O HISTÓRICO PASADO DO LUGAR DE LAXOBRE

  Poucos lugares hai no concello de Arteixo que conten co pasado esplendoroso que ten Laxobre, terra de historia, de lendas e de recunchos nos que aínda se conservan innumerables pegadas que falan da grande importancia que no seu momento tiveron o castro, o pazo, a capela ou a fonte do lugar, a coñecida coma Fonte de Santa Lucía. Entidade de poboación da parroquia de Santiago de Arteixo que linda cos núcleos do Seixedo e de Ponte, ambos na parroquia de San Tirso de Oseiro, Laxobre é coñecido na actualidade por ser o lugar onde o padre Villa construiu, nos anos setenta do século pasado, a “Ciudad de los Muchachos” de Agarimo.

Imaxe actual da Fonte de Santa Lucía de Laxobre

 

Imaxe actual da Fonte de Santa Lucía de Laxobre

 

 

 

   Situado no lugar estratéxico do cume do Monte do Castro, a uns 100 metros sobre o nivel do mar, o castro de Laxobre, tamén coñecido como o castro de Arteixo, atópase entre a Travesía de Arteixo, na marxe esquerda da costa que dende O Seixedo sube cara o Alto de Arteixo, e a parte esquerda da Avenida de San Estevo de Morás, o que vén sendo a estrada de Uxes. Unha vez nesta avenida, se colles o primeiro desvío que hai ao pasar o tanatorio, entras na Rúa Andrés Gaos, que non ten saída e acaba xusto no asentamento castrexo do que estamos a falar.

    Trátase, xunto con Anzobre, Canzobre, Rañobre e un perdido Lañobre recollido por Moralejo, dun dos topónimos do municipio que levan o sufixo -OBRE na súa denominación, unha terminación sobre a que o arqueólogo Luís Monteagudo apunta a idea de que se cadra procede do indoeuropeo -VERIS (altura) ao constatar que case todos os primeiros elementos destos topónimos son xentilicios ou cognomina romanos. O popular arqueólogo tamén nos di que… " en consecuencia, y descartando por varias causas la interpretación como "altura fortificada" (=castro), creemos posible que esta "altura" de los topónimos en -bre signifique outeiro (altar) que en general aprovechaba los peñascos de las alturas, y además constituía el núcleo de una institución socio-religiosa que, evolucionando, llegó casi hasta nuestros días”.

   Outros autores consideran que o sufixo -BRE derivaría de -BRIX e indicaría en orixe un poboamento en altura. Simplemente observando o modelo de elevacións da nosa bisbarra compróbase que, efectivamente, os topónimos en BRE e afíns atópanse en xeral, aínda que non en todos os casos, en zonas elevadas non moi pronunciadas xa que o noso relevo é relativamente suave, mais si ocupan lugares altos con boa visibilidade. 

     A hipótese de poboados en altura do erudito coruñés Menéndez Pidal non foi aínda refutada nin demostrada, mais si que ten o mérito indiscutible de chamar a atención destes topónimos concentrados en territorio do Portus Magnus Artabrorum, ou Golfo Ártabro, como sinal de territorialidade ou de indentidade do pobo dos ártabros. Esta tese poderíase demostrar cunha axeitada investigación arqueolóxica sistemática sobre una selección de castros da comarca onde Arteixo, segundo sostén a miña prezada amiga e arqueóloga Puri Soto, xoga un papel preponderante!

    Tamén resulta de notable interese a información do historiador José Carlos Sánchez Pardo quen, na súa tese de doutoramento, dinos que… “el análisis de la potencialidad productiva del entorno de estos lugares con toponimia en “bre” indica que se ubican en zonas con buena capacidad agrícola, si bien se trata de valores similares a los obtenidos por otro tipo de entidades de poblamiento histórico, pues ya hemos señalado que el territorio de Nendos se caracteriza por una óptima capacidad productiva media del terreno. De todos modos, al estudiar más detalladamente la productividad del entorno de estos topónimos y compararla con la obtenida para la generalidad de los castros de Nendos, observamos un fenómeno similar al mostrado por los castros cuyo emplazamiento presenta continuidad ocupacional entre los siglos I y XIII. Las aldeas con topónimos en “bre” se sitúan en zonas con un índice ligeramente mayor de tierras de alta capacidad productiva (prime land) que la media de los castros, aunque en cambio pierden accesibilidad a tierras de uso extensivo”.

