venres, 26 de xullo de 2019

A PARROQUIA DE MORÁS NA "GEOGRAFÍA GENERAL DEL REINO DE GALICIA"

Parroquia de San Estebo (Esteban) de Morás, de entrada.- Está dividida de Loureda por los montes Pena de Carro, Pena Rubia, cotosal y Balay, que abrigan el N. del valle de aquella feligresía.
     Hállase Morás al E. del ayuntamiento, en las faldas occidentales del monte do Xalo, desde cuyas cumbres es imponderable el panorama que se descubre, y de las del monte das Arcas, llamado así por sus mámoas, que la separan del municipio de Culleredo, y desde las que se abre la cañada oriental del valle. Nos guía a esta parroquia la carretera del Espiño (Coruña), que para en Uxes a los 8 kilómetros de recorrido. Ejerce el patronato de esta parroquia la familia de los Bermúdez de Castro y fue del dominio de Xan de andeiro, que tenía otros más en ente ayuntamiento y en la provincia.

     Sus aldeas son Canzobre, Freán, Insoa, Morás, Santa Cecilia, Souto y Uxes, y los grupos menores de Martulo y Monte de Arcas, con 308 edificios, 87 de planta única, 167 de dos cuerpos y 60 chozas y albergues, en los que vive una población de 1.022 habitantes de hecho y 1.117 de derecho. Cuenta con una escuela nacional. Hay unos 2 kilómetros a Arteixo.

     Es de terreno montuoso y fértil y productor de numeroso ganado. Sus aguas van al río de Monelos (Coruña Oza). Limita al N. y NO. con Arteixo, al O. y SO. con Loureda y por el E. con Culleredo, que divide el Xalo.

     Su iglesia tiene ábside cuadrangular con bóveda de cañón, directriz apuntada, apoyada sobre arcos de igual directriz. Es de últimos del siglo XII o comienzos del XIII. En el primer siglo suena como Moralias. Para las iglesias de Lañas, Loureda y Morás, véase Almanaque Gallego (Buenos Aires, 1917).

mércores, 17 de xullo de 2019

JULIÁN FERNÁNDEZ, O COCIÑEIRO DO PETROLEIRO URQUIOLA

Un dos días que nunca esquecerei na miña vida é o 12 de maio de 1976. Faltábanme só oito días para cumprir os seis anos. Naquela altura, mentres eu quedaba baixo o coidado de meus avós Milio e Carme, miña nai, Melucha, traballaba na Salgueiro S.L., a fábrica de conservas que había no Rañal, a poucos metros do noso domicilio. Aquel día, aquel 12 de maio do 76, despois da súa xornada laboral e nada máis entrar pola porta, mamá díxome:

-
neno, imos á Coruña. Imos ver o petroleiro!

Para un cativo do rural coma min, neses anos, o feito de ir á cidade era todo un acontecemento. Era coma un día de festa, pois sempre viña de volta con algún xoguete e algunha larpeirada. Miña nai facía pouco tempo que tiña coche. Coa axuda dos seus pais, mercara un Seat-127 de cor amarelo, do cal aínda me lembro da súa matrícula: C-9837-E. No "Panchiño", como lle chamaba o avó Milio ao Seat, pasei momentos moi doces da miña infancia ao son de Abba, Bonnie M, Pucho Boedo e, sobre todo, de Camilo Sesto, o amor platónico de aquela muller loitadora que xa hai vinte anos que nos deixou, despois de a que levara por diante un terrible cancro.

Ao chegar ao Ventorrillo, na entrada da Coruña, quedara abraiado coa inmensa nube negra que se vía ao fondo da cidade. Lembro que mamá estivera a piques de voltar cara a casa. Agora que son pai sei perfectamente o que se lle pasou pola cabeza naqueles intres. Mais, con todo, e de seguro que por mor da miña insistencia, dirixímonos ata a zona da Torre de Hércules. Unha vez alí, ao baixar do coche, unha sensación de perplexidade, de abraio, de medo… empezou a percorrer polo meu corpo. Quedara pasmado co que estaba vendo! Os meus ollos nunca viran nada semellante: o mar ardía no medio de aquela impresionante fumareda negra! Logo, co paso dos anos, comprendín a magnitude da catástrofe que estaba a presenciar. Aquel petroleiro era o Urquiola!

Imaxe da primeira explosión do Urquiola (Foto Blanco)
Efectivamente, o petroleiro Urquiola fora o protagonista, aquel 12 de maio de 1976, dunha das peores catástrofes medioambientais acontecidas en España. O buque, que fora construído nos estaleiros de Sestao en 1973, conducía 107.677 toneladas de petróleo cru desde Ras Tamura (Aurabia Saudita) á terminal de hidrocarburos do porto da Coruña con 37 tripulantes a bordo, todos vascos e galegos.

