JULIÁN FERNÁNDEZ, O COCIÑEIRO DO PETROLEIRO URQUIOLA

Un dos días que nunca esquecerei na miña vida é o 12 de maio de 1976. Faltábanme só oito días para cumprir os seis anos. Naquela altura, mentres eu quedaba baixo o coidado de meus avós Milio e Carme, miña nai, Melucha, traballaba na Salgueiro S.L., a fábrica de conservas que había no Rañal, a poucos metros do noso domicilio. Aquel día, aquel 12 de maio do 76, despois da súa xornada laboral e nada máis entrar pola porta, mamá díxome:

-neno, imos á Coruña. Imos ver o petroleiro!

Para un cativo do rural coma min, neses anos, o feito de ir á cidade era todo un acontecemento. Era coma un día de festa, pois sempre viña de volta con algún xoguete e algunha larpeirada. Miña nai facía pouco tempo que tiña coche. Coa axuda dos seus pais, mercara un Seat-127 de cor amarelo, do cal aínda me lembro da súa matrícula: C-9837-E. No "Panchiño", como lle chamaba o avó Milio ao Seat, pasei momentos moi doces da miña infancia ao son de Abba, Bonnie M, Pucho Boedo e, sobre todo, de Camilo Sesto, o amor platónico de aquela muller loitadora que xa hai vinte anos que nos deixou, despois de a que levara por diante un terrible cancro.

Ao chegar ao Ventorrillo, na entrada da Coruña, quedara abraiado coa inmensa nube negra que se vía ao fondo da cidade. Lembro que mamá estivera a piques de voltar cara a casa. Agora que son pai sei perfectamente o que se lle pasou pola cabeza naqueles intres. Mais, con todo, e de seguro que por mor da miña insistencia, dirixímonos ata a zona da Torre de Hércules. Unha vez alí, ao baixar do coche, unha sensación de perplexidade, de abraio, de medo… empezou a percorrer polo meu corpo. Quedara pasmado co que estaba vendo! Os meus ollos nunca viran nada semellante: o mar ardía no medio de aquela impresionante fumareda negra! Logo, co paso dos anos, comprendín a magnitude da catástrofe que estaba a presenciar. Aquel petroleiro era o Urquiola!

Imaxe da primeira explosión do Urquiola (Foto Blanco)

Efectivamente, o petroleiro Urquiola fora o protagonista, aquel 12 de maio de 1976, dunha das peores catástrofes medioambientais acontecidas en España. O buque, que fora construído nos estaleiros de Sestao en 1973, conducía 107.677 toneladas de petróleo cru desde Ras Tamura (Aurabia Saudita) á terminal de hidrocarburos do porto da Coruña con 37 tripulantes a bordo, todos vascos e galegos.

O vixía dos prácticos na Torre de Hércules avístao pouco antes das oito da mañá e uns intres máis tarde, cando o práctico do porto Benigno Sánchez Lebón se dirixía a bordo da súa embarcación rumbo ao petroleiro, o Urquiola comezaba a súa virada para enfilar o canal de entrada ao porto herculino, unha operación na que o buque tocaría nunhas pedras dos baixos de As Acentes que non estaban sinalizadas nas cartas da época, abríndoselle varias vías de auga no seu casco.

Os danos producidos por este primeiro choque afectábanlle a un tanque de fuel oil de consumo do propio petroleiro, a un tanque vertical de proa e a unha das cámaras de bombas que se inundou. As avarías eran de consideración mais con todo o seu capitán, o coruñés Francisco Eduardo Rodríguez Castelo, pensaba que se podían reparar perfectamente cos medios de a bordo e seguir navegando polos seus propios medios cara o porto.

