A CAPELA E A ROMARÍA DE SAN MAMEDE DE SORRIZO

      No litoral da parroquia de Sorrizo hai un lugar que se denomina A Volta de San Mamede, tamén chamado Volta de Sanamede, que vén sendo o primeiro tramo do camiño que une a Punta Alta co Porto de Sorrizo, á altura do Porto da Bendición.

A Volta de San Mamede vista dende a zona do Campelo

    Sábese que nestas paraxes existiu en tempos pretéritos unha ermida que estaba baixo a advocación de san Mamede, de aí o nome do lugar. Aínda hai quen lembra as ruínas da mesma, caso da señora Luisa Fuentes, quen acorda ver “coma un cacho de parede que quedou entre as silveiras”.

    A devoción por san Mamede ou san Mamés xorde na actual Turquía, cerca da vella Cesárea de Capadocia, hoxe Kayseri, aos pés do tan nomeado nas crónicas latinas Mons Argaeus, coñecido actualmente como Erciyes Dağı, un monte no que aínda existe un morabito onde se venera a san Mamés, pero convertido en santo musulmán.

     Fillo de Teodoto e Rufina, Mamés (“o que foi amamantado”) nace cara o ano 259 na cárcere de Cesárea de Capadocia, onde estaban presos seus pais por ser cristiáns. Pouco despois do seu nacemento os seus proxenitores morren martirizados, sendo ambos elevados aos altares. Naquel entón o meniño é adoptado pola súa matrona Ammia, unha viúva nobre adiñeirada que o educa na fe cristiá en tempos do emperador Aureliano.

    Segundo a tradición oriental, Mamés non falou ata os cinco anos, e a primeira palabra que pronunciou foi “mamá”, polo que a partir dese momento chamouselle Mamas. Ammia, tamén santa, nomea a Mamés o seu herdeiro e cando falece todos os bens que posuía quedaron para o seu fillo adoptivo, un mozo que naquela hora tiña 15 anos. Rico herdeiro e bo cristián, Mamés reparte todas as riquezas entre os pobres e durante dous anos gáñase a vida como pastor, oficio que lle permite moitas horas de retiro e soidade.

Imaxe do San Mamede de Sorrizo

    A partir de aquí Mamés adquire fama de “home de Deus” porque é capaz de dulcificar ata as feras máis salvaxes, e é perseguido, capturado e torturado pola súa “daniña” influencia cristiá. Demócrito, o gobernador de Cesárea de Capadocia, sométeo a tormentos e, a non conseguir que abxurara da súa fe, envíao ao emperador Aureliano, quen ordea sometelo a novas torturas, condenándoo finalmente a morrer afogado no mar cunha pedra no pescozo. Conta a lenda que o liberou un anxo e que o trasladou ao monte Arxeo, onde vive outros dous anos en soidade. Alí, ante a falla de fieis, é capaz de convocar as feras para predicarlles o Evanxeo mentres o escoitan mansa e atentamente.

    Cara o ano 275 Mamés é detido de novo. Desta volta os romanos sentenciano a ser devorado polos leóns no anfiteatro da súa cidade natal onde, ao ver que as feras non lle fan nin unha soa riscada e lle lamben cariñosamente os pés, deciden acabar coa súa vida cravándolle un tridente no ventre. Coas vísceras e os intestinos á vista Mamés foi quen de chegar ata unha cova existente cerca do coliseo, onde morreu convidado ao ceo polos anxos.

    É obvio que a haxiografía de san Mamés ou san Mamede está moi influida polos mitos de Orfeo, o amansador das feras, e pola historia contada por Esopo sobre Androcles, o escravo fuxitivo que precisamente curou a pata do león que despois se negou a devoralo no anfiteatro.

   Trala súa morte, sobre a tumba do mártir en Cesárea de Capadocia, levantouse un importante santuario, meta de continuas peregrinacións pola sona dos milagres do santo. Rápidamente se converte, como moitos outros mártires, en símbolo de devoción e o seu culto comeza a extenderse por Asia Menor, nun momento no que os Santos Padres Capadocios fomentan a devoción do seu paisano como protector contra as doenzas do aparato dixestivo e convérteno en patrón dos adolescentes e dos pastores.

