O
Rexurdimento foi o movemento social e intelectual co cal se iniciou,
a partir da segunda metade do século XIX, unha traxectoria de
recuperación cultural, política e histórica que lle proporcionou
ao noso idioma a plenitude literaria perdida dende séculos atrás.
Pois ben, neste Día de Rosalía que hoxe celebramos, queremos
lembrar algúns dos feitos que unen ao Rexurdimento con Arteixo, un
municipio que tivo certo protagonismo en dous dos tres períodos no
que se divide este movemento.
No período
Precursor (1833-1862), que engloba
a obra de autores que usaron o galego con anterioridade á aparición
do libro da
autoría de Rosalía de Castro
Cantares
Gallegos,
sería
clave a figura do arteixán Manuel Murguía que, como ben sabedes,
naceu
na aldea de Froxel, na parroquia de Oseiro, o 17 de maio de 1833.
Murguía non destacaría como escritor en galego mais,
con todo,
sería unha das figuras máis importantes deste período de cambio no
que, os
“precursores”, chamados así
por cumpriren o papel de iniciadores da literatura galega e o
renacemento da súa cultura, prepararían
o terreo para a chegada do Rexurdimento pleno. Os ilustrados máis
destacables deste período
Precursor foron Nicomedes Pastor Díaz, Xoán Manuel Pintos (escritor
de A
gaita galega,
primeira obra escrita do século XIX en
galego),
Francisco Añón, Xosé María Posada, Xosé García Mosquera e
Alberto Camino.
O
municipio arteixán tamén sería un
dos puntos importantes dentro do
período
do Rexurdimento pleno (1863-1888),
que está
marcado pola presenza dos tres
grandes autores do XIX, é
dicir, Rosalía
de
Castro,
Curros
Enríquez e
Eduardo
Pondal. O xénero predominante nesta etapa é a poesía e nela
proliferan concursos
literarios coñecidos como
Xogos Florais.
Ademais,
tamén aparecen
as primeiras gramáticas e dicionarios
sobre a nosa lingua, ao
mesmo tempo que nace
unha prensa escrita integramente en
galego.
Rosalía de Castro |
A
publicación de Cantares Gallegos considérase o
arranque deste período
do Rexurdimento pleno, un libro que continuamos a ter moi
presente xa que o Día das Letras Galegas que celebramos cada ano,
ese día de exaltación da lingua galega a través da súa
manifestación literaria, comezou a celebrarse o 17 de maio de 1963
coincidindo co centenario da primeira edición da devandita obra.
Rosalía de Castro asinara o 17 de maio de 1863 o limiar de Cantares
Gallegos por ser o trixésimo cumpreanos do seu marido Manuel
Murguía, nado en Froxel (Oseiro, Arteixo) o
17 de maio de 1833.
No
caso de Curros Enríquez, a relación con Arteixo viñera dada pola
súa amizade co avogado Luciano Puga, señor do Pazo de Anzobre e pai
do popular Picadillo, un Luciano que en 1881 defendera a Curros,
condenado o ano anterior pola publicación de Aires da miña
terra, poemario no que o autor pon de manifesto o seu
anticlericalismo ao considerar que a Igrexa non se achega aos pobres
e necesitados senón que só defende castes e privilexios. Nesta
obra, Curros Enríquez publica o poema Mirando ó chau no que,
entre outras cousas, escribe o célebre verso “Se este é
o mundo que eu fixen, que o demo me leve”.
