O CUARTEL VELLO DA GARDA CIVIL

Cando era un cativo de 6 ou 7 anos, ao carón do Balneario de Arteixo había un vello edificio que me causaba verdadeiro pánico. Supoño que ese medo atroz viña dado polas historias que de cando en vez contaban na casa meus avós, contos de lareira nos que lembraban a crueldade da represión fascista e as malleiras que alí levaron, durante os primeiros anos da ditadura de Franco, ducias de persoas que deixaran, coa súa sangue, tinguido de vermello os pisos de madeira do vetusto edificio. 

Imaxe dos anos 50 do cuartel vello

Se nacestes no municipio arteixán antes da década dos oitenta do século pasado, sabedes perfectamente que me refiro ao vello cuartel da Garda Civil, un cuartel ao que, cousas do destino, aquel cativo acabaría indo cada día do curso escolar 1976-77. Si, si. Ledes ben!

Non lembro o seu nome nin podo facervos unha descrición física mais, no primeiro andar da casa cuartel da Garda Civil, que imaxino que estaría destinado a vivenda do oficial ao mando do posto, unha moza daba pasantía á rapazada arteixá despois das cinco da tarde, hora na que saíamos do Colexio Carrero Blanco, hoxe CEIP Ponte dos Brozos. A miña memoria é a que é. Sinto moito non poder dar máis detalles. Só lembro que eu estaba en 1º de EXB e que ía ata alí acompañado de Manel, o irmán maior que nunca tiven, para facer unha hora de “actividades” mentres miña nai traballaba na conserveira do Rañal.

O meu prezado amigo Manel, que me leva sete anos e que naquela altura cursaba 8º de EXB, era quen cuidaba de min entre aquela manda de rapaces que, coma nós, ían a pasantía daquela muller que probablemente fora a filla do sarxento. Se alguén ten máis información desta persoa, por favor, que se manifeste e que nolo comunique.

Fotografía dos anos 50 na que vemos á esquerda o cuartel e, á dereita, o Balneario

Do cuarto onde se facía a pasantía só teño dous recordos: unha mesa enorme e os buratos que había en algunhas táboas do piso de madeira polos cales se podáin ver os gardas civís que estaban debaixo de nós. Aquelas táboas, comidas polo caruncho e cheas de buratos, eran, seguramente, as mesmas das que falaban os avós e outros veciños da aldea, as táboas que moitos anos antes estiveran tinguidas de vermello e que xa levaban alí dende 1919, ano no que se creara o posto en Arteixo da “Benemérita”.

As primeiras informacións que temos do cuartel da Garda Civil de Arteixo datan do de 10 de xuño de 1890, día no que aparece publicada a seguinte carta:

Sr. Director de La Voz de Galicia.

Mi apreciable amigo: En varios números de su distinguido periódico, he visto que se ocupa de la imprescindible necesidad de aumentar en Galicia la fuerza del benemérito Cuerpo de la Guardia civil, que si se quiere, en cada parroquia de aldea debiera haber una pareja, con lo que se evitaría el cúmulo de daños y delitos, tan frecuentes y comunes, que apenas las autoridades necesitan otra ocupación sinó la de formar causas a reos de delitos de todas clases.

Dicho queda que en obsequio a la tranquilidad de los honrados habitantes, sería conveniente una pareja en cada parroquia, en aldeas tan diseminadas; pero siquiera un cuartel de cuatro o cinco individuos del Cuerpo en cada capital de distrito, y no puestos que distan de seis a diez leguas de circunferencia, como el que existe en la villa de Carballo, que con las órdenes del Ayuntamiento y del Juzgado del partido, que tienen que cumplir, mientras esto hacen, en que ocupan lo más del tiempo, los distritos del partido, como Coristanco, Puenteceso, Cabana, villa de Lage y villa de Malpica, están en sus extensas parroquias sin resguardo alguno; sólo en el distrito de Laracha hay otro puesto, que de paso quizá viene por aquí cuando conduce presos, que no es contínuo, y mientras este distrito de Arteijo se halla sin un puesto, motivo por el cual y por puro miedo, están más de treinta y tantas casas en el balneario de este pueblo inhabitadas durante nueve meses del año, que solo se abren cuando el concurso de bañistas, por dos o tres meses de verano, quedando cerradas por los nueve meses de invierno restantes, temiéndose a los rateros y aun a los criminales, en perjuicio de los propietarios que pagan la contribución al Estado, sin percibir como debieran los alquileres.

La necesidad de un cuartel y puesto de Guardia civil en este pueblo de Arteijo es absoluta, y también lo es un puesto en cada capital de distrito para resguardo de las mismas cosechas de los pobres labradores, que al fin si esto sigue en abandono tan completo, con robos y crímenes tan graves, sin algún auxilio de las autoridades, llegará tiempo que no han de poder pagar contribuciones e impuestos estos labradores ni haya quien viva en este país para la familia ni para el trabajo.

