A 'PEDRA DA SERPE' DA AVOA CARME

  Ser neto dunha menciñeira ten o seu aquel, abofé. Moitos dos recordos da infancia dun servidor son de follas de cecimbre, de cruces de palla, da paletilla caída, da sombra, do mal de ollo... Miña avoa Carme Pan Pan, de alcume 'Carme do médico', nacera no ano 1913 en Froxel, na mesma casa na que viñera ao mundo Manuel Antonio Martínez Murguía en 1833. Precisamente, polos contos que sempre contaba a avoa cando eu era neno, fora seu tataravó Antón Pan Vázquez, o que asistiu no parto de dona Concepción Murguía. A amistade entre as dúas familias seica viña de lonxe, feito que se reafirma co segundo nome do futuro patriarca das Letras Galegas, Antonio, o mesmo que o da persoa que axudou a traelo ao mundo e que tamén fora o seu padriño, Antón Pan Vázquez.

A avoa Carme en 1937

   Hai uns días repasei con meu padriño Quico, Francisco Rodríguez Pan, este apartado da nosa historia familiar e contoume que… “ á familia de miña nai chamábanlle 'os do Médico' porque nesa casa de Froxel había un médico que fixera a carreira de medicina en Santiago”(era Antonio Pan Sánchez). Para saír de dúbidas e confirmar todos eses datos dos que sempre se falaron na casa, hai varios anos acudín ao Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, e alí, na páxina 241 do libro de defuntos número 13 da parroquia de Oseiro aparece a seguinte información:

“(…) En 29 de Diciembre del año de 1850 se dio sepultura en el cementerio de la iglesia parroquial de San Tirso de Oseiro al cadaver de Antonio Pan, marido de Benita López, ejercicio practicante de cirujía, vecino del lugar de Frogel, términos de San Tirso de Oseiro, el cual falleció el día anterior de enfermedad de tisis a la edad de treinta y cinco (...)”

   Meu padriño Francisco tamén me contou que un fillo de Antonio Pan Sánchez, probablemente Ventura Pan López, continuou a tradición médico-menciñeira dos seus antepasados, tradición que se foi transmitindo de xeración en xeración ata os tempos da avoa Carmen Pan Pan , 'Carme do médico', que sempre dicía que no faiado da casa na que nacera en Froxel “había moitos libros de médicos”.

 

Meu padriño Francisco nos anos 60

   O caso é que cando a avoa casou no Rañal a mediados dos anos 30 do século pasado co avó Milio, 'Milio do Touciñeiro', trouxo con ela os seus coñecementos medicinais das plantas, de remedios, dalgún que outro método de curación de enfermidades e un tesouriño do que vos falo deseguido, o que na casa lle chamaban 'a pedra da serpe' ou a 'pedra da cóbrega'.

   Quen escribe medrou escoitando centos de contos sobre esta pedra “máxica”. Meu padriño Quico recorda que a pedra servía para sacar o veleno das picaduras das serpes e que “tiña o aspecto dun canto rodado como os que hai nos areais. Era porosa e escura, pero tamén tiña algunhas pinchas de cores. Mamá dicía que esa pedra seica era do óso da cabeza dunha desas grandes cóbregas de África. Eu non sei como se fixeran con ela. Supoño que a compraría aquel médico antepasado noso, o bisavó ou o tataravó de miña nai. O caso é que, cando a xente se enterou de que tiñamos esa pedra na nosa casa do Rañal, era raro que durante algún día da semana non viñera alguén a sacar o veleno das picaduras das serpes. Viña xente de Sorrizo (nós tiñamos familia alí), de Chamín e de todo Arteixo. O remedio facíao no alpendre de abaixo.