O vixía dos prácticos na Torre de Hércules avístao pouco antes das oito da mañá e uns intres máis tarde, cando o práctico do porto Benigno Sánchez Lebón se dirixía a bordo da súa embarcación rumbo ao petroleiro, o Urquiola comezaba a súa virada para enfilar o canal de entrada ao porto herculino, unha operación na que o buque tocaría nunhas pedras dos baixos de As Acentes que non estaban sinalizadas nas cartas da época, abríndoselle varias vías de auga no seu casco.

Os danos producidos por este primeiro choque afectábanlle a un tanque de fuel oil de consumo do propio petroleiro, a un tanque vertical de proa e a unha das cámaras de bombas que se inundou. As avarías eran de consideración mais con todo o seu capitán, o coruñés Francisco Eduardo Rodríguez Castelo, pensaba que se podían reparar perfectamente cos medios de a bordo e seguir navegando polos seus propios medios cara o porto.

Tomadas as medidas propias dunha situación de emerxencia e co práctico xa a bordo, ás 09:30 horas o Urquiola recibe a orde de saír polo mesmo canal polo que entrara e dirixirse cara a altamar, mais por segunda vez, o buque petaría coa súa quilla nos baixos que non estaban marcados nas cartas mariñas da época, desta volta con moita máis violencia. Este segundo choque orixinaría a catástrofe. Aos poucos segundos rebentarían varios tanques, comezando a saír cru por eles con moita forza. Eran os tanques n.º 1 e 2 do costado de estribor e os n.º 1, 2 e 3 centrais. Esta saída brusca do cru provocaría que o Urquiola se escorara rapidamente, cunha inclinación de 12º a babor e comezando a proa a somerxer baixo as augas.

Imaxe da cidade da Coruña trala explosión do Urquiola (Ignacio Arnaiz)
Co petroleiro totalmente entalado nas pedras e ante o inminente perigo, o capitán Rodríguez Castelo ordena á tripulación abandonar o buque e, de contado, o remolcador Sertosa 10 acobadouse ao casco do Urquiola para recoller á súa dotación, quedando tan só el a bordo xunto ao contramestre, un bombeiro, tres mariñeiros e o práctico do porto coruñés Sánchez Lebón. Pouco despois, o remolcador Ponte Naya recollía ao resto de homes que aínda permanecían a bordo do petroleiro, a excepción do capitán e do práctico que se tirarían á auga para fuxir das lapas cando o Urquiola explota ás 13:30. O capitán morrería no mar envolto en lapas (o seu corpo aparecería dous días despois) e o práctico conseguiría chegar ao areal de Canabal (Mera, Oleiros) despois de nadar durante case catro horas.

Trala explosión do Urquiola produciríase un pavoroso incendio. O petróleo derramado sobre as augas da baía coruñesa ardía con virulencia e, inmediatamente, formouse unha densa nube de fume negro que poucas horas despois cubrira totalmente o ceo herculino. E alí, á zona da Torre, sobre as 6 da tarde daquel 12 de maio do 76, chegaba con súa nai quen escribe, un cativo que quedara pasmado co que estaba vendo e que aínda, a día de hoxe, cando escoito o nome “Urquiola” pónseme a pel de galiña!

No Melandrainas, con Queta Soto e Marga Fernández
Cousas do destino e casualidades da vida, 43 anos despois aquel cativo fala un día coa súa boa amiga Marga Fernández, unha das alma mater do Colectivo Teatral Melandrainas de Arteixo, e cóntalle que seu pai era o cociñeiro do Urquiola. Non o podía crer! Ese petroleiro que provocou unha das maiores catástrofes medioambientais… ese petroleiro que tanto medo me causou na miña infancia… e agora entérome que Julián Fernández, o pai da miña prezada amiga Marga, era o cociñeiro daquel buque que tanta pegada deixou na miña xeración!

-Papá: ¿que fixeches na cociña do petroleiro? Era o chiste que lle faciamos na casa a meu pai despois de que botara o medo do corpo e de que recuperara a alegría tralo sinistro.

