O SAN PAIO DE SANTA ICÍA

     Moitas e moitos de nós utilizamos acotío a estrada CM-0398 para desprazamos a Feáns, ao Polígono de Pocomaco, a A Coruña… e, cando facemos ese percorrido nos nosos coches, atravesamos o lugar de Santa Icía sen pensar o que se agocha no interior desta aldea da parroquia de Morás. De seguro que na retina da maioría dos usuarios desta estrada queda o momento de cando coincide de pasar o tren ao mesmo tempo que conducimos ou, das tres ou catro lombas redutoras de velocidade que tanto lle amolan a máis de un por mor do mundo de presas no que vivimos!

Capela de Santa Icía o 5 de xullo de 2020

     Mirade: cando teñades un oquiño parade alí por favor, porque Santa Icía non son só esas tres ou catros lombas da estrada nin o tren que pasa cada pouco tempo pola zona. Non, Santa Icía é moito máis! Santa Icía é un mundo fecundo de historias... o Couto; a capela; a fonte; a Casa Grande e a cerradura (400 ferrados de terreo); o castro; a leira que lle chaman o Campo Santo; a mámoa; a antiga liña de tren que pasaba por debaixo do pobo; o Marco do Couto e os seus gravados; a antiga cárcere do Couto; o camiño da peregrinaxe ao Santuario de Pastoriza; a lenda das tres fillas do rei; a Santa Icía, patroa dos músicos; as esculturas do artista local Luís Pombo, Kantri; e por suposto o San Paio, romaría que se celebra cada ano e dende tempo difícil de precisar, o primeiro domingo do mes de xullo.

    Seino, haberá a quen lle soe o nome de San Paio pola cadea de cervexarías do mesmo nome que, por certo, si que ten que ver con este lugar porque os seus propietarios son orixinarios de Santa Icía. Mais vaiamos ao conto. Onte, primeiro domingo de xullo, celebrouse outro ano máis o San Paio, cristián galego natural de Tui martirizado durante o emirato de Abderramán III e canonizado pola igrexa católica como exemplo da virtude da castidade xuvenil.

   Segundo conta a lenda, Abderramán III requiriulle contactos sexuais (prometíalle riquezas e honores si renunciaba á fe cristiá e accedía ás proposicións do emir), aos que se negou, o que provocaría a súa tortura e morte. Polas súas reiteradas negativas sufriu martirio, que -descrito lugubremente no santoral- foi por desmembramento mediante tenaces de ferro, sendo despois despedazado e os seus restos botados ao Guadalquivir o 26 de xuño do ano 925. 

   Os restos foron recollidos piadosamente polos cristiáns de Córdoba e enterrados no cemiterio de San Ginés e a súa cabeza no de San Cipriano, sendo considerado mártir pola fe e a pureza. No ano 967, baixo o reinado de Ramiro III, os restos mortais de San Paio foron depositados no mosteiro adicado ao santo en León, fundado polo seu antecesor o rei Sancho. Entre 984 e 999 o seu corpo trasladouse a Oviedo, sendo finalmente depositado no Monasterio de las monjas benedictinas de San Pelayo de aquela cidade. Un óso de un dos seus brazos venérase desde antigo no mosteiro de monxas benedictinas de San Paio de Antealtares de Santiago de Compostela.

   A San Paio se lle invoca contra toda clase de males, desde parálises, traumatismos de diverso xénero, accidentes de todo tipo, reumatismos... ata tumores malignos. O cariño que a bisbarra arteixá profesa a este santo dende tempos inmemoriais pono de manifesto esta canción popular:

San Paio

“No palacio do rei mouro

de criado alí servía

e de todos era amigo

polo ben que o facía.

Aínda que en Córdoba finou

este santiño é galego

en el ten a xuventude

un grande e bonito espello.

No lugar de Santa Icía

na parroquia de Morás

tódolos anos miles

visitan este rapás.

Ti tamén a visitalo
ves hoxe a súa capela, 
que el te atenda, meu amigo 
e que te bendiga nela.

Moitos son os que aquí chegan
por esta e por outra cousa
¿Ti porqué ves amigo?
dillo, que el te escoita.

Foi un mártir da pureza,
deso que tanto se olvida
é unha pedra preciosa,
que rarea nesta vida.

No ceo avogados son
este e todos os santiños,
eles nos poden buscar
aquilo que lle pedimos. 

O cristián que non ten fe
é un cristián con morriña,
esquéncenlle os seus defuntos
e non vale unha sardiña.
 

Fillos do pobo galego

que subides a costiña

esta fe que heredáchedes

na perdades tan axiña”

    Non hai datos que indiquen desde cando se celebra a romaxe de San Paio na capela de Santa Icía. Só sabemos que ven de moi antigo e que antano acudía moita xente á romaría andando na véspera do día, saíndo á noite. Polo que nos contou a señora América, veciña de Santa Icía nada no lugar nos anos trinta do século pasado… “moitos tamén viñan en tren ata Uxes e logo facían o camiño a pé. Recordo que a xente pasaba aquí o día e xantaba nos montes da aldea”. Os que vivían máis perto podían quedar na romaría pola tarde e non eran poucos os que levaban pandeiretas e facían festa, ou ben celebraban un baile a cargo dun acordeonista.

    Un pouco máis abaixo da capela de Santa Icía atópase a Fonte de San Paio, lugar no que converxen dúas vetas de auga, á que se lle atribúen propiedades sanadoras. Ao seu carón hai un lavadoiro de construción moderna que nos últimos tempos, dende que a xente deixou de lavar alí a roupa, converteuse nun "santuario" de anfibios. A señora América tamén nos contou algunha lembranza desta fonte: Durante a romaría ou despois da misa e da procesión do santo pola aldea, a xente acudía á fonte de San Paio a beber, a lavar a cara, as pernas ou calquera parte do corpo porque seica curaba todo tipo de doenzas”.

Fonte de San Paio

    Na actualidade o San Paio de Santa Icía xa non é o que era porque os costumes e as crenzas da sociedade mudaron. Agora a xente acude en coche e xa non xanta nos campos e nos montes do lugar mais, con todo, a romaxe continúa celebrándose cada primeiro domingo de xullo… iso si, no San Paio de onte houbo variacións con respecto a outros anos xa que o santo non saiu en procesión pola aldea por mor do Covid-19.

FONTES:

-Blanco Rey, Manuel (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil. Tomo II. Autoedición, Arteixo.

-Filgueiras Rey, Ana/ Rodríguez Fernández, Tomás (2000): Programa Elviña. Estudio Antropolóxico na Área do Xacemento Castrexo de Elviña. Plan Director del Castro de Elviña. Laboratorio de Arqueoloxía e formas Culturais, ITT, Universidade Santiago de Compostela (USC)