 

Cos tíos Esther e Pedro nos anos 70. Ao fondo, o alpendre onde a avoa Carme realizaba as súas labores de menciñeira coa 'pedra da serpe'

  Mamá sentaba á persoa nunha mesa que había alí para matar os cochos. Tiraba unha pouca palla no chan porque sabía que o, ou a, "pacente" íase arrolar coa dor minutos despois. No sitio na picadura mamá botáballe leite de vaca que, se non recordo mal, tiña que estar algo morno. A continuación poñíalle a pedra da serpe enriba, que quedaba pegada succionando o veleno da picadura que sufrira a persoa. Durante o tempo que a pedra chupaba o veleno os “pacientes” seica non aguntaban coa dor e acalorábanse entre a palla. Cando a pedra caía, despegándose da picadura, era o indicativo de que xa absorvera todo o veleno”.

Meu padriño Francisco aínda recorda que, nunha ocasión, sendo el neno, viñera á nosa casa a tía Dominga, a avoa de Quico de Pichel, berrando coa dor. Seica estaba apañando nas fabas nunha leira que tiñan nas Rañeiras e picouna unha serpe:

    -Carme, Carme, ou Carme… onde vai túa nai Quiquiño?

    -Ai que dor teño meu Deus, ai que dor! Vai buscar a túa nai Quiquiño!

E chegou mamá, puxolle un pouco leite morno enriba da picadura. Despois a 'pedra da serpe' quedoulle pegada no brazo chupándolle o veleno. E logo de arolarse na palla coa dor, mentres a pedra succionaba o veleno, a tía Dominga sandou!

 

Víboara de Seoane , vipera seoanei (Cortesía de Xabi Varela)

   Noutros puntos da xeografía galega estas pedras tiñan outras denominacións, unha delas “pedra da pezoña”, da que nos fala José Casal Porto na revista cultural A Taboada. Dun xeito moi semellante aos recordos que aínda se manteñen vivos na memoria de meu padriño Quico, Casal Porta conta que ata hai ben poucos anos os labregos da súa contorna, no concello de Moraña (Pontevedra), usaban coma remedio contra as picadas das serpes e outros bechos pezoñentos, as 'pedras da pezoña'. Aínda hoxe son gardadas con veneración polos seus donos. O ritual era como sigue. Cando alguén era picado por unha serpe acudíase buscar unha 'pedra da pezoña'; logo embebíana en leite acabado de muxir e sen ferver, e colocábana sobre a picadura. Se a picada tiña veleno, a pedra quedaba apegada ata succionalo por completo, e cando se desprendía de por si xa non quedaba pezoña. Unha vez feita a curación metíase a pedra de novo en leite para que expulsara o veleno. Curiosamente na contorna de Moraña, moitas das 'pedras da pezoña' son machadiñas puídas de cuarcita coma as do neolítico.¹

  Con relación ás 'pedras da pezoña', en 1910 Jesús Rodríguez López escribía o seguinte no seu libro Superticiones de Galicia:

”Algunas piedras redondas, pequeñas, jaspeadas y porosas, que se encuentran generalmente a orillas de los ríos, suelen darles gran valor contra o “mal da pezoña”, y las aplican a las mordeduras de los animales ponzoñosos. Algunas personas guardan estas piedras como objetos de gran valor, y las hay que propiamente parecen puntas de flechas de los tiempos remotos. A las piedras que mancha el rayo, les atribuyen tambien idénticas propiedades”.²

