, chamados así porque lles tiraban borralla aos que se rían deles. 

Antroido de Chamín, anos 90 (Cortesía de Josefa Martínez Gestal)

Antroido de Chamín, anos 90 (Cortesía de Josefa Martínez Gestal)

  Outra das atraccións habituais naqueles antroidos dos 50 e dos 60 dos que estamos a falar era o touro que simulaban dous homes metidos debaixo dunha tea, como así nolo contou Ramón Nieves Barreiro. “Había dous tipos que facían de toro con cornos e rabo de toxo; turraban sen piedade a quen se puxera por diante. Se non facían de toro, facían de burro e coidadiño, couceaban que daba ghusto. E despois había outros tipos que andaban cun pau e unha corda na punta. A estos chamábanselle “os do reghallo” e facían a broma, pero non lle peghaban a ninguén. Todo era unha broma”.

   E así, entre touros, burros, choqueiros, mascaritos, mascaritas, montañesas e bailes ían pasando os días dun dos antroidos máis importantes da bisbarra ao que acudían, dada a súa grandeza e importancia, xentes de diversos puntos dos municipios de Arteixo e da Laracha a rir (máis ben a chorar de risa) e a bailar naqueles "tempos incestuosos", como dicía o poeta Manuel María.

   Á parte dos bailes que había no campo da “diversión”, algún ano tamén se organizaban polo Antroido bailes no salón do Piñeiro, en Chamín do Medio, ou no salón da Benitona da Lagoa, en Sorrizo.

   Nestas Crónicas de Arteixo xa contamos nalgunha ocasión que na parroquia de Morás o domingo de Antroido os fregueses levaban á igrexa cacheiras, bicos, e patas de diante da última matanza, e tamén algunha cunca de barro con graxa derretida para facer unha poxa para as ánimas. Hai anos, alguén contounos que en Chamín tamén había esta tradición no pasado, mais polo de agora non puidemos corroborar este dato (se sabedes algo sobre este particular, contactade con nós por favor). O que si nos contou a xente que interrogamos foi que, á parte das filloas e das orellas, unha das tradicións que había en Chamín polo Antroido era facer chocolate.

  E chegado o último día do Carnaval, era a quenda do enterro do meco, sobre o cal Ramón Nieves Barreiro recorda que “facíanlle un burato e enterrábano ao tempo que a xente choraba alí polo defunto”.

   O Antroido de Chamín ía continuar coa súa sona durante varias anos máis. As carrozas de Manolo “O Ferrador” aínda se conservan da memoria dos mais maiores do mesmo xeito que os traxes das mascaritas e dos mascaritos, mais as vidas e os hábitos da xente foron mudando paulatinamente e o espíritu antroideiro de Chamín foi minguando. Con todo, ata finais dos anos 80 ou principios dos 90, aínda se celebrou o Antroido nesta freguesía. Afortunadamente Josefa Martínez Gestal, protagonista desta crónica carnavalesca, aínda conserva fotografías destos últimos tempos, tesouriños etnográficos que tivo a ben permitirnos compartir para disfrute de todas e todos nós. Josefa deixounos coa mel nos beizos porque nos dixo que recorda ver na súa casa “fotos das mascaritas, pero non sei onde están”… a ver se algún día aparecen, Josefa!

Antroido Chamín, anos 90 (Cortesía de Josefa Martínez Gestal)

Antroido Chamín, anos 90 (Cortesía de Josefa Martínez Gestal)

   E así, amigas e amigos, chegou un día no que se deixou de celebrar o Antroido de Chamín do mesmo xeito que aconteceu no resto das parroquias do municipio. Sirva este pequeno xesto, esta viaxe no tempo, para poñelo en valor e non esquecer a importancia que tivo no seu momento.

   Dende hai xa bastantes anos as comparsas e as carrozas xa só desfilan na capital municipal, onde neste 2025 a música será a temática homenaxeada. Poñémoslle a póla a esta crónica coa programación do Entroido de Arteixo deste ano:

A LENDA DA CONSTANZA

  Cada 18 de febreiro a igrexa católica venera, entre outros santos, a Flavia Valeria Constantina (318-354), santa coñecida popularmente como Constanza de Roma que era filla do emperador romano Constantino I e de Fausta. Pois ben, aproveitando esta festividade, nas Crónicas de Arteixo desta semana falamos da Constanza máis popular do noso municipio: Constanza das Mariñas. Unha lenda e un topónimo do noso litoral, nas proximidades do areal de Sabón, aínda manteñen vivo o seu recordo. Esta é a súa historia.