Dígnese disponer la inserción de estas breves líneas y le quedará agradecido su seguro servidor

EL CORRESPONSAL

Ata aquel entón, na xeografía galega só había, segundo as crónicas da época, cinco gardas civís de posto por cada partido xudicial de 40.000 habitantes, 500 parroquias e 1.000 aldeas, que eran practicamente as mesmas cifras que había medio século antes cando, a iniciativa e baixo control do ministro da Guerra, Manuel de Mazarredo, se constituíra o corpo da Garda Civil mediante Real Decreto de 28 de marzo de 1844.

Pouco tempo despois de que o corresponsal de La Voz de Galicia publicara aquela denuncia no xornal no que colaboraba queixándose da falla de seguridade en Arteixo, as cousas empezarían a mudar algo na capital do municipio arteixán, aínda que, iso si, non o suficiente como así o facía saber nas súas páxinas La Correspondencia Gallega, xornal que na súa edición do 17 de xullo de 1897 publicaba o seguinte:

“El primer teniente de la Guardia civil D. Luís Gómez Fernández estuvo en Arteijo con objeto de reconocer las dos casas ofrecidas para cuartel de la benemérita de aquel puesto. Una de ellas no reune condiciones. La otra es buena, pero solo tiene capacidad para cuatro hombres. Actualmente están allí de servicio tres guardias y un cabo, pero es menester añadir un guardia más, completando la fuerza que debe tener el puesto.”

Aínda terían que pasar vintedous anos para que a Garda Civil instalara na vila do Bolaños a casa cuartel que tanto medo me causaba de cativo, un edifico que sería inaugurado en 1919 durante o segundo mandato (11 de xaneiro de 1916 a 7 de maio de 1920) do leonés Toribio Salvadores Puente, alcalde que pertencía ao Partido Liberal e que xa fora o máximo mandatario do noso municipio anteriormente, dende o 1 de maio de 1911 ata o 4 de xaneiro de 1914. 

Moza de Arteixo nos anos 60 co cuartel da Garda Civil ao fondo

Salvadores, que hoxe ten rúa adicada na Baiuca, ao carón da Casa do Concello tamén conseguiría naquel segundo mandato seu que se instalara unha estación telefónica municipal na que se empregaran 239 pinos para os respectivos postes da liña Arteixo-A Coruña, unha estación pola que loitara denodadamente durante moito tempo “O Maragato”, alcume polo que era coñecido en toda a bisbarra o alcalde.

“Verde que te quiero verde. Verde viento. Verdes ramas”. Así principiaba o Romance Sonámbulo de Federico García Lorca o 2 de agosto de 1924. Uns meses despois, no ano 1925, casualidades da vida, a Gardia Civil cambia un uniforme vistoso e incómodo por un novo e máis funcional. Tamén cambia a súa cor. ¿Adiviñades cal? Non podía ser outro que o mítico verde oliva que chegou ata os nosos días, un verde oliva que nos tempos da posguerra convertiríase para moita xente en sinónimo de pánico! No municipio arteixán, algúns familiares dos afectados pola represión fascista, aínda se lembran da maldade e das tundas e torturas do garda civil Cadenas, moitas delas levadas a cabo cunha crueldade extrema na casa cuartel da Garda Civil de Arteixo durante os anos corenta do pasado século XX.

A vida en branco e negro iría dando paso, pouco a pouco, á vida en cor. O Arteixo que xiraba en torno ao Balneario, daría paso ao Arteixo que empezaría a xirar en torno ás industrias que se empezaron a asentar no Polígono de Sabón a finais dos sesenta e principios dos setenta, unha época na que, curiosamente, o subteniente da Garda Civil Víctor García Villaronga sería nomeado alcalde do municipio polo Ministro da Gobernación, cargo que ocuparía entre o 3 de marzo de 1971 e o 28 de xuño de 1974.

Imaxe actual do lugar aproximado no que estaba o cuartel

¡Ai!, aqueles anos setenta... Curro Jimenez, Félix Rodríguez de la Fuente, Jaques Custeau, 1...2...3, o 127 de miña nai, o cheiro da fábrica de conservas do Rañal, o Urquiola, o colexio Carrero Blanco, a pasantía no cuartel da Garda Civil… un cuartel que sería testemuña do crecemento de Arteixo estando en pé ata os noventa, anos no que sería devorado pola xungla do asfalto e polo boom inmobiliario.

Posteriormente a Garda Civil estaría certo tempo nun edificio que estaba situado ao inicio da Travesía de Arteixo, lugar no que permanecerían ata o 26 de maio de 1999, día no que o Delegado do Goberno, Juan Miguel Diz Guedes, inauguraba o novo cuartel da Garda Civil de Arteixo, edificio situado no Polígono de Sabón, entre O Seixedo e A Groufa, e que correspondía ás antigas instalacións da fábrica de Monkrel.

FONTES:

-BLANCO REY, MANUEL. Alcaldes de Arteixo (1836-1998). Concello de Arteixo, 1998.
-CAMPUS TRAINING, JUAN DE. La historia de la Guardia Civil: el origen de la "Benemérita" (www.campustraining.es)