    Segundo as informacións de Rafael Quintía, o uso curativo destas 'pedras' xa vén de antigo. Frei Jerónimo Feijoo nas súas Cartas eruditas e curiosas (1742-1760) fai unha extensa descrición das propiedades e características das denominadas 'pedras da serpe', que coincide coa 'pedra da pezoña' ou 'pedra do veleno'. Feijoo fala das súas virtudes non só contra a pezoña de serpes, escorpións, salamántigas, etc., senón que relata distintos exemplos de portentosas curacións doutros tipos de doenzas como son a epidemia de carbuncos, as trabadas de lobos e cans rabiosos, ou os tumores, entre outras. Chega a dicir que a 'pedra da serpe' ten as mesmas virtudes e aínda máis cás que se lle atribúen ó alicorno, o corno de unicornio. Sobre o xeito de aplicar esta 'pedra da serpe' di que se debe picar o sitio da mordedela cun alfinete de modo que sangre un pouco, a continuación aplícaselle a pedra que inmediatamente se pega á pel ata que, espontaneamente, se despegue indicando que o veleno se disipou. A pedra pode permanecer adherida á ferida varios días. Unha vez que esta se despegou, lávase ben, uns din que con auga morna, outros que con viño e os máis que con leite, como ocorre coa 'pedra da pezoña'. A este amuleto tamén lle chaman 'imán dos velenos' ou 'magnes venenorum', como di Etmuleno na súa obra Zooloxía. A 'pedra da serpe', a 'pedra da cobra', a 'pedra da pezoña' e a denominada 'pedra caimán' (posiblemente nome derivado de 'pedra imán' ou 'imán dos velenos', segundo Vicente Risco) virían ser o mesmo tipo de obxecto sandador.³

   Consultando outras informacións sobre este método curativo sobre as picaduras de cóbregas, en África había a chamada 'pedra negra', que non era un mineral, senón un óso das patas traseiras de búfalo, vaca ou boi. Debido ao seu gran poder de absorción, aínda se utiliza para neutralizar os efectos das velenosas mordeduras das víboras. A preparación consiste en calcinalo como un carbón ata que o óso quede negro e brillante. A partir dese momento pódese utilizar poñéndoo sobre a mordedura para que vaia absorvendo o veleno e, unha vez usado, cócese en leite durante dúas horas e queda listo para utilizarse noutra ocasión. Seica este misterioso remedio era o secreto mellor gardado dos curandeiros das selvas do centro de África, ata que chegaraon alí os europeos. A chamada 'pedra negra', tamén se coñece como 'pedra belga' (probablemente polos misioneiros do Congo Belga) ou 'pedra negra dos Padres Blancos', orde misioneira que descubriu o proceso de fabricación entre os curandeiros tradicionais e difundiu o seu uso.

 

Pedra belga (researchgate.net)

   Da 'pedra da serpe' milagreira de supostas propiedades curativas que había na nosa casa do Rañal escoitei, ao longo da miña infancia e xuventude, ducias de contos sobre as persoas que viñan buscando remedio ao seu mal e, tamén, do misterioso xeito que desapareceu este pequeno tesouro familiar. A miña veciña Carmen Bermúdez, 'Carme do Bichelo' recorda que “por esa pedra disque lle daban moitos cartos a teus avós, que lla pagaban moi ben. Iso oíallo eu a mamá cando era nena. Os ricos queríanlla comprar. Daquela era o que había, todas as enfermidades curábanse con remedios caseiros, e á vosa casa ía moita xente a quitar o veleno coa pedra esa. Mamá contou que un día viñeron por ela e nunca máis lla devolveron”, testemuño que coincide co de meu padriño Francisco: “non recordo a quen lla prestaran; o que si sei é que esa 'pedra das cóbregas' que tanta xentiña curara, nunca máis volveu para a casa”.

______________________________

1 José Casal Porto (2005): As pedra da pezoña, Revista Cultural A Taboada das Asociacións O Migallo de Cuntis e A Cabana de Moraña, n.º 10, xullo de 2005.

2 Jesús Rodríguez López (1910): Supersticiones de Galicia, Imprenta de Ricardo Rojas, Madrid, pp. 146 e 147.

3 Rafael Quintía Pereira (2009): A pedra da pezoña e outras pedras sandadoras da cultura popular galega, Revista Electrónica Galicia Encantada, páx. 6.

A PARROQUIA DE LOUREDA NO DICIONARIO DE PASCUAL MADOZ (1845-1850)

  O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar é unha magna obra publicada por Pascual Madoz entre 1845 e 1850. Composta por dezaseis volumes, describe todas as poboacións de España, así como termos da historia española. Supuxo na época unha mellora importante respecto ao Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, que Sebastián Miñano acabara de publicar en 1829.