Imaxe actual da Constanza

  Para falar da orixe da lenda da Constanza temos que viaxar ata a segunda metade do século XV, época na que o gran Gómez Pérez das Mariñas, membro dunha familia nobiliaria en ascenso, era o Señor de boa parte do territorio que hoxe ocupa o concello de Arteixo. Os antepasados deste persoeiro foran no seu tempo Señores de Suevos e Oseiro, quenes, naquela época convulsa e violenta, estenderan o seu dominio por terras das actuais comarcas de As Mariñas e Bergantiños.

   Sendo mozo Gómez Pérez marcha á corte do rei Juan II, onde a súa valía e a súa destreza coa espada permítenlle gañar fama e honra. Despois de vencer a un enorme alemán que ninguén ousaba retar, convértese no maior xustador que no seu tempo houbo en Castela. Alí, dos encontros e contactos con outros nobres na corte real, íase fraguar o matrimonio concertado con Teresa de Haro.

   Grazas ao favor real consegue a estrela que adorna o escudo dos Mariñas e a tenencia vitalicia do castelo de A Coruña, cidade na que se instala coa súa dona. Convertido no Señor máis poderoso e rico da bisbarra, Gómez Pérez sería quen de intervir con éxito nas contendas nobiliarias que convulsionaron á sociedade dese século, entre elas a Gran Revolta Irmandiña, que fora un exemplo de dignidade do pobo galego daquela hora¹.

   Sobre a descendencia de Gómez Pérez das Mariñas, que ía falecer no ano 1475, dende o infortunio dun primoxénito e dúas fillas mortas prontamente, este importante persoeiro da historia galega tivo sucesivamente outras tres fillas máis con dona Teresa de Haro: María das Mariñas, Constanza das Mariñas e Xenebra das Mariñas, ademais de procrear fóra de matrimonio a unha sexta filla ilexítima, Mencía das Mariñas. O pai ía lograr para as catro fillas outros tantos pactos matrimoniais con grandes herdeiros ou Señores das súas respectivas casas nobiliarias, concertados na elite da contorna señorial galega.

   María das Mariñas, a maior delas, casa con Diego de Andrade, Señor da poderosa Casa de Andrade, e recibe de seu pai os señoríos das Mariñas dos Condes, co pazo de Miraflores como cabeza de xurisdición, correspondente cos actuais concellos de Oleiros e Sada, e das Mariñas dos Freires, bens situados no arciprestado de Faro e entre os ríos Mero e Mandeo, dominados desde o pazo de Bergondo-Mariñán e hoxe pertencentes ao concello de Bergondo, con partes nos de Abegondo, Cambre, Carral e Betanzos.

   Xenebra das Mariñas, coa que os seus pais quixeron afianzar alianzas coa mitra compostelá desposándoa moi nova con Luís de Acevedo, Pertegueiro Maior dos exércitos arcebispais, recibiu de seu pai todas as casas, rendas e propiedades sitas na cidade de Betanzos, ademais do señorío dos cotos de Oza-Cesuras e da Casa de Mesía, coa súa torre e fortaleza.

   Mencía das Mariñas, a filla bastarda, enlazou co fidalgo Juan García Barba de Figueroa, Señor da Casa de Figueroa. Os sepulcros do matrimonio, labrados coas armas e figuras xacentes, pódense visitar na igrexa parroquial de San Miguel de Figueiroa, no concello de Abegondo.

Mais centrémonos agora na segunda das fillas de Gómez Pérez das Mariñas e dona Teresa de Haro, en Constanza, unha muller que ía dar pé á lenda da que falamos deseguido.

   Sobre o legado de Constanza das Mariñas os bens reservados serán “as merindades e señorios que yo el dicho Gómez Pérez llievo e poseyo desde la agua do Burgo fasta la Ponte Ceso e Val de Ruus”. Eran bens dos cotos anexos á cidade da Coruña, coas antigas freguesías da liñaxe de Suevos e Oseiro, pasando ás interiores de Erboedo e Meirama, e englobando todas as súas abundantes posesións en terras de Bergantiños, dominadas desde o pazo e torre de Cillobre, fortaleza situada na parroquia larachesa de Santa María de Torás. Ademais, Constanza tamén recibiu outro pazo urbano situado na cidade de A Coruña, na rúa Ferreiría, que viña sendo “estas mys casas con sus huertas en la que agora moramos”, no que residía a familia e se atopaba Gómez Pérez ao outorgar testamento².