     O seu corpo aínda estaba en Cesárea na época de san Basilio e san Gregorio Nacianceno. Segundo Nicetas de Heraclea, os seus restos mantivéronse na capital capadocia ata o século IX, aínda que outras fontes afirman que xa no século VI a raíña e logo abadesa Santa Radegunda solicitou ao Patriarca de Xerusalén unha reliquia de san Mamés e este envioulle un dedo; polo tanto, en Xerusalen xa había outros restos do santo. En Chipre, en Limassol, existe unha antiga tradición segundo a cal o corpo de san Mamés arribou flotando nun ataúde de mármore nas costas chipriotas e alí se quedou.

    En Capadocia había varios centros de culto, como Mamasos, e igualmente se veneraba a san Mamés en diferentes igrexas de Constantinopla, baixo a advocación de “Agios Mamas”.

    Trala conquista e saqueo de Constantinopla na Cuarta Cruzada (1202-1204), os cruzados traen as súas reliquias e devoción a diferentes cidades do occidente europeo. En Italia hai restos do santo en Milán e un cranio na cidade de Lucca. Pero a reliquia máis afamada está na Catedral de Langres en Francia, adicada a Saint-Mammès, un dos lugares máis importantes da veneración a este mártir, despois de que en 1209 a reliquia piadosa da cabeza do santo fora confiada a esta catedral. 

   Hai datos sobre a existencia dunha ermida, de posible construcción baixorromana, que se atopaba extramuros da cidade de León con advocación a este santo, quen daría nome á estrada que andando no tempo daría, á súa vez, nome ao barrio de San Mamés, o máis populoso da cidade. Así mesmo, tamén sabemos que no século X xa se veneraba entre os cristiáns de Al-Ándalus.

   Con todo, probablemente foi o xurdimiento do Camiño de Santiago o que axudou a medrar a súa devoción por toda a Península Ibérica, que xa chegara a Hispania na época visigótica, unha devoción que parte de Langres e que entra por Aragón, concretamente pola cidade de Zaragoza e a comarca de Campo de Daroca, a zona con maior importancia no fervor e veneración ao santo capadocio naquela altura (na igrexa parroquial de Santa María Magdalena de Zaragoza consérvase outra reliquia do santo).

   Pouco a pouco fóronse levantando templos noutras zonas de importante devoción, casos das actuais provincias de Logroño; Soria; Burgos; Oviedo, onde na localidade de Cuerres (municipio de Ribadesella) existe un dos principais santuarios adicados a san Mamés no Camiño de Santiago, que data do século XIV; ou Bilbao, cidade na que sobre o ano 1447 había unha vella ermida adicada a este santo. Sobre aquela capela os Padres Franciscanos construíron un convento onde posteriormente se erixiría a actual Santa Casa Misericordia ou asilo de san Mamés, en cuxa capela se lle segue rendendo culto a este santo. Curiosamente, en 1913, ao carón do devandito asilo, inaugurouse o emblemático estadio de fútbol San Mamés, mártir a quen por suposto debe o seu nome. De feito, trátase do único estadio que ten de nome tan ancestral orixe relixioso e que sería bautizado polos afeccionados do Athletic de Bilbao como “A Catedral”, afección que chama aos xogadores do equipo “leóns” en clara alusión as feras domadas polo santo.

   E así, probablemente coas influencias dos peregrinos a Compostela, a devoción por san Mamés tamén entrou con grande fervor por toda a xeografía galega, onde non hai comarca que non teña algún termo, igrexa ou ermida adicados ao santo, lugares sagrados nos que se empezou a ocupar o rezo en todo o relativo ás mamas e á lactancia, ás enfermidades do aparato dixestivo e á protección dos pastores e dos seus rabaños.

   E como non podía ser doutro xeito, a devoción por este santo, coa súa iconografía representada cun tridente, arma coa que foi martirizado, ou cun caxato, elemento pastoril, tamén se asentou nas terras que hoxe forman o municipio de Arteixo, concretamente na parroquia de Sorrizo, onde no lugar que hoxe se denomina A Volta de San Mamede ou Volta de Sanamede se construiu, probablemente entre os séculos XVI e XVII, unha capela con veneración ao mártir de Cesárea de Capadocia. Non deixa de ser curioso que na contorna na que se edificou esta ermida, nun tempo no que en Sorrizo tamén existían as capelas de Santa Cruz, “(…) contigua a la casa de las Cobadas”, e a de San Antonio, que estaba no lugar da Lagoa, haxa varios nomes relixiosos como Santa Marta, Santa Irene, O Porto da Bendición...