Estas son as referencias á parroquia de Loureda (lembrade que cando Madoz menciona o número de “vecinos” refírese a familias e, cando fala de “almas”, refírese aos habitantes:

LOUREDA (STA. MARÍA DE)

Feligresia en la provincia y partido judicial de la Coruña (1 ½ legua), diócesis de Santiago (8), y ayuntamiento de Arteijo (½ ). SITUACIÓN en la encañada que forman las faldas septentrionales de los montes de Vilarchan y Carboeiro. CLIMA benigno; comprende los lugares o aldeas de Allán, Atín, Bá, Balai, Bayuca, Caldopazo, Cancelo, Carril, Cruedíns (Ervedíns), Fojo, Fortesende, Iglesario, Lamamá, Marciñado, Mins, Queira , Quintán , Rapa, Regocheo, Rocheira, Sta. Leocadia y Tis, que reúnen 144 CASAS y tienen una escuela indotada á la cual concurren 19 niños v 2 niñas. La iglesia parroquial (Sta. María) es única y su curato de primer ascenso, el patronato lo ejerce el marqués de Camarasa y pertenece al arciprestazgo de Faro. El TÉRMINO se estiende á 1 ¼ legua de N. á S. , y 1 de E. á O. ; confina por N. con Santiago de Arteijo; al E. con San Esteban de Morás; por S. con los indicados montes que la separan de la de Herboedo, y por O . con Sta. Marina de Lañas, interpuesto el camino que desde la Coruña sigue al puente de Lubián por S. y O. le baña un riachuelo que corre á desembocar en el mar después de cruzarle el puente de Brozo. El TERRENO es peñascoso y quebrado, pero participa de unas 1,600 fanegas de tierra destinadas á la labor con buenos prados y huertas. El CAMINO de que se ha hecho mérito, el que con dirección de N. á S . desde la Coruña va á Herboedo, y el que cruza el término de E. á O. por la parte del valle, se encuentran muy abandonados. El CORREO se recibe por la capital del partido PRODUCE trigo, centeno, maíz, patatas, habas, vino, lino, legumbres y frutas; cría ganado, prefiriendo el vacuno y mular, hay caza de liebres, perdices y conejos, INDUSTRIA la agrícola, telares y varios molinos harineros. COMERCIO el que le proporcionan los mercados de la Coruña.

POBLACIÓN 181 vecinos, 596 almas. CONTRIBUYE con su ayuntamiento (V.)

Muiño situado no lugar de Medoi

A LENDA DE GALILEA, A CIDADE ASOLAGADA DE BALDAIO, SORRIZO E CHAMÍN

   Aínda que non poidamos velos, os fondos mariños do litoral de Arteixo agochan pequenos montes e vales soterrados, formacións rochosas, areais e outras paisaxes fascinantes que conforman o seu relevo criando hábitats para moitos seres mariños. Ademais, baixo a súa superficie, tamén se agochan embarcacións e obxectos afundidos que nos falan de traxedias e, por suposto, do arriscado traballo da xente do mar que ao longo dos anos faenou, e segue faenando, nesta parte do Atlántico.

Actividade realizada na Punta Alta en 2022 na que lle contamos a lenda da cidade asolagada de Galilea ao alumnado de 3º de E.P. de CEIP Ponte dos Brozos (Xabier Maceiras)

    Mais os baixos deste recuncho oceánico tamén agochan un misterio co que se leva fabulando desde tempos inmemoriais, desde os tempos das lendas de Breogán e a conquista de Irlanda; desde os tempos en que as lexións romanas de Décimo Xunio Bruto no século II a.C. sentían o pánico das marés atlánticas e o horror de ver morrer o sol no noso mar; ou nos que os piratas do norte, os viquingos, saqueaban acotío as terras de Jacobsland… si, estamos a falar da cidade asolagada de Galilea.