   Constanza casara en primeiras nupcias con Lope Sánchez de Moscoso “o groso”, conde de Altamira (actual municipio de Brión) que non tardou en ser repudiado pola noiva. Segundo nos conta Vasco da Ponte...”este conde no era hombre para mujer y doña Constanza no le quería por marido”³. Grande foi o desgusto que por estos feitos tería Gómez Pérez das Mariñas, mais as razóns expostas pola súa filla eran dabondo para xustificar tal decisión e había que dala por ben feita.

   Despois da separación, Constanza volta ao domicilio de seus pais. Un día preséntase alí o cabaleiro Fernán Pérez Parragués, Señor da Pobra de Parga (Guitiriz, Lugo) e Rexedor da Coruña quen, de mozo, fóra paxe de Gómez Perez das Mariñas seguindo a costume adoptada entre os grandes señores que adoitaban enviar aos seus fillos á morada de algúns dos amigos da nobreza para que se educaran ao seu carón, apartados da casa paterna, aprendendo todo canto conviña a súa condición. Os mozos fillos dos nobres empezaban como paxes para ser, co paso do tempo, escudeiros ata que máis tarde poideran, con algún feito notable, obter o título de cabaleiros.

   Gómez Pérez das Mariñas dispénsalle un afectuoso acollemento ao seu antigo escudeiro, que quedara viúvo tras o recente falecemento da súa dona. Se cadra aquela visita non tiña soamente o desexo de saudar ao seu antigo señor. Probablemente, no recordo da súa primeira estadía na residencia de Gómez Pérez tiña unha gran importancia unha moza loira que, naqueles intres, era unha fermosa muller que non facía moito que abandonara ao seu home. O caso é que pouco despois desta visita, dona Constanza e don Fernán Pérez Parragués casaban “a furto de su padre” sen que o soupera Gómez Pérez. 

Fabulación de Constanza das Mariñas realizada no CEIP Ponte dos Brozos para un roteiro de lendas de Arteixo que levamos a cabo co alumnado de 5º de Educación Primaria durante o curso 2019/20. Obsérvese á dereita da imaxe a Pena da Constanza

   Segundo Leandro Carré Alvarellos, “algunas veces, doña Constanza trasladábase a La Coruña para ver a su esposo; otros días era don Fernán el que iba a Bergantiños cuando tenía saudades de su mujer. Dícese que estos viajes casi siempre se hacían por mar y que embarcaban o tomaban tierra en las playas de Valcovo o de Barrañán”⁴.

   Seica en certa ocasión dona Constanza agardaba a chegada do seu marido e, impaciente por velo, achegouse ata á beiramar do areal de Sabón. Ben por parecerlle que podía ver máis pronto que tarde a embarcación na que viría o seu amado, ou ben porque acostumaban a empregar aquel lugar para baixar mellor da barca a terra, o caso é que sentou nun gran penedo que había perto da praia. Coa impaciencia, cravados os ollos no horizonte mariño, non se decatou dona Constanza de que subía a marea e de que estaba quedando entre as ondas, sen marxe de maniobra para poñerse a salvo, principiando as salpicaduras das ondas a mollar o seu vestido.

   Naqueles intres, a humidade deixábase sentir co frío da auga e a brisa do atardecer, sendo entón cando dona Constanza, aterrorizada, viu o perigo no que se atopaba. Ninguén se vía no areal para pedir auxilio. ¿Cómo fuxir de alí? A morte por afogamento agardábaa naquel penedo para ela tan querida. Berrou unha e outra vez pedindo socorro, mais sería en balde…

A Constanza

   Constanza, na desesperación da súa impotencia, bota unha última mirada ao lonxe. ¡Ah! Unha barca bolinaba⁵ rompendo as ondas que despedían espumas fosforescentes. Na pequena embarcación viña outro corazón ansioso. Sí, era don Fernán o que se achegaba ao lugar no que estaba a súa amada en grave situación de perigo.