Nado en Madrid en 1928, Julián era o máis cativo dos seis fillos do granadino Francisco Fernández e da ferrolá Amalia Garrote, parella que se coñecera en Ferrol cando el prestaba o servicio militar na Infantería de Mariña da cidade departamental. Francisco e Amalia casarían de moi noviños alí, en Ferrol e, ao pouco de darse o “si quero”, marchan para Madrid, onde o andaluz fai carreira militar na Compañía de Alabarderos como trompetista da “Unidad de Música de la Guardia Real”, da cal acabaría sendo o seu director. En Madrid nacerían os seis fillos do matrimonio María, Isaura, Juan, Rafael, Paco e Julián, que irían saíndo adiante coas dificultades e penurias da España da época, da España de Alfonso XIII e de Primo de Rivera. O pequeno soldo de Francisco no exército, e os dous patacóns que facía Amalia traballando de costureira, algunhas veces tecendo calcetíns para os soldados do cuartel do seu home, case que non chegaba para alimentar a tantas bocas, como así nolo contou Marga Fernández:

Miña avoa Amalia lembraba sempre que, naqueles tempos, o soldo do seu home como trompetista do exército era moi pequeno e contaba que, grazas ao seu fillo Julián, nunca lles faltou algo que levar á boca. Na compañía na que estaba destinado o avó apreciaban moito a aquel cativo, un rapaz que conseguía un chusquillo de pan por aquí unhas patacas por alí… un día escoitoulle a un oficial que precisaban a alguén que soubera coser… Miña nai é costureira, dixo. E así foi como a avoa Amalia empezou a gañar uns patacóns no cuartel tecendo os calcetíns dos soldados. Meu pai xa era daquela un buscavidas”

Nos anos da II República algúns dos fillos do matrimonio empezarían a abandonar o niño familiar, sendo Tortosa, en Tarragona, o destino de Juan e de Isaura. A familia sufriría o duro trago da perda de Rafael na Guerra Civil, unha perda pola que Amalia entraría nunha profunda depresión que a traería de volta a Ferrol para tratar de superar, na compaña dos seus, o sufrimento de aquela morte. Durante o tempo que permaneceu na cidade departamental, aproximadamente un ano, Francisco e os tres fillos máis pequenos, María, Paco e Julián seguiron en Madrid, onde contaron coa axuda da nai de Amalia ata que viñeron a vivir a Betanzos de aluguer.

Imaxe da Orquesta Brigantina. Francisco é o señor das lentes (Toñita Dans)
Corría aproximadamente o ano 1941. Francisco, daquela militar en reserva, da clases de solfeo nos lugares da contorna, entre eles Bergondo, onde finalmente acabaría residindo a familia Fernández Garrote. Coñecido como o señor Ortega (era o seu segundo apelido), convertiríase nun dos integrantes da "Orquesta Brigantina" de Betanzos e, posteriormente, tamén tocaría na "Orquesta España" co seu fillo Paco, trompetista ao igual que o seu proxenitor. Julián, que tamén acabaría sendo trompetista, tiña naquela altura uns 15 ou 16 anos e non tardaría en namorarse de Toñita Dans, unha bonita moza de Bergondo coa que casaría en 1950. Toñita, que na actualidade ten 90 anos e leva máis de 20 residindo en Arteixo, lembroume recentemente aqueles tempos:

Con Toñita Dans (Imaxe de Puri soto)
Cando nos casamos, Julián tocou algo en festas e romarías pero deixouno pronto porque eso non daba de comer. Gañábase a vida no que lle ía aparecendo. Era moi traballador. Terminaba o contrato hoxe aquí e mañán xa tiña traballo noutro lado”

En 1952 nace Ricardo, o fillo maior de Julián e de Toñita. Curiosamente, nese mesmo ano o dictador dominicano Rafael Trujillo viaxa a España para reunirse co seu homólogo Franco, unha visita que buscaba, entre outros asuntos, propiciar a inmigración de españois á República Dominicana, actitude que algúns historiadores atribuien ao afán de Trujillo de «blanquear la raza». O caso é que Julián, ante a falla de oportunidades que había aquí para sacar a súa familia adiante, emigra ao país caribeño. Pronto se decatou de que a situación económica non era a soñada e volve a Bergondo, case que cunha man diante e outra detrás.

A una isla del Caribe
He tenido que emigrar
Y trabajar de camarero
Lejos, lejos de mi hogar
Me invade la morriña
El dolor de Breogán
Cuando suena la Muiñeira
El llanto empieza a brotar (A brotar)
(SINIESTRO TOTAL)

Toñita e Julián nons anos 60 (Toñita Dans)
Ao vir traballa no que lle vai xurdindo e así bota ata o 59, ano no que nace Marga. Ao pouco Julián e Toñita emigran a Alemania onde atopan traballo nunha fábrica de plásticos en Heilbronn, preto de Sttutgart, ao tempo que Francisco e Amalia quedan ao cuidado dos seus netos na Coruña, nun piso dos Mallos ao que chegaran tras abandonar Bergondo. A parella estaría en Alemania oito ou nove anos, Toñita algún menos, que volvería a dar a luz en 1967, ano no que viñeron ao mundo os xemelgos Eva e Rafa.