    É probable que ao falar das cidades asolagadas, o expoñente máis popular de Galicia sexa a Atlántida, unha illa sobre a que moito se ten escrito mais, iso si, sen facelo ninguén coa fantasía do escritor e pintor surrealista galego Urbano Lugrís, o pintor do noso mar, que sería quen de convertela en perla do universo mitolóxico occidental atlántico, unha Atlántida que segundo o filósofo grego Platón tiña as dimensións dun continente e que desapareceu na Antigüidade baixo as augas do océano Atlántico porque os seus habitantes, os atlantes, foran castigados polos deuses por mor da súa soberbia, castigo divino que polo que conta a lenda, no tempo que transcorren un día e unha noite, sucumbiron por mor dun volcán ou dun gran terremoto.

 

Lenda Mariña, Urbano Lugrís, 1949 (Colección de Arte ABANCA)

    A día de hoxe, no noso litoral, especialmente nas terras de Bergantiños, aínda sobrevive a memoria desta lendaria cidade asolagada e as súas xentes falan que fronte ás súas parroquias costeiras, a unhas doce millas mar adentro, hai unhas rochas que sobresaen do mar e que, cando baixa a marea, pódense ver os restos de muros e escaleiras que corresponden ás edificacións dalgunha vila ou cidade da desaparecida grande illa. As e os bergantiñáns tamén contan que, antes de que esta cidade desaparecera para sempre, aqueles homes e mulleres que levaran unha vida dedicada a facer o ben, tiveron a oportunidade de salvarse e fuxir en barcas de pedra e, co tempo, algúns convertiríanse en santos e santas fundando santuarios na xeografía galega como o de Santa Comba, en Covas; Santo André, en Teixido; A Virxe da Barca, en Muxía; Santo Adrián, en Malpica…¹

 

Imaxe da capela de Santo Adrián de Malpica nos anos 30 do século pasado (Carmiña Puñal)

    Mais, á parte da Atlántida, hai outros contos populares que nos falan de ducias de cidades desaparecidas entre as nosas augas, cidades das que moitos historiadores, escritores e etnógrafos tratarían nos seus respectivos traballos recompilando lendas de tradición oral sobre os seus afundimentos e asolagamentos, casos do escritor español do século XVI, o Licenciado Molina; o humanista do século XVII, Frei Felipe Gándara; os ilustrados galegos do século XVIII, o pai Frei Martín Sarmiento, José Verea e Lucas Labrada; no século XIX o político Pascual Madoz e os historiadores e escritores José Vilaamil y Castro, Benito Vicetto, Leandro de Saralegui ou Manuel Murguía, quen dicía que apenas se atopa en Galicia unha lagoa ou lago de certa importancia que non teña a tradición dunha cidade sepultada, normalmente co nome de Vilaverde. Xa no século XX destacan as referencias doutros investigadores e escritores como Federico Maciñeira, Vicente Risco, Bouza Brey, Carré Aldao, Álvaro Cunqueiro, e máis recentemente Xosé Manuel González Reboredo, Luís Monteagudo ou, entre outros Vítor Vaqueiro, que tamén escribiriron sobre as lendas destas cidades sumidas, e recolleron, todos estes eruditos, máis de setenta asolagamentos do noso país. Non nos esquecemos de A lenda da cidade asolagada, marabilloso libro da autoría de Antón Castro (Lañas, 1959) no que o autor conta unha historia que transcorre nun tempo mítico e nun lugar, Baladouro, que pertence a un espacio identificable como o das terras do concello de Arteixo.

   Entre as cidades lendarias, se cadra Duiu, na praia de Langosteira (Fisterra) é a máis popular. Trátase da antiga Dugium, mítica capital da tribo dos nerios, sita entre os cabos da Nave e Fisterra, da que o arqueólogo Luís Monteagudo di que é o mítico porto dos Ártabros, citado polos xeógrafos clásicos gregos Estrabón e Ptolomeo, lugar de embarque do ouro e estaño galegos. A lenda xacobea sobre esta cidade fala de que o delegado romano fixo prisioneiro aos discípulos do Apóstolo Santiago, que se liberarían milagrosamente despois de que o mar, como castigo divino polo seu apresamento, asolagara á lendaria Dugium.