Tomadas as medidas propias dunha situación de emerxencia e co práctico xa a bordo, ás 09:30 horas o Urquiola recibe a orde de saír polo mesmo canal polo que entrara e dirixirse cara a altamar, mais por segunda vez, o buque petaría coa súa quilla nos baixos que non estaban marcados nas cartas mariñas da época, desta volta con moita máis violencia. Este segundo choque orixinaría a catástrofe. Aos poucos segundos rebentarían varios tanques, comezando a saír cru por eles con moita forza. Eran os tanques n.º 1 e 2 do costado de estribor e os n.º 1, 2 e 3 centrais. Esta saída brusca do cru provocaría que o Urquiola se escorara rapidamente, cunha inclinación de 12º a babor e comezando a proa a somerxer baixo as augas.

Imaxe da cidade da Coruña trala explosión do Urquiola (Ignacio Arnaiz)

Co petroleiro totalmente entalado nas pedras e ante o inminente perigo, o capitán Rodríguez Castelo ordena á tripulación abandonar o buque e, de contado, o remolcador Sertosa 10 acobadouse ao casco do Urquiola para recoller á súa dotación, quedando tan só el a bordo xunto ao contramestre, un bombeiro, tres mariñeiros e o práctico do porto coruñés Sánchez Lebón. Pouco despois, o remolcador Ponte Naya recollía ao resto de homes que aínda permanecían a bordo do petroleiro, a excepción do capitán e do práctico que se tirarían á auga para fuxir das lapas cando o Urquiola explota ás 13:30. O capitán morrería no mar envolto en lapas (o seu corpo aparecería dous días despois) e o práctico conseguiría chegar ao areal de Canabal (Mera, Oleiros) despois de nadar durante case catro horas.

Trala explosión do Urquiola produciríase un pavoroso incendio. O petróleo derramado sobre as augas da baía coruñesa ardía con virulencia e, inmediatamente, formouse unha densa nube de fume negro que poucas horas despois cubrira totalmente o ceo herculino. E alí, á zona da Torre, sobre as 6 da tarde daquel 12 de maio do 76, chegaba con súa nai quen escribe, un cativo que quedara pasmado co que estaba vendo e que aínda, a día de hoxe, cando escoito o nome “Urquiola” pónseme a pel de galiña!

No Melandrainas, con Queta Soto e Marga Fernández

Cousas do destino e casualidades da vida, 43 anos despois aquel cativo fala un día coa súa boa amiga Marga Fernández, unha das alma mater do Colectivo Teatral Melandrainas de Arteixo, e cóntalle que seu pai era o cociñeiro do Urquiola. Non o podía crer! Ese petroleiro que provocou unha das maiores catástrofes medioambientais… ese petroleiro que tanto medo me causou na miña infancia… e agora entérome que Julián Fernández, o pai da miña prezada amiga Marga, era o cociñeiro daquel buque que tanta pegada deixou na miña xeración!

-Papá: ¿que fixeches na cociña do petroleiro? Era o chiste que lle faciamos na casa a meu pai despois de que botara o medo do corpo e de que recuperara a alegría tralo sinistro.

Nado en Madrid en 1928, Julián era o máis cativo dos seis fillos do granadino Francisco Fernández e da ferrolá Amalia Garrote, parella que se coñecera en Ferrol cando el prestaba o servicio militar na Infantería de Mariña da cidade departamental. Francisco e Amalia casarían de moi noviños alí, en Ferrol e, ao pouco de darse o “si quero”, marchan para Madrid, onde o andaluz fai carreira militar na Compañía de Alabarderos como trompetista da “Unidad de Música de la Guardia Real”, da cal acabaría sendo o seu director. En Madrid nacerían os seis fillos do matrimonio María, Isaura, Juan, Rafael, Paco e Julián, que irían saíndo adiante coas dificultades e penurias da España da época, da España de Alfonso XIII e de Primo de Rivera. O pequeno soldo de Francisco no exército, e os dous patacóns que facía Amalia traballando de costureira, algunhas veces tecendo calcetíns para os soldados do cuartel do seu home, case que non chegaba para alimentar a tantas bocas, como así nolo contou Marga Fernández:

“Miña avoa Amalia lembraba sempre que, naqueles tempos, o soldo do seu home como trompetista do exército era moi pequeno e contaba que, grazas ao seu fillo Julián, nunca lles faltou algo que levar á boca. Na compañía na que estaba destinado o avó apreciaban moito a aquel cativo, un rapaz que conseguía un chusquillo de pan por aquí unhas patacas por alí… un día escoitoulle a un oficial que precisaban a alguén que soubera coser… Miña nai é costureira, dixo. E así foi como a avoa Amalia empezou a gañar uns patacóns no cuartel tecendo os calcetíns dos soldados. Meu pai xa era daquela un buscavidas”

Nos anos da II República algúns dos fillos do matrimonio empezarían a abandonar o niño familiar, sendo Tortosa, en Tarragona, o destino de Juan e de Isaura. A familia sufriría o duro trago da perda de Rafael na Guerra Civil, unha perda pola que Amalia entraría nunha profunda depresión que a traería de volta a Ferrol para tratar de superar, na compaña dos seus, o sufrimento de aquela morte. Durante o tempo que permaneceu na cidade departamental, aproximadamente un ano, Francisco e os tres fillos máis pequenos, María, Paco e Julián seguiron en Madrid, onde contaron coa axuda da nai de Amalia ata que viñeron a vivir a Betanzos de aluguer.

Imaxe da Orquesta Brigantina. Francisco é o señor das lentes (Toñita Dans)

Corría aproximadamente o ano 1941. Francisco, daquela militar en reserva, da clases de solfeo nos lugares da contorna, entre eles Bergondo, onde finalmente acabaría residindo a familia Fernández Garrote. Coñecido como o señor Ortega (era o seu segundo apelido), convertiríase nun dos integrantes da "Orquesta Brigantina" de Betanzos e, posteriormente, tamén tocaría na "Orquesta España" co seu fillo Paco, trompetista ao igual que o seu proxenitor. Julián, que tamén acabaría sendo trompetista, tiña naquela altura uns 15 ou 16 anos e non tardaría en namorarse de Toñita Dans, unha bonita moza de Bergondo coa que casaría en 1950. Toñita, que na actualidade ten 90 anos e leva máis de 20 residindo en Arteixo, lembroume recentemente aqueles tempos:

Con Toñita Dans (Imaxe de Puri soto)

“Cando nos casamos, Julián tocou algo en festas e romarías pero deixouno pronto porque eso non daba de comer. Gañábase a vida no que lle ía aparecendo. Era moi traballador. Terminaba o contrato hoxe aquí e mañán xa tiña traballo noutro lado”

En 1952 nace Ricardo, o fillo maior de Julián e de Toñita. Curiosamente, nese mesmo ano o dictador dominicano Rafael Trujillo viaxa a España para reunirse co seu homólogo Franco, unha visita que buscaba, entre outros asuntos, propiciar a inmigración de españois á República Dominicana, actitude que algúns historiadores atribuien ao afán de Trujillo de «blanquear la raza». O caso é que Julián, ante a falla de oportunidades que había aquí para sacar a súa familia adiante, emigra ao país caribeño. Pronto se decatou de que a situación económica non era a soñada e volve a Bergondo, case que cunha man diante e outra detrás.

A una isla del Caribe

He tenido que emigrar

Y trabajar de camarero

Lejos, lejos de mi hogar

Me invade la morriña

El dolor de Breogán

Cuando suena la Muiñeira

El llanto empieza a brotar (A brotar)

(SINIESTRO TOTAL)

Toñita e Julián nons anos 60 (Toñita Dans)

Ao vir traballa no que lle vai xurdindo e así bota ata o 59, ano no que nace Marga. Ao pouco Julián e Toñita emigran a Alemania onde atopan traballo nunha fábrica de plásticos en Heilbronn, preto de Sttutgart, ao tempo que Francisco e Amalia quedan ao cuidado dos seus netos na Coruña, nun piso dos Mallos ao que chegaran tras abandonar Bergondo. A parella estaría en Alemania oito ou nove anos, Toñita algún menos, que volvería a dar a luz en 1967, ano no que viñeron ao mundo os xemelgos Eva e Rafa.