O san Mamede, no centro da imaxe, na igrexa parroquial de San Pedro de Sorrizo

    Consultado o libro P007924 da serie “Cofradías e Instituciones Parroquiales” que se custodia a bo recaudo no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, na procura de informacións sobre a devandita capela atopamos datos que indican que no ano 1623 existía en Sorrizo unha confraría, a de San Mamede, que celebraba na ermida comidas da irmandade, algo que non era moi do agrado das autoridades eclesiásticas da época.

    Deste xeito, temos constancia que no século seguinte as actividades das confrarías víronse seriamente perxudicadas por mor das inxerencias dos visitadores, resultando a veces danados, coas intromisións de Santiago, os aspectos económico e relixioso das irmandades.

    Domingo L. González conta no capítulo titulado Aspectos de la vida religiosa barroca: las visitas pastorales, que forma parte do libro Las religiones en la historia de Galicia, con edición a cargo de Marco V. García Quintela, que a separación do sagrado e o profano, evidentemente para os eclesiásticos, non o era tanto para os laicos que tiñan unha visión máis global e sinxela da actividade cotián. Por isto, ao verse privados dun compoñente que consideraban fundamental nas súas manifestacións relixiosas, as confrarías acabaron por resentirse. A resposta, naturalmente, non foi unánime, é máis, sen dúbida a capacidade taumatúrxica do santo celebrado actuou como freo ou acelerador da actitude adoptada, pero non cabe dúbida de que en ocasións a represión foi contestada cunha actitude de pasivo desinterese. Os exemplos do enfriamento devocional son moitos, pero hainos especialmente significativos como o acontecido en Sorrizo, onde en 1727 prohíbese a comida da irmandade de San Mamede que se celebraba na súa ermida. A confraría debeu entrar entón en decadencia, pois na visita pastoral de 1742 dáse a entender que a queren restaurar, “… se les ha permitido fuese de pitanzas que lleven a sus casas y no coman juntos, y sirvan por principio los alcances antiguos”.

    Como curiosidade veciñal da parroquia, sabemos que nesa época, en 1723, “(…) Julio Mosquera, maestro de carpintería que hizo las puertas de la Capilla del Glorioso” e tamén que “(…) Pascua Ferreira, viuda de Antonio Blanco, maiordomo del glorioso San Mamede que lo fue el año 1751”.

   Pero a concesión outorgada polas autoridades eclesiásticas en 1742 non debeu ter unha grande aceptación xa que, segundo o escrito na visita pastoral efectuada o 5 de decembro de 1791, quedou documentado que a capela estaba practicamente en ruínas despois de que fraqueara a devoción polo santo:

“En términos de esta feligresía a orillas de la mar havía una capilla nombrada de San Mamed echa a devoción de los fieles, haviendo flaqueado esta y no tener dotación la halló el actual cura muy indecente, quien con orden del prelado mandó(?) a la iglesia, la imagen del Santo y se halla ya solo las paredes y alguna porción de techo. Por lo cual y a evitar que aquel sitio sirva de abrigo a artadades (?) mandó el visitador se demuela todo y los enseres con lomas con que los fieles concurran suma para axuda de hacer un colateral en la Iglesia, al lado del Evangelio, en donde se coloque el santo y se ponga (?) haciendo su Función haciendo medios y el sitio de la capilla se cerrase con ballado poniendo una Cruz en medio para que no se profane lo sagrado para todo lo que le concedió Comisión y Jurisdición del cura.”

Igrexa de Sorrizo. Na parte dereita obsérvase o colateral construído coas pedras da ermida de san Mamede

    Trala orde de demolición da ermida de san Mamede e de que se trasladaran os efectos de valor á igrexa parroquial de san Pedro, o resto dos materiais puxéronse á venda para axudar a financiar as obras do colateral que se construiría posteriormente na devandita igrexa:

“Por auto de visita echa en el año de mil siete cientos nobenta y uno, según consta del libro de la fábrica al folio ciento nobenta y dos, se mandó demoler la capilla del glorioso San Mamed, y acosta de sus enseres, y lomas que resultasen de la bocación de los fieles, hacer un colateral en la Yglesia para colocar el santo; en virtud de lo qual en el año de mil sietecientos nobenta y seis, despues de repetidas instancias practicadas, con los feligreses de esta parroquia, se consiguió el que estos accediesen (?) a la demolición de la capilla, y a recoger los enseres que se hallasen de serbicio, que se reducía a alguna cruz y cadena toda abariada y comida del salitre de la mar: Y viendo que todo lo que podía producir a nada llegaba para hacer el colateral al santo: se resolbio de comun acuerdo aprobechar dichos enseres empleandolos en una caseta contigua a la Yglesia que pudiese serbir de desaogo a las gentes el día de la función del Santo, y de comodidad a ella misma para otros fines onestos: como en efecto así se ejecutó como se danaxadon (?) en la siguiente quenza lo mando yo a mi cargo hacer el colateral al santo y hacer una imagen nueba, que le representase con propiedad, la antigua solo representa a San Cayetano, que todo ello tubo efecto, hallándose ya colocado otro retablo, ymagen en el colateral del lado del Evangelio, y respalda la caseta referida, y para que todo conste como cura de la parroquia lo firmo