   Outras das cidades máis citadas son a de Beria ou Veria, afundida baixo a lagoa de Cospeito, pertencente ao territorio habitado polos míticos baluros, na Terra Cha lucense, comarca na que tamén, segundo as lendas populares, están asolagadas a de Buriz, en Vilalba, e as de Trasparga e Boedo en Guitiriz; a de Reirís, desaparecida na lagoa do Carregal en Corrubedo (Ribeira); as sumidas en Doniños (Ferrol); Pantín (Valdoviño); O Roxal (Neda); Brandomil (Zas); Estebañón (Viveiro); Lagoa Sacra (Forcarei); Portocelo (Xove); Lagoa de Alcaián (Coristanco); na praia do Orzán da Coruña, da que Lugrís di que tiña cen torres de ouro con campás de sal e unha praza porticada de tres días de andadura de largo pavimentada de ámbar; Carracedo (As Pontes); Os Curbeiros (Friol); Montouto (Mondoñedo); O Carballiño; Pozo de Lago (Maside, Ourense); a lagoa das Xarfas, tamén coñecida como lagoa de Louro (Muros); na lagoa da Antela, onde está a mítica Antioquia fundada polo lendario heroe grego da Ilíada Antíloco, emigrante da guerra de Troia, asolagada por Xesús por negárselle a esmola que pedía; Gomorra, na ría de Corcubión, que desapareceu mentres os seus habitantes celebraban unha gran comellada; Vilaverde, fronte á praia dese nome en Moraime (Muxía); a Fonte de Ricamonde (Carnota) onde seica quedou sepultada unha vila romana; ou as de Valverde, na praia de Corme e na lagoa de Traba, en Laxe… ou a de Galilea que, segundo estas lendas populares fora asolagada porque a veciñanza se negara a darlle pousada a Xesús cando veu predicar por esta parte do mundo xunto con San Miro e Santa Mariña.

   Non deixa de ser curioso que, gran parte das lendas referidas a todas estas cidades cubertas polas augas, repiten os tradicionais nomes de Valverde e Lucerna que, segundo Manuel Murguía, proceden dunha pasaxe da Vida de Carlomagno descrita na Crónica de Turpin, un dos libros que forma parte do Códice Calixtino, onde se conta a destrución da cidade de Lucerna, situada no Valle Verde (Valverde) e onde, por mor da difusión desta Crónica ou pola propagación dos romances, a lenda espallaríase máis tarde por numerosos lugares de Galicia.

 

Templo Asolagado, Urbano Lugrís, 1946 (Colección de Arte ABANCA)

   Tratábase dun tema mítico, cristianizado no medievo, orixe dunha morea de lendas semellantes por todo o mundo cristián onde un dos principais compoñentes que acompañan a estes contos ou lendas é o inmediato castigo de Deus asolagando as cidades por mor dos pecados dos seus moradores, case sempre abandonados ao desenfreo e ao paganismo, e tamén por non auxiliar ao seu fillo, á Virxe, San Pedro, Santiago ou outro santo, ao tempo que procura a salvación das persoas caritativas, e queda como testemuño o son das campás emerxendo cara á superficie a través das augas, símbolo eterno do castigo divino ao pecador.

GALILEA

  Hai varias versións en torno á cidade asolagada de Galilea, nome que, ao contrario do que adoita suceder, ten connotacións cristiás, xa que se corresponde cunha rexión do norte de Israel, no que houbo lugares relacionados coa vida de Xesús.

   Leonor Alonso Otero e Luís Giadás Álvarez recollen a lenda no Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento dicindo que “a lagoa de Baldaio agocha nas súas profundidades a Galilea, a cidade asolagada por negarse a darlle pousada ao Noso Señor cando veu a predicar entre estes impíos, na compaña de San Miro e de Santa Mariña, e aos que lles encirraron os cans”².