   De forma circular tendente e ovalado, o castro de Laxobre apréciase perfectamente nas fotos do chamado voo americano. En realidade son dous castros (aínda que o antecastro é común, segundo algúns expertos trátase dun caso non moi típico de castros asociados) e ten unha superficie aproximada duns 7.000 metros cadrados cunhas medidas de Noroeste a Surleste duns 83 metros de diámetro por uns 90 metros aproximadamente de Norleste a Suroeste. Como dato curioso recente, dicir que en decembro de 2012 o amigo Xosé Troiano atopou fortuitamente neste asentamento unha meta dun muíño castrexo moi ben conservada, tesouriño que foi depositado no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón da Coruña. 

Fotografía do chamado voo americano no que podemos ver o castro de Laxobre

Cavidade granítica do asentamento de Laxobre

   Dos tempos nos que aínda se podía apreciar claramente o castro debe datar a lenda que nos contou o pasado verán a señora Perfecta Orgeira Dopico, máis coñecida por Peruca de Laxobre ou Peruca de Orxeira: “Onde actualmente está a “Ciudad dos Muchachos” había unha pedra moi grande que se chamaba A Escádiba ou Escádeba. Miña tía contaba que esta pedra tiña coma unha especie de escaleiras para chegar ao bico dela e que desde alí, cando foi a guerra contra os mouros, seica lanzaban as pedras á igrexa de Oseiro. A tía tamén contaba que polas escaleiras da Escádiba era por onde subía a Virxe da Luz”.

   Peruca, nacida na Baiuca en 1938, viviu case tres décadas en Laxobre nunha casa de rancio avoengo que, no seu momento, pertencera aos Romay de Betanzos. Desta familia veu como cura das parroquias de Loureda e Arteixo o Licenciado Pedro Romay y Junqueras que, segundo nos informa Manuel Blanco era... “conocido como El comisario (probablemente “familiar” del santo oficio de la Inquisición). Sábese con certeza que en 1637 Pedro Romay y Junqueras xa estaba por estas terras e que estivo de párroco de ambas freguesías ata o ano 1654. Xunto a seu irmán Fernando, que era crego de Sigrás e Anceis, fundou en 1646 a Casa e vínculo de Laxobre, que tiña unha capela adicada a Santa Lucía, de aí a orixe da devoción á devandita Santa no noso municipio.

En primeiro plano imaxe do Pazo de Laxobre a principios dos anos 70. Ao fondo, Vilarrodís

    Con relación a esta capela que había en Laxobre, na visita pastoral realizada no ano 1742 polas parroquias do actual municipio de Arteixo, o bispo da altura deixou constancia de que na freguesía de Santiago de Arteixo había unha ermida… “La de la Apresentación o Maravillas y Santa Lucía situada en el lugar de Laxobre que pertenece a don Ignacio Romay, paga 2 misas semanarias lunes y savado y una cantada el día de Santa Lucía”.

No libro de visitas pastorais gardado a bo recaudo no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, na visita realizada polo bispo a Arteixo en 1791 aparece escrito o seguinte:

Capilla de Nuestra Señora de la Apresentación o Maravillas y Santa Lucía.

Hallo el visitador en el lugar de Laxobre término de esta feligresía de Arteijo hay una capilla Ynstituida de Nuestra Señora de la Apresentación o Maravillas y Santa Lucía fundada por los licenciados don Fernando de Romay, cura que fue de Santiago de Sigrás, y don Pedro Romay, cura que tambien fue de la Santa María de Loureda, y esta de Santiago de Arteijo; por es.xia de Fundación de Vínculo que otorgaron en los dozes de Abril de mil seiscientos quarenta y seis de que dio fe Miguel Fangil es.no por la que la vincularon sus vienes y fundaron otra capilla sobre dichos vienes raices, ymponiendo la carga de tenerla decente y provista de lo necesario en la que se les traman de celebrar por sus intenciones dos misas rezadas cada semana, una el lunes y otra el sábado y asi mismo se les traman de decir el día de Santa Lucía de cada año tres misas rezadas y una cantada con su vigilia y responso, y otras tres misas rezadas y una cantada con su responso el día de la presentación de Nuestra Señora, todas ellas en la Capilla según mas adelante consta del testimonio del Apeo de los vienes de vinculo, (?) y esta que se halla inserta en el desde el folio ochenta y uno hasta el ochenta y siete, cura capilla se halla decente con caliz dorado y todos los demás ornatos necesarios para celebrarse en ella el Santo Sacrificio de la misa; con las misas semanarias cumple don Pedro Martinez Pro. Don Josef Viz.te Romay actual poseedor de los Vienes y Capilla quien tambien cumple con las cantadas rezadas vigilia y responso quedan referidas lo que consta al visitador como tal cura.