Diciembre, ocho 1793

Antonio Acisclo Mougan”

Entrada do colateral construído trala demolición da capela de san Mamede

    Con referencia ás obras efectuadas na igrexa de San Pedro de Sorrizo do edificio colateral para colocar o San Mamede, no libro con sinatura P007924 da serie “Cofradías e Instituciones Parroquiales” existente no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela aparece a seguinte información: 

 

“Cuenta de la caseta que se hizo en el atrio de la iglesia de San Pedro de Sorrizo para aprobechar los enseres de la capilla del glorioso San Mamede que se mandó demoler por auto de visita de cinco de diciembre de mil setecientos nobenta y uno: razon de su coste y lo que producieron los enseres para su pago en la manera siguiente:

Primeramente se ajustaron las paredes de la caseta por el cura y vecinos en ciento y sesenta reales de vellón en cuya cantidad se obligo de hacerla Ramón Pereira maestro cantero vecino de San Salbador de Sayanes, con la condición de que había de aprobecharse para dicha otra de toda la piedra util de la espuesta capilla quedando de quenta de los vecinos su condución y dando peones necesarios para el servicio de la obra… 160

Toda la mejor madera que salió de la capilla se empleó en cubrir la caseta por cargo trabajo llebo el carpintero veinte reales.. 020

Por la puerta de dicha caseta incluida la madera, hermones y pechadura quarenta y cinco… 045

Por catorce ferrados de cal o quatro fancas (?) que se gastaron en la obra se pagaron veintiocho… 028

Por dar dicha cal y asentar las cosas que hai en la caseta y igualar las paredes contra el fayado veinte y dos reales llebaron los canteros... 022

Parece importar la partida arriba dicha doscientos setenta y cinco… 275

Razón de los enseres que de la capilla se bendieron para pago de la cantidad de arriba que se bendio de la obra.

Primeramente por carretar la cantería cedieron los vecinos Baltasar Muñiz la piedra del cubierto de la Capilla: y a Diego Pombo carretar la demás piedra le cedieron por dos carros de teja: los demás enseres sobrantes se bendieron en la manera siguiente.

Por la teja que sobró dió Francisco Pose veinte reales, según la regudo (?) Francisco Diaz Carpintero… 020

Por la madera que se recogía en casa de Baltasar pago el mismo treinta reales... 030

Por la restante que sobró pagó Pascual de Sorrizo setenta y ocho reales...078

Por un palo que llevó Cristobal Grela dio ocho... 008

Por un poste de piedra dió un labrador de afuera de la parroquia diez reales...010

Por otras dos piedras que fueron para la casa de Pereira veinte reales… 020

Por los pedazos del retablo veinte… 020

Parece importar la partida de dinero que dieron los enseres de la capilla ciento ochenta y seis... 186

Y cotejados los doscientos setenta y cinco que tubo de coste la obra anexa dicha, restan para el pago de ella ochenta y nuebe reales en la manera siguiente…089

                                                                                                      Coste de la obra.... 275

                                                                                                      Data…………………....186

                                                                                                      Alcance……………..…089

Cuya cantidad del alcance suplió su mezceo el cura de esta parroquia don Antonio Acisclo Mougan y para que así conste a todo tiempo y la imbersión de los expresados enseres firma su merced y algunos vecinos de esta felegresía de Sorrizo, y de todo ello yo notario doi fe estando en ella a quinze días del mes de mayo de mil siete cientos nobenta y quatro

Antonio Acisclo Mougan

Cruz de Malta do lintel do colateral

    No lintel do devandito colateral construído na igrexa de San Pedro de Sorrizo, podemos ver unha fermosa cruz de Malta enmarcada nun círculo, tesouriño que é moi probable que proceda da antiga ermida de san Mamede. Pablo Sanmartín, secretario do Colectivo A Rula, comentounos que este tipo de cruces é habitual que se utilicen como elemento de consagración, mais pouco frecuente velas nun tímpano… “a non ser que a capela en cuestión estivera cerca do camiño de Santiago ou se había preto un hospital de peregrinos porque a cruz de Malta loce nos tímpanos das igrexas da orde de San Xoán de Xerusalén, que normalmente se sitúan preto do camiño de Santiago e de hospitais de peregrinos… pero isto non deixa de ser unha hipótese.”