   O profesor malpicán Xelucho Abella conta no seu libro A cidade maldita que fronte á lagoa, “nos Baixos de Baldaio, está a cabeza da gran campá e nos días claros e de augas claras aínda se poden ver, alumeados polas raiolas do sol, os chanzos da escalinata principal da casa grande de Galilea e tamén sentir as campás da vila mergullada”³, que segundo o testemuño dalgunhas persoas maiores está debaixo do cabezo da Gran Campá, situada nos Baixos de Fóra. Nesta lenda que recolle Xelucho Abella, aparecen como símbolos cristiáns as campás da igrexa da vila e como pagáns os momentos nos que reaparecen partes da cidade, neses días claros.

   Pola súa banda, o mestre Xan X. Fernández Carrera, recolle no seu libro Lendas da Costa da Morte, outra versión que di que a unhas dúas millas da lagoa de Baldaio hai uns baixos que lle chaman a illa de Galilea “e nela houbo unha cidade denominada así, que foi devorada polo mar. Cando as augas están claras e transparentes, aínda se poden ver as tellas das súas casas”⁴.

   Curiosamente, en todas as versións o protagonista é Xesucristo e vén acompañado por dous santos bergantiñáns: “Santa Mariña, a patroa da capela de Razo da Costa, que antigamente estivo situada no núcleo ao que lle deu nome, onde aínda se conserva a fonte santa, e San Miro, penúltimo rei suevo, introducido no cristianismo da man de Martiño de Dumio. Na parroquia malpicá de Cambre que linda coa de Razo, hai unha praia que leva o nome deste santo”⁵.

   Onde está o cabezo da Gran Campá, situada nos Baixos de Fóra, o lugar tamén recibe os nomes de Baixos de Galilea ou Baixo de Galilea e seica as pedras que se utilizaron para construír a ermida de Santa Irene do Castrillón (parroquia de Lema, Carballo), que agora está asentada sobre un castro, foron sacadas unha por unha dos nomeados Baixos.

 

Capela de Santa Irene do Castrillón na parroquia de Lema (Distrito Xermar)

   Non moi lonxe de alí, no litoral de Arteixo, hai outra Santa Irene, que está na zona do areal do Reiro, en Chamín. Pois ben, segundo informacións orais publicadas por María Rozamontes no volume II do libro Arteixo de onte a hoxe, seica nesta parte da costa arteixá “había unha vila chamada Galilea que foi arrastrada polo mar. Varios veciños teñen observado, cando houbo grandes marexadas que arrastraron a area, como quedaban ó descuberto cepas de carballos colocadas en fila así como o tobre”⁶. 

 

O Reiro e Santa Irene (www.turismo.gal)

   Veciños de Arteixo tamén afirmaron que na época da Guerra de África, acontecida nos anos 10 e 20 do século pasado, houbera un gran maremoto que arrastrara toda a area e deixara ao descuberto as cepas dos carballos e o material que se usaba para construír as vivendas. Posteriormente, sobre os anos corenta do século pasado, seica houbera outro gran maremoto e volveu a pasar o mesmo fenómeno, véndose as cepas dos carballos. Curiosamente, no ano 2014 tivemos a oportunidade de ver unha imaxe insólita na praia da Area Grande de Valcovo, cando quedou ao descuberto gran cantidade de turba e madeira pertencente a un bosque fósil ¿O bosque de Galilea?

 

Imaxes da Area Grande de Valcovo en 2014 (Juan Vilas)

   Hai outra lenda que di que un maremoto fixo desaparecer unha cidade que había nesta parte do Atlántico, lenda que moito ten que ver co que escribía Pedro Ruidavest i Tudury en 1867: “la configuración de los bajos de Baldayo, hace sospechar que, en tiempos remotos, han debido formar la base de una isla destruída por los embates de las olas”⁷. ¿E probable que Ruidavest se referira nesta cita á Galilea ou á Atlántida de Lugrís? As lendas, lendas son, mais segundo nos contou Salomé Garrido Alfeirán, nada en Malpica en 1929 e veciña do Rañal (Arteixo) durante máis de 40 anos⁸, os mergulladores da familia Dosil (veciños de Lira, Carnota) traballaron, cando ela era unha nena, durante algún tempo buscando ferro e tesouros da “cidade asolagada” e, ao parecer, estes mergulladores rescataron unha enorme chave nos Baixos de Baldaio que lle entregarían a Santiago Abuelo Alvite, párroco de San Xulián de Malpica naquela hora e que estivo ao cargo da parroquia ata o ano 1947⁹.