Julián voltaría definitivamente de Sttutgart naquela altura e, ao pouco, xurdiulle a oportunidade de traballar como mariñeiro nos buques mercantes. Non tardaría en enrolarse na tripulación do Urquiola, mais desta volta non coma mariñeiro, senón coma cociñeiro… iso si, sen ter moita idea do que era un guiso, como así o recordaba recentemente a súa viúva Toñita:

A el non lle importaba traballar do que fora. Así foi como entrou a traballar nos mercantes. Ata que un día chegoulle a oportunidade de formar parte da tripulación do petroleiro Urquiola. O mellor do conto é que non tiña nin idea de cociña. Empezou a cociñar cun libro que lle prestei eu”

Polo que recorda a súa viúva, Julián traballaría na cociña do Urquiola dende finais de 1973 ou principios de 1974 ata aquel fatídico 12 de maio de 1976, un día que Toñita Dans describe así:

Nos contábamos que o barco entrara a primeira hora no porto da Coruña. Eu nunca ía a recibilo, pero aquel día fun porque me convenceu a muller doutro tripulante. O barco non daba chegado e chamamos á sede central de Bilbao da navieira para interesarnos polo estado dos nosos homes. As respostas eran tranquilizadoras: «Están todos ben». Pero eu sabía que algo non ían ben. Fun para a casa, para Os Mallos. Daquela vivíamos alí. Un fillo dun veciño veu ao noso piso. Toñita, que di meu pai que o Urquiola está ardendo. ¿Como? Non pode ser. Eu púxenme toda nerviosa. Foron horas de moita angustia que non llas desexo a ninguén. Foi terrible. Julián chegou á casa horas despois totalmente pálido. Deume un abrazo e díxome… “salvámonos de milagro, cariño… pero creo que o capitán morreu”. Miña sogra naquel momento estaba en Alemania pasando uns días na casa de seu fillo Paco. Vira as imaxes do Urquiola na televisión. Non creía que Julián se salvara. Non quedou tranquila ata que o volveu a ver na Coruña. Xa perdera un fillo na guerra...e xa era dabondo!

Julián nunha das súas viaxes (Toñita Dans)
Meses despois do sinistro do Urquiola, Julián empezaría a traballar na cociña dun mercante que facía ruta ás Malvinas. Nunha viaxe de volta a península, o buque descargaba as súas mercadorías en Huelva, cidade á que chega Toñita para ver o seu home:

Eu viaxei ata alí pola insistencia de Julián. Non quería deixarlle os fillos a miña sogra Amalia pero, entre os dous convencéronme para ir a Huelva… arredemo que tiña que ir...e fun. Unha vez alí, díxome... cariño agora que estás aquí... podías cruzar o estreito por primeira vez... e cruceino… e fun con el no barco ata Orán. Despois, xa non acordo ben cando, Julián empezaría a traballar noutro mercante que facía euta a Arxentina. Nunha ocasión estiven a piques de ir con el no barco. Eu tiña moi familia en Buenos Aires e faciame ilusión ir. Por ese barco e por Julián agardei no porto de Vigo. Pero cando viñan cara aquí tivo un accidente, un incendio creo recordar, e tiveron que sacar á tripulación. O barco arranxárono despois, pero eu quedei sen o viaxe á Arxentina”

Tras percorrer durante case unha década os oceános do planeta, Julián deixaría o mar pero non a cociña xa que durante un tempo traballaría nunha mariscaría da Coruña. Ao pouco, camiño da súa xubilación a saúde empezaría a fallar. Nesa altura foi cando cambiou o seu domicilio o converteuse en veciño de Arteixo, lugar no que se integrou activa e socialmente participando en antroidos, festas e demáis ata a súa morte, acontecida no 2008.


FONTES:

-Patricio Cortizo, Fernando. Historia da costa galega e os seus naufraxios. Século XX. Eicións Xerais. Vigo, 2004.
-San Claudio Santa Cruz, Miguel. Tesouros asolagados. Historia dos naufraxios no mar de Galicia. Edicións Lea. Santiago de Compostela, 1997.

xoves, 11 de xullo de 2019

BIEITO ROMERO, DE ARMENTÓN PARA O MUNDO

Armentón foi, aló polos primeiros anos do século XX, un dos centros neurálxicos da cultura galega grazas ás frecuentes visitas ao Pazo de Anzobre de persoeiros da talla do dramaturgo Manuel Linares Rivas, os escritores Wenceslao Fernández e Emilia Pardo Bazán ou, os pintores Germán Taibo e Manuel Abelenda, prezados amigos e amigas de Manuel Puga, Picadillo, o señor do devandito Pazo.