   As conxecturas de Pablo Sanmartín sobre esta cruz de Malta lévanos a pensar, incluso a soñar, que o Porto de Sorrizo puido ser nalgún momento unha pequena ramificación do Camiño Inglés polo que chegaban por mar, dende os seus respectivos portos, os peregrinos escandinavos, ingleses, escoceses, irlandeses ou flamencos, que principalmente arribaban nas terras de Jacobsland nos portos da Coruña e Ferrol. O feito de que na parroquia de Santiago de Arteixo exista o lugar do Hospital, situado preto do Pedregal, por onde supostamente pasaba o camiño xacobeo no medievo e que sería un lugar onde se daba hospitalidade aos camiñantes, fundamentalmente peregrinos, afonda máis nesta teoría que non deixa de ser outra simple especulación. María Rozamontes, no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe dinos que o topónimo Hospital é común nas antigas rutas de peregrinos, dado o carácter das viaxes medievais que, se non se facían para comerciar, daban lugar a itinerarios máis ou menos permanentes con meta nun importante centro de devoción popular.

Cruz de Malta existente no lintel da bitalla da igrexa de sorrizo

    E así, co santo no seu novo lugar de veneración, no Igrexario de Sorrizo empezaría a celebrarse a Romaría de San Mamede cada 7 de agosto, día tamén de San Caetano (santo do que se fala nos libros consultados no Arquivo Diocesano). Non hai datos que indiquen desde cando se festexa esta romaxe. Se cadra dende os tempos nos que Antonio Mougán era o cura da freguesía, un crego que se ocupara da demolición da capela de san Mamede e que restaurou o templo parroquial en 1812 (así consta no retablo). Só sabemos que vén de moi antigo e que antano acudía moita xente andando dende Arteixo, A Laracha e doutras zonas de Bergantiños.

Igrexa de San Pedro de Sorrizo

   Segundo a tradición oral o día da Romaría había que cambiar o horario do pasto das ovellas porque non se podía pasar polo camiño a causa da cantidade de romeiros que chegaban a Sorrizo. Polo que nos contou a señora Maruja do Igrexario... “o san Mamede apareceu na Furna dos Cabalos e é avogoso para quen teña problemas de nervios e de ventre. Eu non sei cando se empezou a celebrar a romaría, acórdoa xa dende moi nena. Tamén acordo que, onde está agora o río de lavar, antes había unha fonte, a fonte de San Mamede. Á romaría viña moita xente de todos os lados e sacábase o santo en procesión arredor da igrexa e despois facíase baile. Había rosquilleiras, froiteiras… había de todo; agora non hai nada”.

    Do mesmo xeito, a señora Lola da Pedregueira comentounos que o santo… “ disque aparecera na Volta de San Mamede e despois trouxérono para aquí, para a igrexa da parroquia. O san Mamede celebrábase facendo unha misa á 1 ou 1 e media da tarde e despois sacábase o santo en procesión arredor da igrexa. Viña toda a xente a misa… hoxe non ven nadie. En todas as casas de Sorrizo celebrábase a festa cos convidados. Outro dos recordos que teño de cando era nena é que na bitalla, no arrimado que hai a carón da igrexa, era onde facían as autopsias dos mortos que non morrían de xeito natural. Sendo máis moza tamén acordo que na Benitona facían baile polo San Pedro, polo Carme e polo San Mamede.”

   Considerado protector da feitura do pan, rematamos esta crónica cun dito que recolle a tradición oral usado como invocación cando se prepara a masa para o forno:

“San Mamede te levede, San Vicente te acrecente”.

FONTES:

-García Quintela, Marco V. (1996): Las Religiones en la historia de Galicia. Universidade de Santiago de Compostela.

-Rozamontes Vázquez, María (2003): Arteixo de Onte a Hoxe (Volume II). Concello de Arteixo.

-Rozamontes Vázquez, María (2007): Arteixo de Onte a Hoxe (Volume III). Concello de Arteixo.

-Rúa Aller, Francisco Javier/ García Armesto, María Jesús (2011): San Mamed en Maragatería. Argutorio n.º 26/51