   Ben por herdanzas ou ben por curatela, o caso é que os Romay irían convertendo a Laxobre nunha das casas máis podentes do que hoxe é o concello arteixán, sobre todo nas parroquias de Loureda e Arteixo. Ademais, hai que ter en conta que o Conde de Lemos concedeulle ao Sr. “Comisario” a herdade dun grande terreo con hortas, viñas, prados e montes no que se podían sementar ata 1.000 ferrados de pan.

   Despois de que os irmáns Pedro e Fernando Romay Junqueras, aquel crego de Loureda e Arteixo, e este de Sigrás e Anceis, fundaran en 1646 a casa e vínculo de Laxobre, os Romay da Coruña e de Betanzos, disfrutarían durante séculos os vínculos das Casas de Fiobre, Moruxo, Vilouzás e, entre outros, o propio Laxobre, vendo incrementado o seu inmenso patrimonio, mercé a numerosos legados de familia sen descendencia.

Escudo dos Romay descrito polo padre Crespo

Brasón que aínda se conserva na Fonte de Santa Lucía de Laxobre, no que figura o león emblema dos Romay

  Segundo consta nas antigas escrituras de propiedade que amablemente nos cedeu Loli Crespo, o primeiro Romay que herdou a casa e vínculo de Laxobre foi Antonio Romay Junqueras, irmán dos cregos fundadores Pedro e Fernando, marido de dona Bernarda Castañeda e pai de Andrés Jacinto Romay Castañeda, Rexedor Perpetuo da Coruña. Este señor e María Antonia Becerra Ponte y Andrade, a súa muller, foron pais de Ignacio Antonio Romay Becerra, tamén Rexedor perpetuo da Coruña, Maiorazgo da súa Casa en Betanzos e A Coruña, quen casou con Mariana Bermúdez de Mandiá, señora xurisdicional con mero e mixto imperio de Outeiro de Lamas, Pacios, Cedeira, Pazo de Soelle, Xubia, co seu porto e as súas salinas, Caranza, Santa Icía de Trasancos, Pazo do Monte, Pazo de Trasancos e Pazo da Mercé, señora da Casa de Mandiá e do Maiorazgo de Montaos. Tiveron 8 fillos. Un deles foi José Ignacio Romay Bermúdez, Rexedor perpetuo por xuro de herdade da Coruña e Betanzos e, Tenente Coronel do Rexemento de Milicias de ambas cidades. Señor das Casas de Fiobre e Laxobre, José Ignacio Romay Bérmúdez casou con María Vicenta Ximénez de Cisneros y Saboya, filla de Juan Luís Ximénez de Cisneros y Saboya, Oidor decano da Coruña, e de Isabel María de Escudero y Miguel, neta de Juan Cayetano Ximénez de Cisneros y Samper e de Josefa Marcela de Saboya Martínez y Ferrer, bisneta de Vicente Ximénez de Cisneros y Cervera e de Felipa Agapita de Sampery Garcés de Marcilla. Foron seus fillos José Vicente Romay Ximénez de Cisneros, “que hes el maior, y a quien como tal coresponden a mi muerte los vínculos de que estoy lexítimo poseedor”; Juan Nepomuceno; Antonio Joaquín; Ramón Lorenzo, célebre mariño que secundara o alzamento de Porlier e que en 1843 foi nomeado Director Xeral da Armada concedéndoselle o rango de Capitán Xeral; María Concepción, que casou con Juan María Gómez de Parada y Fonseca, Alcalde da Audiencia de México; María Luisa e María Rosa. Continuou a liña vincular e maiorazga o fillo maior, José Vicente Romay Ximénez de Cisneros, que estaba domiciliado na cidade da Coruña, na casa familiar da Rúa da Zapatería, terceiro quinteiro, con esquina á Praza da Constitución, antes chamada da Fariña. Na fachada principal deste edificio había un escudo de armas de cantería que segundo José Santiago Crespo… “En cuanto a la armería se refiere, se consideran las primitivas en campo de plata un león rampante, de gules, debajo de cuyas garras aparecen dos hojas de higuera, de sable”. José Vicente Romay Ximénez de Cisneros foi Rexedor perpetuo da Coruña e de Betanzos, Señor das Casas de Laxobre, Fiobre, Moruxo, Vilouzás, e outras, e Capitán do Rexemento Provincial de Betanzos. Do seu matrimonio con María Francisca Teijeiro y Ribera, terían tres fillos: José María; Ramón María; e Joaquín. Os dereitos vinculares recaerían no maior, José María Romay Teijeiro, que casou o 22 de decembro de 1816 con Juana Castro González, coñecida igualmente como Juana Castro y Tobar cuxos apelidos non se escapan á consideración de quen coñeza as casas fidalgas da bisbarra. Nas cláusulas testamentarias deste matrimonio aparece o seguinte:

   “En la Ciudad de Betanzos a cinco días del mes de Setiembre año de mil ochocientos sesenta y cuatro. En el nombre de Dios amén. Sepan como nosotros Don José María Romay y Teijeiro, propietario de setenta y ocho años de edad y su Esposa Doña Juana Castro González de sesenta y seis años, aquel natural de la Villa de Ares y ésta de esta Ciudad de Betanzos, de la que somos vecinos hijos legítimos, yo el Don José, de otro Don José Vicente Romay y Doña María Francisca Teijeiro y Ribera, difuntos, e yo la Doña Juana, de Don Benito de Castro, también difunto, y de Doña Bersabe González, vecina actualmente de Santiago… hacemos de una conformidad, testamento última y deliberada boluntad en la manera siguiente… En el remanente de nuestros bienes, intereses, derechos y acciones, instituimos por únicos y universales herederos a los Don Benito, Don Ignacio, Don Jovita, Don Recesvinto, Doña Francisca, Doña Angela y Doña Dolores Romay Castro, nuestros hijos, para que lo dividan por iguales partes, con la vendición de Dios y la nuestra (...)” 

    Probablemente fora nesa altura, coincidindo coa repartición das propiedades entre os sete fillos de José María Romay e Juana Castro, cando o Pazo de Laxobre empezou a perder o esplendor do que gozara en tempos pasados. Sábese con certeza que, entre finais do século XIX e principios do XX, varios descendentes de familias de nobre estirpe e de importantes Señoríos da contorna, ante a necesidade motivada pola perda de poder adquisitivo, vendéronlle aos labregos e aos caseiros da zona moitas das terras que pertenceran aos seus antepasados dende tempos inmemoriais.

   Este foi o caso de Laxobre, que pasou ás mans de Luís Dopico Díaz, bisavó da señora Perfecta Orgeira Dopico, máis coñecida por Peruca de Laxobre ou Peruca de Orxeira quen, na compaña da súa filla Marisa, nos antendeu cordialmente no seu domicilio da Baiuca nunha tarde do pasado verán ao tempo que nos recordaba algúns detalles da súa vida e da súa familia:

   “O mesmo día que nacín leváronme para a casa de meus avós maternos, José Dopico Naya e Manuela Torres Maceiras. Leváronme para alí porque miña nai, Perfecta Dopico Torres, desgraciadamente morreu a consecuencia do parto pouco despois de que eu nacera. O avó José era irmán de Ramón, que fora alcalde de Arteixo en dúas ocasións (1924-1930 e 1939-1942). Curiosamente dous irmáns, José e Ramón Dopico Naya, estaban casados con dúas irmás, Manuela e Dolores Torres Maceiras. En Laxobre pasei a miña infancia e boa parte da miña xuventude. Era un terreo moi grande. Eu xa non cheguei a ver a capilla da que me falas, pero acórdome que á parte de abaixo dos terreos meus tíos, Luís e María Dopico Torres, chamábanlle “encima da capilla” ou “onde estaba a capilla”, aínda que eles tampouco se acordaban de vela alí. Do que si me acordo é de que no forno da casa había un pequeno San Roque ao que lle faltaba a cabeza e un cacho dunha man. Tamén había uns libros que penso que eran da capilla… e a Santa Lucía que hai na igrexa de Arteixo foi da capilla que había en Laxobre!