Cousas do destino, cen anos despois de aquelas visitas, as circunstancias da vida levarían a que Bieito Romero, un dos máximos expoñentes do eido cultural galego actual, e a súa parella Marisa Diéguez elixiran esta parroquia arteixá como o seu lugar de residencia, lugar no que medrarían, a poucos metros do Pazo de Anzobre, os seus tres fillos Alba, Bieito e Mariña escoitando as historias do Armentón de antano e de hogano coa música de fondo composta polo seu proxenitor.

Imaxe de Bieito Romero en Armentón (César Quian, La Voz de Galicia)
Nado na Coruña o 3 de outubro de 1964, o noso protagonista principiaría a afección pola música de moi novo, interesándose polas músicas tradicionais e de raíz de Galicia e dos países celtas. Con trece anos, nuns momentos nos que soñaba con viaxar polo mundo e nos que a súa vida transcorre entre a cidade herculina e a aldea de Niñodaguia, no concello de Xunqueira de Espadanedo (Ourense), o pequeno Bieito iniciase coa gaita galega a pesar da dificultade que, naquela hora, supoñía avanzar musicalmente para este  tipo de música. 

Pouco despois crearía, xunto con outros músicos coruñeses, bandas nas que desenvolvería a súa aprendizaxe, como Adro, Neboeiro ou Roi Xordo, grupos cos que fixo varias actuacións. Cunha formación musical máis madura, o músico de Armentón crearía en 1986 Luar na Lubre, grupo co que acadou o maior dos seus éxitos e co que cumpriría o soño de viaxar polo mundo xa que, aquel cativo que pasaba os veráns na aldea ourensá de Niñodaguia, lograría traspasar fronteiras coa súa formación coa que, ademais, andando no tempo conseguiría premios, vendas e recoñecemento como ningún grupo galego fixera antes.

Luar na Lubre (https://www.facebook.com/Luar.Na.Lubre.Oficial/)

Amante das súas raíces e bo coñecedor dos costumes da vida rural galega, Bieito participa paralelamente a Luar na Lubre en distintas formacións folclóricas e etnográficas de recoñecido prestixio, como o grupo de música e bailes tradicionais Xacarandaina ou o Ballet Galego Rei de Viana, nos que desenvolveu un importante labor no eido musical. 

Bieito Romero foi profesor de gaita durante moitos anos, chegando a formar a Banda de Gaitas Os remuxeiros, na que participaban prestixiosos gaiteiros alumnos da súa escola, como Susana Seivane, Brais e Iago Maceiras, Luisa Sarmiento ou Xan Xove. 

Compositor de máis de 200 temas, foi versionado por diferentes grupos e mesmo un dos seus temas, "O son do ar", foi adaptado polo músico británico Mike Oldfield, sendo o tema que abre o seu CD Voyager, converténdose probablemente na canción de orixe galega máis versionada no mundo. 

O gaiteiro arteixán tamén colaborou con diferentes grupos e de moi distintos estilos como Mägo de Oz, Ophiusa, Lucía Pérez, Cómplices, Pablo Bicho, Os Diplomáticos de Monte Alto, Ghandi, Briganthya ou Brandania. 

Foi produtor de todos os traballos discográficos de Luar Na Lubre e traballou con artistas de diferentes estilos que teñen colaborado nos seus discos como Hevia, Ismael Serrano, Pablo Milanés, Lila Downs, Adriana Varela, Donal Lunny, Mairtin O´Connor, Nollaig Casey, Diana Navarro, Pat Kilbride, Miro Casabella, etc.

Bieito Romero (El Progreso)
No ano 2010 e por encargo da produtora de cine Filmanova, compuxo e gravou a banda sonora da película Doentes, baseada na novela de Roberto Vidal Bolaño e dirixida por Gustavo Balza. Na biografía do noso protagonista hai que salientar, ademais, outras facetas fora do mundo da música, entre elas o seu espectacular traballo etnográfico "Xeometrías de Galicia", un libro baseado nas formas xeométricas da arte popular galega, dende a época celta ata a actualidade que foi publicado no ano 2009 pola editorial "Ir Indo". 