 

Salomé Garrido Alfeirán, primeira pola dereita, nun artigo dos anos 30 sobre a morte de seu pai (Arquivo)

   Seguramente esa chave atopada polos Dosil nos fondos dos Baixos fora dalgún navío naufragado na zona mais, despois de escoitar o testemuño de Salomé Garrido, postos a soñar, tamén podía ser a que abrira as portas de Galilea, ou mesmo as chaves dalgunha vila ou cidade asentada na lendaria Atlántida, como ficcionou a rica imaxinación de Urbano Lugrís, o escritor e pintor do mar que, no transcurso do ano 1956, pasou unha boa tempada en Malpica decorando a Casa do Pescador e escoitando nas tabernas da vila os contos e historias da Galilea de Baldaio, Sorrizo e Chamín.

 

Conta a lenda

que nos Baixos de Baldaio

hai unha cidade asolagada

de nome Galilea.

Nos días claros e de augas cristalinas,

alumeados polas raiolas do sol,

entre múltiples peixes de mil cores e algas mariñas.

pódense ver os chanzos da escalinata principal.

Galilea ten unha praza porticada

de dous días de andadura de dificil condición.

Santa Mariña, San Miro, Santa Irene e Santa Marta

levan a Lugrís na súa barca ao Porto da Bendición.

Pavimentada de ámbar,

a praza ten doce torres de prata,

que o pintor do mar, desde a Punta Alta,

oe retumbar co son das campás da vila mergullada.

Seica nas noites luminosas de lúa chea,

cando o mar multiplica a fosforescencia,

nos chanzos da escalinata principal

óese cantar a unha fermosa serea.

No Reiro, Lugrís pinta os carballos de Galilea

escoitando á serea poeta e cantora,

convertida en ser mariño tras un feitizo

de desamor no Pazo das Covadas de Sorrizo.

A serea canta ata ao amencer.

Lugrís, no areal, inmortaliza co pincel a ese fantástico ser,

Ooooh, sorpresa! coa música dun castrón e dunha cabra.

¿Outro feitizo de Sorrizo? Abracadabra!

Na miña vida tal vin,

no areal de Chamín

unha cabra cunha roca

e un castrón cun violín.

(Xabier Maceiras, 2022)

___________________

1 Vid. Xabier Maceiras (2017): Contos mariños de Carballo, Concello de Carballo, pp 15 a 19.

2 Vid. M.ª Leonor Alonso Otero & Luís Antonio Giadás Álvarez (1998): Itinerario bergantiñán do Padre Sarmiento, Deputación da Coruña, páx. 66.

3 Ibídem.

4 Vid. Xan X. Fernández Carrera (2017): Lendas da Costa da Morte, Edicións Embora, Ferrol, páx. 39.

5 Ibídem pp. 39 e 40..

6 Vid.María Rozamontes Vázquez (2003): Arteixo de onte a hoxe, volume II , Concello de Arteixo, páx. 67.

7 Vid. Pedro Ruidavest i Tudury (1867): Derrotero de las costas de España y Portugal desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de la Coruña, Dirección de Hidrografía, Madrid, páx. 586.

8 Salomé Garrido Alfeirán, que quedara orfa de pai de moi cativa ao afogar nun naufraxio, faleceu en febreiro de 2020 aos 90 anos de idade.

9 Fernando Patricio Cortizo & Xabier Maceiras Rodríguez (2014): De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, Edicións Embora, Ferrol, páx. 169.