Marisa Insua, curmá da señora Peruca, en Laxobre

A señora Peruca en Laxobre

     Polo que me teñen contado meus tíos, os Romay trouxeran de Betanzos a meu bisavó, Luís Dopico Díaz, para que traballara en Laxobre como xardineiro. Non sei se veu casado de Betanzos ou se casou en Arteixo. Os Señores tiñan moito terreo. Eran uns 48 ferrados que chegaban ata o que hoxe é a “Ciudad dos Muchachos” e, claro, había que atendelos. Ademais estaba a casa principal, e outra casa máis, que era onde vivía Luís Dopico. Pasados uns anos, o propietario de Laxobre naquel tempo seica lle dicía a meu bisavó:

-Luís, vouche vender a finca!

-E como vou comprar o terreo? Ben sabe que non teño cartos!

-Bueno ho, non te preocupes. Vas pagando pouco a pouco e como poidas!

   E así foi como meu bisavó se animou a comprar as pertenzas que os Romay tiñan en Laxobre. Miña tía dicía que dende O Valle de Loureda ata Oseiro todos os terreos eran deles, dos Romay. Tamén contaba que antes dos Romay os propietarios seica foran os Láncara, quenes ao parecer tiñan unha casa en Oseiro, xunto a Igrexa, e íanlle levar alí a renda.

   Acordo que para ir á casa grande, se viñas de Arteixo, tiñas que entrar por un portal que había pola zona onde hoxe está a “Ciudad dos Muchachos”. E se viñas de Oseiro, entrabas por outro portal, cerca de onde antigamente estivera a capilla. Nesta parte había tirado un escudo, que vén sendo o que agora está na fachada do edificio do médico don Manolo, pero parece ser que había outro escudo máis.

 

Escudo existente na fachada do edificio do médico don Manolo, en Arteixo

   Tamén recordo a fonte da casa, que no seu tempo tiña dous canos; o lavadoiro, que estaba despois da fonte; o hórreo... A auga da casa viña por un canal, entraba nun depósito e despois ía para a cociña… Laxobre era unha marabilla!

   Malia que xa facía tempo que os Romay lle venderan todo a meu bisavó Luís, a nosa familia continuo tendo amistade con eles. Pola Noiteboa miña tía leváballe aos Romay, a don Ramón e a dona Lucrecia, dous galos todos os anos á Coruña, ao seu domicilio da rúa Tabernas. Don Ramón e dona Lucrecia eran un matrimonio que non tiña fillos e cando morreu o irmán dun deles, que non me acordo como se chamaba, eles fixéronse cargo da cuñada. Era boa xente! Outro dos recordos que teño dos Romay é que unha vez viñeran á festa a Laxobre dous mozos, un deles era José Manuel Romay Beccaría, o que moitos anos despois foi Ministro”.

No lavadoiro da casa de Laxobre

 

Na fonte da casa de Laxobre

    Nuns tempos nos que aínda era común que os fillos varóns herdaran a maior parte dos bens familiares, o tío da señora Peruca, Luís Dopico Torres, herdou de seu pai José a casa que fundaran en 1646 os irmáns cregos Pedro e Fernando Romay Junqueras, un histórico edificio no que Luís Dopico viviu toda a súa vida na compaña de súa irmá María. Os dous morrerían solteiros.

   

   Tralo falecemento en 1966 de Luís Dopico, os seus bens foron repartidos entre os irmáns ou vendidos, como foi o caso da casa que, nesa altura, pasaría a ser propiedade de Víctor Dópico Vázquez. Co señor Víctor, e coa súa muller, a señora Celina Suárez Paz, que nos atenderon amablemente na propiedade que aínda conservan en Laxobre, falamos dos seus recordos do Pazo e da capela que fundaran os Romay en 1646. Víctor, home de grande afección á historia e de enorme sabiduría popular, comentounos que… “A casa estivo abandonada varios anos e nesa época houbera un gran incendio no que arderan todas as árbores que había nos terreos. Nós viñemos para aquí en 1972. A importancia do Laxobre de antes vén de tempos moi antigos, de tempos de probable referencia militar. As referencias que hai son as que aparecen nas escrituras de fundación. A capela estaba donde agora está a nave, bueno, na realidade estaría nunha metade e a outra metade era terreo baleiro. Aproximadamente sobre o ano 1870 foi cando os meus bisavós lle compraron os terreos aos Romay, pero eles xa eran arrendatarios. Eran 45 ferrados de terreo, unha barbaridade! O gando andaba por aquí sen saír da propiedade! Era un terreo enorme! O meu tataravó era administrador dos Romay aquí. Teño poucas referencias del. Non sei se veu de Betanzos ou se era de Arteixo.