Bieito tamén tivo a súa vertente hostaleira, primeiro na Coruña co mítico bar A Cova Folk que, tras case catorce anos de existencia, pecharía en marzo de 2006, e posteriormente en Arteixo, coa taberna A Baiuca que abriu as súas portas no 2013 e que rexentaría, xunto a súa parella Marisa, ata o 2015. Tanto A Cova Folk como A Baiuca foron tabernas de grata convivencia e filosófico discurrir que cumpriron perfectamente a súa labor de oficiosas embaixadoras de galeguidade na Coruña e en Arteixo, deixando na memoria moitas noites de concertos, festas, boas charlas e mellor compañía

Na actualidade o traballo de Bieito Romero céntrase en Luar na Lubre á vez que dirixe en Radio Voz o programa "Un mundo de músicas", adicado ás músicas étnicas de todo o planeta.



venres, 5 de xullo de 2019

O PINTOR MANUEL ABELENDA E A PARROQUIA DE ARMENTÓN

Fillo dunha familia proletaria que, como case todas as da época, era moi numerosa, Manuel Abelenda Zapata nace na Coruña o 2 de novembro de 1889, na casa número 10 do popular barrio de Santa Margarida. Os seus proxenitores, naturais do concello de Carral, chegaran á cidade herculina na procura dunha situación máis próspera que a que gozaban no medio rural do que procedían. Seu pai Manuel Abelenda Incógnito, que naquel intre tiña 26 anos, exercía a profesión de quincalleiro, e súa nai María Zapata Amaro, cinco anos maior que o seu home, traballaba na fábrica de tabacos. Manuel tería uns quince irmáns, aínda que a maior parte non sobreviviron ás enfermidades que decimaban a poboación infantil de aqueles días.

Neste ambiente familiar tan humilde, o noso protagonista demostraría a súa afección polo debuxo sendo aínda un cativo pois, segundo contaban os seus compañeiros, ao saír da escola dedicaba a esta actividade todos os momentos que podía.

Manuel Abelenda (Arquivo familia Abelenda)
Cando tiña catorce anos, despois de facer os estudos primarios, Manuel entra a traballar no taller de fotogravado de Pedro Ferrer, o máis importante fotógrafo da cidade da Coruña durante o primeiro terzo do século vinte. Entre 1903 e 1908 o futuro pintor asiste polas noites á materia de debuxo artístico na Escola de Artes e Oficios da súa cidade natal, na que pronto destaca e obtén os modestos premios da época.

Cun complemento económico concedido polo Concello da Coruña e máis a Deputación Provincial, en 1909 viaxa a Madrid, onde se integra nos ensinos do Círculo de Bellas Artes. Abelenda completaría posteriormente, como bolseiro da Deputación, a súa formación na Academia de España en Roma. No mes de xaneiro de 1914 admíteno como membro da Assoziacione Artística Internazionale da capital italiana mais, a guerra europea e a carestía da vida faría que a estadía prevista de catro anos en Italia se vira reducida a só oito meses e voltaría a súa cidade natal nese ano 14.

Vendo o seu progreso, o Concello da Coruña continuaría apoiando economicamente ao artista coruñés para que completase a súa formación. No orzamento de 1916, aprobado pola corporación herculina o 15 de decembro de 1915, hai unha partida de 1.250 pesetas que é xustificada polos “indiscutibles adelantos y merecimientos que le hacen acreedor a un más decidido apoyo”.

Cadro de Picadillo da autoría do pintor Manuel Abelenda (Concello da Coruña)
Naquela altura Manuel Puga Parga, o popular Picadillo, era o alcalde da Coruña, cargo que ostentaba dende o 13 de outubro dese ano de 1915 e que tan só ocuparía un par de meses. Pintor e alcalde fraguarían unha boa amistade por aqueles días, feito que daría pé a que Abelenda se convertera nun dos hóspedes habituais do Pazo de Anzobre, a residencia estival de Picadillo, que voltaría a ser alcalde herculino en 1917 e a quen Abelenda retrataría nun dos seus óleos.

Nalgunhas das súas publicacións, neste caso en Mi historia política, Manolo Puga fai alusión ao pintor cando acude ao Pazo á festa do San Pedro de 1917… “A los lados de los coches se barajaban las gentes aldeanas, y cerraban la comitiva Abelenda el pintor y Deibe el tallista, armados de gaita y tamboril, en los que ejecutaban de una manera portentosa muiñeiras y alboradas”.

