AS LENDAS DOS BURROS DOS BALNEARIOS DE ARTEIXO E DA TOXA

  Hai uns días comezaron as obras da nova casa de baños do Balneario, que se realizará sobre unha das edificacións xa existente, aproveitando o seu envolvente exterior e modificando a súa distribución interior.

   A actuación busca ampliar a superficie do recinto cubrindo o patio exterior con unha lixeira estrutura de aceiro e cristal que permita ver a volumetría do edificio actual, a súa historia e respectando o patrimonio existente.

   E falando de patrimonio, neste caso de patrimonio inmaterial, que mellor ocasión para recordar unha das lendas populares deste lugar descuberto, paradoxos da vida (e segundo afirma a lenda), grazas a un burro que curou as súas feridas logo de beber nunha fonte próxima ao lugar onde pacía.

   Tamén hai outra versión na que o protagonista é un burriño mudo que non podía ornear. No seu momento o prezado e admirado Víctor Iglesias García contara a súa propia versión desta lenda no Boletín Informativo Municipal do seguinte xeito:

A VERDADEIRA HISTORIA DO BURRO DE ARTEIXO

Burro pode ser calquera. Pero un burro de Arteixo xa ten denominación de orixe pois, o noso concello, foi coñecido noutros tempos por ser terra de burros.

Repolos en Betanzos,

Arzúa ten bos queixos,

sardiñas en Malpica,

e burros en Arteixo.

Ninguén lembra de onde saía esta fama, aínda que parece haber unha clara relación coa lenda do descubrimento das propiedades medicinais das augas do Balneario. Como ben saberedes, a versión oficial da lenda conta a miragrosa curación dun burro enfermo do pelexo, que pastaba preto do manantial.

Pero hai outra versión que a xente dá como verídica: o burro era burro, claro está, pero non tiña mal ningún no pelexo. O seu único "mal" era que non podía ornear.

Segundo os arrieiros de Pontevedra, hai catro tipos de orneo: o da fame, o da sede, o do sono e o orneo de amor, que ven acompañado dun intenso calor corporal.

O caso é que o burro sentía este calor corporal, pero non era quen de ornear, e as burriñas maldito caso lle facían. Por este motivo o animal andaba amolado.

Érachevos natural da Ponte do Ba, e todos os sábados ía moer o millo co seu dono ao muíño de Caldas. Dunha vez, cando voltaba de moer cara a Ponte do Ba, ao burro veulle a sede. Estaban na altura da costa da de Pardo, e o animal botouse a un lado por botar un grolo de auga que manaba dun manantial ao que a xente non facía moito caso. 

E aí se produciu o encanto: o burriño, nada máis probar a auga, entroulle un hipo misterioso, unhas arcadas esaxeradas que o transformaron en pouco tempo nun precioso cabalo alazán mouro de negra crín.

As propiedades das augas descubriunas un burriño mudo, e isto é digno de ser lembrado aínda que a felicidade do animal fose outra: logo da transformación seguíu sen saber ornear, pero rinchaba que metía medo!

    Caso moi semellante ao de Arteixo aconteceu coas augas termais da Toxa, no municipio pontevedrés do Grove, que tamén foron descubertas por casualidade por un burriño moribundo, grazas ao cal a antiga illa do Louxo (nome que recibía tradicionalmente) íase converter co transcorrer dos anos nun punto de referencia do ocio e o turismo termal en toda Galicia. 

    Conta a lenda que un veciño do Grove tiña un burro afectado dunha enfermidade da pel. Ao non ter o valor para sacrificar ao animal, preferiu deixalo abandonado na illa, a sabendas que por mor da súa doenza non tardaría en abandonar este mundo. Pasado un tempo, e coa intención de enterrar os restos do animal, regresou á illa e encontrouno con vida, curado e brincando alegre nun charco de lama e barro do que brotaba auga a unha temperatura moi alta.

   A partir de aí, a illa, que nese momento aínda non se chamaba da Toxa, senón de Louxo, experimentou unha gran popularidade. A voz espallouse primeiro entre os veciños e despois pasou ao alcalde. Creáronse os sucesivos establecementos para tomar os baños, alcanzando, entre finais do século XIX e comezos do XX, unha preponderancia coa que só podía rivalizar o tamén pontevedrés balneario de Mondariz. Emilia Pardo Bazán tamén se ía ocupar de divulgar tanto esa riqueza como a lenda do cuadrúpede. Na actualidade a Illa da Toxa conta cunha particular escultura que non deixa indiferente a ninguén, unha escultura de bronce elaborada por Lucas Míguez dedicada ao popular burriño descubridor das famosas augas termais.

O burro da Toxa (visitogrove.com)

    En Arteixo durante décadas os burros deron servizo aos numerosos hóspedes do Balneario nas excursións que os propios residentes realizaban a diversos puntos do municipio, e mesmo eran coñecidos por outros aspectos que recordaba o señor Ramón Varela Sande nun artigo publicado en El Ideal Gallego o 24 de xullo de 1980:

“(...) La concurrencia de personal para tomar los baños por prescripción médica, y ya no sólo como pretexto vacacional, recuerda don Ramón Varela que era muy numerosa, y siempre ajena a Arteixo, porque los del lugar nunca tomaban los prestigiosos baños, y no porque dudaran de su eficacia, que a muchas personas vieron entrar tullidas y salir en perfectas condiciones de salud. Las estancias en el balneario se alternaban también con excursiones que programaban los propios residentes. Excursiones a las playas y a la montañas, sobre todo al Pico de Subico o a la cima de Santa Locaia desde donde se divisaba la Torre de Hércules, y que se realizaban en burro, reata de colorismo festivo. Arteixo, por aquel entonces, era conocido como un “pueblo de burros”, y no es ninguna alusión peyorativa, sino una calificación que respondía perfectamente a la realidad: al ser lugar de parada, refresco y cambio de monturas en el viaje desde A Coruña a Carballo o a la inversa. Incluso se cita que las propiedades curativas de las aguas del balneario fueron descubiertas en la época reciente, al sanar la piel de un burro que pacía por el lugar (...)”.

   As obras da nova casa de baños do Balneario de Arteixo, que contaron cunha subvención de dous millóns de euros dos fondos europeos Next Generation, xestionada a través dun convenio entre a Xunta e o Concello, busca, en palabras do Executivo local, “modernizar o edificio, e adaptar a casa de baños aos novos tempos con novos tratamentos e servizos orientados ao uso cidadán”.

Bendito burriño!

Maqueta da nova casa de baños do Balneario de Arteixo