Julián voltaría definitivamente de Sttutgart naquela altura e, ao pouco, xurdiulle a oportunidade de traballar como mariñeiro nos buques mercantes. Non tardaría en enrolarse na tripulación do Urquiola, mais desta volta non coma mariñeiro, senón coma cociñeiro… iso si, sen ter moita idea do que era un guiso, como así o recordaba recentemente a súa viúva Toñita:

“A el non lle importaba traballar do que fora. Así foi como entrou a traballar nos mercantes. Ata que un día chegoulle a oportunidade de formar parte da tripulación do petroleiro Urquiola. O mellor do conto é que non tiña nin idea de cociña. Empezou a cociñar cun libro que lle prestei eu”

Polo que recorda a súa viúva, Julián traballaría na cociña do Urquiola dende finais de 1973 ou principios de 1974 ata aquel fatídico 12 de maio de 1976, un día que Toñita Dans describe así:

Nos contábamos que o barco entrara a primeira hora no porto da Coruña. Eu nunca ía a recibilo, pero aquel día fun porque me convenceu a muller doutro tripulante. O barco non daba chegado e chamamos á sede central de Bilbao da navieira para interesarnos polo estado dos nosos homes. As respostas eran tranquilizadoras: «Están todos ben». Pero eu sabía que algo non ían ben. Fun para a casa, para Os Mallos. Daquela vivíamos alí. Un fillo dun veciño veu ao noso piso. Toñita, que di meu pai que o Urquiola está ardendo. ¿Como? Non pode ser. Eu púxenme toda nerviosa. Foron horas de moita angustia que non llas desexo a ninguén. Foi terrible. Julián chegou á casa horas despois totalmente pálido. Deume un abrazo e díxome… “salvámonos de milagro, cariño… pero creo que o capitán morreu”. Miña sogra naquel momento estaba en Alemania pasando uns días na casa de seu fillo Paco. Vira as imaxes do Urquiola na televisión. Non creía que Julián se salvara. Non quedou tranquila ata que o volveu a ver na Coruña. Xa perdera un fillo na guerra...e xa era dabondo!

Julián nunha das súas viaxes (Toñita Dans)

Meses despois do sinistro do Urquiola, Julián empezaría a traballar na cociña dun mercante que facía ruta ás Malvinas. Nunha viaxe de volta a península, o buque descargaba as súas mercadorías en Huelva, cidade á que chega Toñita para ver o seu home:

“Eu viaxei ata alí pola insistencia de Julián. Non quería deixarlle os fillos a miña sogra Amalia pero, entre os dous convencéronme para ir a Huelva… arredemo que tiña que ir...e fun. Unha vez alí, díxome... cariño agora que estás aquí... podías cruzar o estreito por primeira vez... e cruceino… e fun con el no barco ata Orán. Despois, xa non acordo ben cando, Julián empezaría a traballar noutro mercante que facía euta a Arxentina. Nunha ocasión estiven a piques de ir con el no barco. Eu tiña moi familia en Buenos Aires e faciame ilusión ir. Por ese barco e por Julián agardei no porto de Vigo. Pero cando viñan cara aquí tivo un accidente, un incendio creo recordar, e tiveron que sacar á tripulación. O barco arranxárono despois, pero eu quedei sen o viaxe á Arxentina”

Tras percorrer durante case unha década os oceános do planeta, Julián deixaría o mar pero non a cociña xa que durante un tempo traballaría nunha mariscaría da Coruña. Ao pouco, camiño da súa xubilación a saúde empezaría a fallar. Nesa altura foi cando cambiou o seu domicilio o converteuse en veciño de Arteixo, lugar no que se integrou activa e socialmente participando en antroidos, festas e demáis ata a súa morte, acontecida no 2008.

FONTES:

-Patricio Cortizo, Fernando. Historia da costa galega e os seus naufraxios. Século XX. Eicións Xerais. Vigo, 2004.

-San Claudio Santa Cruz, Miguel. Tesouros asolagados. Historia dos naufraxios no mar de Galicia. Edicións Lea. Santiago de Compostela, 1997.