   

  Eu acórdome que había por aí pedras tiradas e azulexos da ermida e tamén sei que as imaxes que había nela foron despois para a igrexa de Arteixo. Recordo que cando eramos nenos xogabamos aí nas adegas e, naquel tempo, aínda había algunha roupa relixiosa e algún libro que supoño que serían dos curas que viñan dicir misa aquí.

    Outra das cousas das que che podo falar é da romaría que se celebraba aquí. Facíase donde ten agora a casa Antonio, que é a que fai esquina na curva. Alí había un hórreo de pedra grande e un campo ao que lle chamaban o camporreiro de Santa Lucía. Arriba, donde agora está a nave, facíase a misa na capela e despois no Camporreiro facíase a romaría e o baile.

   Bueno, e despois está a fonte, que debe ser da época na que fundaron Laxobre os Romay; e o escudo, que está en Arteixo no edificio do médico don Manolo. Había outro escudo máis, que vén sendo o que está enriba da fonte… e tamén me acordo do río de lavar, que estaba a continuación da fonte.

 

Collendo auga na fonte

 

Hórreo da casa de Laxobre

   Na memoria do señor Víctor tamén se manteñen vivas algunhas lembranzas do Castro de Laxobre: “Cando era un rapazote e viñamos a visitar a meus tíos de Laxobre, ía con meu pai de caza pola zona do castro e acordo de ver por alí os ribanzóns, os fondos onde estiveran as murallas ou o que imaxino eu que nalgún tempo foron as paredes. Parecía que estaban derrubadas pero víase ben o oco. Eu creo que se hoxe limpan o toxo que hai, alí aínda se poden ver perfectamente os ribanzóns.”

   Pola súa banda, a señora Celina dixonos que… “ a capela non debía ter campá e por iso, cando había misa, seica ían cunha campanilla polos arredores para anunciar que a había, que probablemente sexa a mesma campanilla que apareceu no chan cando empezamos a reformar nós a casa”. Ao fío desta campaíña, o señor Víctor lembrounos que… “ cando era neno, acordo que meus tíos poñían diante da lareira a herba que despois se lle botaba alí polas ventás aos bois e ás vacas nos herbeiros. A cociña era de terra e cos anos botáranlle cemento. Cando nós compramos e viñemos para aquí no 72 levantamos ese cemento para poñerlle terrazo ao chan e foi aí, nesa reforma, cando apareceu a campanilla”. Quen escribe tivo a fortuna de ver a devandita campaíña, á que lle falta o badalo e na cal figura a seguinte inscrición: DOMINE BENED LVM SIT NOMEN

 

Campaíña atopada en Laxobre

  

    Actualmente, o antigo Pazo dos Romay, pertence a unha familia de Carnota amante da historia e defensores coma poucos do noso patrimonio que xa hai tempo que botou raices en Arteixo. Sería de xustiza, polo menos así pensamos dende esta humilde bitácora, que o escudo que hai no edificio do médico don Manolo retornara ao seu lugar de orixe antes de que desapareza en calquera momento.

   O meu agradecemento á señora Perfecta Orgeira e a súa filla Marisa; a Víctor Dopico e á súa muller Celina Súarez; e a Loli Crespo pola atención e amabilidade coa que me recibiron para poder sacar á luz esta parte do noso pasado máis recente!

 

FONTES:

BLANCO REY, MANUEL (1998): Alcaldes de Arteixo (1836-1998), Concello de Arteixo.

CRESPO, JOSÉ SANTIAGO (1984): Blasones y Linajes de Galicia, Ediciones Boreal. A Coruña.

NÚÑEZ-VARELA Y LENDOIRO, JOSÉ RAIMUNDO (2005): Linajes Mariñanes. Los Becerra y los Romay de Betanzos, Publicado no Programa Oficial de Festas de Betanzos o 12 de agosto de 2005.

MARQUÉS DE SAN FRANCISCO (1917): Revista de Historia y de Genealogía Española, xullo-agosto de 1917.