"Festeiros". Óleo de Manuel Abelenda

Picadillo falecería o 30 de setembro de 1918, mais a relación de Abelenda con Armentón continuaría durante certo tempo, pois as súas xentes e os seus lugares serían fonte de inspiración dos seus óleos, obras que nalgúns casos empezaran a dar voltas no seu maxín con Picadillo aínda vivo. Nun artigo publicado no xornal El Orzán o 16 de agosto de 1918 (tan só unhas semanas antes do seu falecemento) titulado “En la paz aldeana. El pintor Abelenda”, Manolo Puga fai gala da amistade co pintor e cóntanos o seguinte:

EN LA PAZ ALDEANA. EL PINTOR ABELENDA

Acababa de comer. Había encendido el indispensable cigarrillo y esperaba pacientemente a que una “solterona” dejase filtrar las últimas gotas de café. El sol caía a plomo sobre el valle y hasta mí llegaba como única muestra de algo viviente el trepidar de un motor de gasolina destartalado arrastrando pesadamente por la carretera general entre densas nubes de polvo la mole de un coche de viajeros, y el acompasado ruido de los látigos trilladores cayendo sobre los haces de trigo tendidos en las eras cercanas.
Ni otro grito, ni otro comentario, ni el estridente chirriar de un carro, ni el canto de un pájaro. Es el mediodía, hora en que la actividad humana cede su puesto al silencio y a la quietud; momento en que el trabajador descansa de su trabajo cotidiano, en que el buey deja de comer para rumiar soñoliento tendido en el establo, en que el pájaro se embola cobijado por las hojas de los árboles.
Es toda la Naturaleza que descansa, y un ruido cualquiera, un algo que no sea esa absoluta quietud y esa tranquilidad absoluta es una nota que desentona. Por eso nos sorprende el motor que arrastra pesadamente el coche por la carretera y el golpear de esos maderos en los atados de trigo rompiendo la paz y el silencio que nos envuelve.
Un grito próximo acaba de dejarse oír. La Pepa, mi perrita Fox, que duerme a mis pies enroscada, yergue la cabeza y ventea hacia la puerta de entrada con una oreja enhiesta y un gesto mal reprimido de desconfianza.
¡Eh, maestro, aquí estoy!
Pepa, ya fuera de dudas, se precipita al recibimiento, aturdiéndonos con sus ladridos. Momentos después entra en el comedor un criado, portando lienzos, bastidores y caballetes y detrás la simpática figura del pintor Abelenda en el pie de cobrarse una deuda contraída por mí hace ya bastantes meses.
Yo le debo a Abelenda un viejo petrucio gallego de largas guedejas, de chambra amarilla, de cañotero de metal dorado y de navaja de cabo de boj sujeta al “chaleque” con una fuerte cadena de hierro oxidado; yo le debo a Abelenda una vieja cuentera con pañuelo de flores al cuello y falda de estameña y mandil de cuadros y un pañuelo de lana de fondo carminoso envolviéndole la cabeza; y una chica de cara simpática, de bata remendada, de pañuelo blanco y con unas alpargatas raídas y un chiquillo con la cara sucia y la boina rota y un pantalón heredado de diez generaciones y unos “zocos” que pesan seis veces el peso del dueño, y una cocina de “lareira” baja y sin chimenea, con pote y con cuncas y barreños de barro y calderos de cobre y abundancia de tojo que arde y un gato esmirriado y ceniciento que ni maya ni come ni coge ratones, pero que duerme siempre al amor de una piedra caldeada, y un perro castaño que mira sin nobleza y cuando puede y le dejan muerde a traición.
Y también le debo una buena dosis de árboles, de lejanías, de prados verdes, de casitas ruinosas, de ríos en cuyas laderas crecen los álamos y los avellanos y un buen cacho de mar encabritada y otro cacho nada despreciable de cielo azul y una colección de amaneceres y puestas de sol.
Pues bien: mi hombre viene a cobrarse y por eso profana con su grito la estupenda tranquilidad de aquella hora de no hacer nada.
Embutido en una blusa que en otros tiempos fue de crudillo y que hoy es de toda clase de colores, campa por sus respetos esclavo de sus modelos, y poco a poco van apareciendo en el lienzo el Tonecho, América de Abeleira, Santiaguiño de Mariano, la tía Manuela del crucero, el Pichón con su cara de mordedor, el pote, las cuncas y todos los demás trebejos que componen su cuadro admirable.
¡Ai, recodio, o tío Tonecho! ¡Está bien! ¿E aquela non é a filla de Mariano? ¡Mesmo está cospida! Y a ese tenor van opinando las gentes que desfilan ante el lienzo en los momentos de la mañana que Abelenda consagra a este cuadro que a mi juicio habrá de resultar una verdadera obra de arte.
Las tardes las dedica el pintor a hacer paisaje y el hombre va tomando para esto todos esos elementos que formaban parte de la deuda contraída por mí. Hay un monte poblado de pinos en la lejanía; una serie de planicies sembradas a maíz. Los verdes intensos de los zarzales separándolas y el rojo apagado de los tejados y las manchas blancas de las chimeneas dejando salir esos humos que velan de un azul diáfano la casi totalidad de los cuadros de este gran pintor de nuestra tierra. (A estas horas está en la cama y por eso me permito echarle todos estos piropos)
Las gentes de este país se han resistido siempre a servir de modelo, pero Abelenda se las ha arreglado de manera que yo tengo la seguridad de que hoy no se niega nadie a colocarse ante un lienzo.
Bien es verdad que tiene una colección de cuentos y una serie de cantares que causan efectos de sugestión y con eso y unas imitaciones de muerte de cerdo, canto de grillo, ladrar de can y el empleo siempre oportuno del patacón y del pitillo, amén de algún juego de manos y algún “aturuxo” cuando se tercia, marcha el hombre solo como las propias rosas y ya se tiene dado el raro caso de buscar a Abelenda para desayunarse y encontrarlo en casa de cualquier tía “Maruxa” o de cualquier tía “Pepa” comiéndose una cunca de papas con “leite da vaca” o atizándose un cacho de tocino con pan de borona desmigajado y comparecer después todo sonriente refiriéndonos la hazaña.
Porque eso sí, buen humor lo tiene y si no lo tiene lo aparenta y esto como comprenderéis es el colmo de ser artista.
Picadillo