As augas do mar xa chegaban aos xeonllos de dona Constanza e a noite principiara a estender a súa capa de escuridade sobre a terra e a inmensidade oceánica cando, ao fin, a barca de don Fernán atracou xunto as rochas nas que permanecía a súa amada, que estaba enchoupada coa salitre mariña. Un doce e efusivo abrazo de home e muller, darían paso a que os dous embarcaran e se trasladaran de contado ao areal de Sabón onde, ao poñer pé na area, permanecerían un anaco antes de encamiñarse a unha das súas posesións cercanas, probablemente en Rañobre ou en Oseiro.

Superado o tremendo susto, semellaba que ningunha outra consecuencia tería aquel amargo acontecemento. Mais non ía ser así. Gómez Pérez das Mariñas enterouse neses momentos de que a súa filla casara en secreto con Fernán Pérez Parragués e, ao considerarse humillado e aldraxado pola deshonra dese enlace que nunca recoñecería, cubriu a súa cabeza cun capuz negro, que non quitou xamais ata a súa morte.

Desde aquel entón, aquel penedo próximo á praia de Sabón foi chamado “A pena de Constanza”, nome que ía quedar reflectido na toponimia do litoral arteixán e que aínda se mantén nos nosos días. Na súa popular “Geografía General del Reino de Galicia”, no apartado que lle adica á parroquia de Oseiro, Carré Aldao conta que… “En las playas inmediatas se dice hay la llamada “Pena da Constanza”, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas, la casada en segunda nupcias y “a furto de su padre” con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su primer marido, un Conde de Altamira “que no servía para casado”, según nos cuenta Vasco da Ponte. Esta doña Constanza, llamada “a vella” para diferenciarla de su hija doña Constanza, que apellidaban “ a nova”, tuvo en mayorazgo, fundado por su padre en los bienes que éste le legó en testamento de 4 de Noviembre de 1474, hecho cuando la hija era menor de edad, “todo lo que poseía en bergantiños en oseyro e suevos e val de miis heruoedo e meyrama e con las encomiendas de santo andres e monteagudo e con los foros casas e casares que yo el dicho gomer perez llievo en las dichas encomyendas e en la terra señorio que foi de Iohan de coyro e de martin sanchez e en la terra de iohan dandero”⁶.

As obras iniciadas nos anos sesenta do século pasado para a construcción da Central Términa de Fenosa, ademais da posterior construcción do Porto de Punta Langosteira, sepultarían boa parte da Constanza de Fóra e da Constanza de Dentro, como así lle chamaban os máis vellos a aquel lugar no que había un embarcadoiro semellante ao Carreiro do Rañal mais, con todo, aínda se pode ver unha parte dela, que está moi próxima a ese pequeno areal que se formou a raíz das modificacións das correntes coas devanditas obras do porto. Así que amigos e amigas, xa sabedes, cando vaiades a ese punto do litoral arteixá que vos quede claro que estades na Constanza!

FONTES:

- Alfeirán, Xosé. Duelo a espada en 1437. La Voz de Galicia, 27 de xullo de 2015.

- Amado, Marcos Emilio. Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos. Edición do autor. Caión, 2017.

- Carré Aldao, Uxío. Geografía del Reino de Galicia. Carreras y Candi. Casa Editorial Alberto Martín. Barcelona, 1928.

- Carré Alvarellos, Leandro. Las leyendas tradicionales gallegas. La Voz de Galicia, 2000.

_________________

1 Fartos dos impostos desorbitados, abusos de toda índole e expolio permanente dos seus mermados recursos, os labregos estouparan manifestando a súa indefensión ante o vasalaxe, máis parecido ao esclavismo que a unha relación con contrapartidas, que exercía sobre eles boa parte da nobreza local, unha nobreza que acabou decantando ao seu favor aquela Gran Revolta Irmandiña iniciada polos pobres labregos.

2 Marcos Emilio Amado Casdelo (2017): Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos. Autoedición. Caión, A Laracha, páx 76.

3 Ibídem, páx. 75.

4 Vid. Leandro Carré Alvarellos (2000): Las leyendas tradicionales gallegas. La Voz de Galicia, páx. 233.

5 Bolinar: navegar en zigzag recibindo o vento no menor ángulo posible desde a proa.

6 Vid. Uxío Carré Aldao (1928): Geografía General del Reino de Galicia. Tomo V. Carreras Candi. Casa editorial Alberto Martín. Barcelona, páx. 702.