Pazo de Anzobre, Agosto de 1918.

"Cociña galega" (Colección de Arte ABANCA)

En 1923, cinco anos despois do falecemento do seu prezado amigo Picadillo, Manuel Abelenda casa con Obdulia Freire Mariñas, unha moza de Perillo (Oleiros), onde fixará a súa residencia ata o momento da súa morte. Do matrimonio nacerían catro fillos: Obdulia, Manuel, Leonardo e Manuela.

A partir deses anos vinte, Abelenda realiza numerosas exposicións en cidades galegas (A Coruña, Vigo, Ferrol, Santiago etc.), Madrid e Barcelona, sendo considerado pola crítica da época un dos primeiros intérpretes da paisaxe galega, paisaxe na que a parroquia de Armentón ten certo protagonismo con cadros como “Anzobre”, óleo de 1925 que estivo presente nas exposicións de Baiona e Vigo en 1927 e nas de Pontevedra e Vigo de 1933 e que, a día de hoxe, descoñecemos o seu paradoiro.

Nesa época, en 1930, viaxa novamente cunha bolsa da Deputación da Coruña a Italia, Suiza, Bélxica e Francia, unha experiencia da que daría conta en artigos publicados en La Voz de Galicia e en conferencias en varios centros docentes.

Uns anos máis tarde, en 1936, un incendio acontecido no Pazo de Piñeiro, propiedade do pai de José Manuel Otero Castro Figueroa -ao que retratou- e residencia de Abelenda entre 1915 e 1918, destruiría o edificio por completo levando por diante varias obras do artista coruñés que eran exemplos interesantes das primeiras paisaxes que realizara unha vez rematada a súa formación académica.

Abelenda nunha das súas exposicións (Fundación Barrié)
A Guerra Civil sorpréndeo en Madrid, onde o noso protagonista se atopaba opositando a unha cátedra de profesor de debuxo. Permanecería alí ata 1939, data na que regresa á Coruña. Nos primeiros anos da posguerra Abelenda continuaría participando con éxito en diferentes exposicións (Vigo, 1940; Madrid, 1941; Barcelona, 1942; Oporto, 1942; Bilbao, 1945 etc.) e recibe a terceira medalla na Exposición Nacional de Belas Artes de 1943, polo seu cadro Mañana de octubre desde mi estudio. Nesa época tamén é nomeado académico de número da Academia Provincial de Belas Artes da Coruña (1941) e académico correspondente da Real Academia Galega (1946).

Abelenda falecería repentinamente en 1957 na súa casa de Perillo (Oleiros). Apegado á paisaxe da súa terra, que ao longo da súa carreira artística interpretou con modos técnicos emparentados co impresionismo e cun sentimento lírico intimista, de raíz literaria, a súa obra móstrase en museos de Europa e América, así como no de Arte Moderna de Madrid e nos da súa amada terra galega.

 FONTES:

-FUNDACIÓN PEDRO BARRIÉ DE LA MAZA. Manuel Abelenda. "Catalogación Arqueólogica y Artística de Galicia" del Museo de Pontevedra. Comisario: Adolfo de Abel Vilela. Maio-Xullo 1998.
-MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER. Antoloxía das Confidencias de Picadillo. Autoedición, 2018.