A reacción eclesiástica non
se fixo esperar e o 28 de agosto dese mesmo ano 1880, o bispo de
Ourense, o burgalés Cesáreo Rodrigo Rodríguez, condena e reproba o
libro por conter “proposiciones heréticas, blasfemas,
escandalosas”, prohibindo aos fieis a súa lectura e a posesión do
exemplar. O bispo ourensán remataría excomungando a Curros e
denunciándoo diante das autoridades xudiciais. O xulgado de Ourense
procesouno por delito contra o libre exercicio dos cultos e ordenou o
secuestro dos exemplares en poder do editor e destrución dos moldes
de copia, mentres que Curros foi condenado a dous anos e catro meses
de cadea e ao pagamento dunha multa de 250 pesetas. Finalmente,
coa defensa do avogado Luciano Puga, o poeta sería absolto na
Audiencia da Coruña e, agradecido, adícalle ao seu defensor un
soneto:
Manuel Curros Enríquez |
“A
LUCIANO PUGA”
Namorado
da santa nova idea
non
ben do vate a estrofa había soado,
toda
a máquina escura do Pasado
se
espriguizou disposta prá tarea.
A
crítica -Veuillot coa fouce nea,
coa
toga Xudas, Oppas co caxado,
deron
tras del cal tras dun can danado
i
alá vai o inocente prá cadea.
Ti
apareciche entón. Pasmada a xente
viute
rubir colérico á tribuna,
desguedellado
como un león ruxente
e
da Lei apoiado na coluna,
esmagar
baixo a garra prepotente
ós
verdugos do vate sin fortuna.
Curiosamente,
despois de tanto tempo, a sentenza daquel xuízo no que houbera unha
resolución absolutoria para o poeta, aínda se conserva nunha casa
da parroquia arteixá de Armentón que está
situada ao carón do Pazo de Anzobre e que
fora propiedade da familia Puga, unha sentenza que será doada
próximamente á Biblioteca de Estudos Locais da Coruña.
Anos
máis tarde daquel xuízo,
cando Luciano Puga viaxa á Habana coa súa muller Juana e a súa
filla María Concepción (máis
coñecida polo apelativo de Mariquiña)
para ocupar o cargo de Gobernador do Banco de España de Cuba, Curros
Enríquez
adícalle á filla do avogado unha
fermosa balada que, musicalizada polo mestre Chané (José Castro
González), non tardaría en adquirir unha popularidade que aínda
perdura:
“A
MARIQUIÑA
PUGA”
DESPEDIDA
Como
ti vas para lonxe
i
eu vou para vello,
un
adiós, Mariquiña,
mandarche
quero,
que
a morte é o diaño
i
anda rondando as tellas
do
meu tellado.
Cando
deixes as costas
da
nosa terra
nin
lus nin poesía
quedará
nela.
Cando
te vaias
vaise
contigo o ánxel
da
miña garda.
Pombiña
mensaxeira
de
branca pruma,
fálalle
ós emigrados
da
patria súa.
Dilles,
mimosa,
que
deles apartada
Galicia
chora.
Dilles
que prós seus lares
tornen
axiña;
que
sin eles non queren
pintar
as viñas,
regar
os regos,
madurar
as castañas
nos
castiñeiros.
Dilles
que non hai terra
millor
que a nosa,
máis
ridentes paisaxes,
máis
frescas sombras,
máis
puros ceos,
nin
lúa máis lucente
no
firmamento.
Dilles
que súas obrigas
eiquí
os esperan,
¡e
se onde ellas non morren
qué
se condenan!…
I
agora voa,
pombiña,
e que te guíe
Nosa-Señora”
No
que a Eduardo Pondal se refire, dicir que hai varios puntos da
xeografía de Arteixo que forman parte da toponimia pondaliana. Un
deles é Anzobre, lugar da parroquia de Armentón que aparece no
poema “Ouh bardo Ousinde amigo” do seguinte xeito:
Eduardo Pondal |
-Ouh
bardo Ousinde amigo,
qu´os
recordos dos bos campos amados
levas
sempre contigo
cheos
de vaguedades,
misteriosas
nostalxias e suidades,
non
che pracen da rica Castellana
nin
os paseos a cordel tirados
cos
seus arbres xentís ben enfiados,
nin
tanta vaporosa formosura
en
mil coches tirados con presura?
-Prefiro
certamente
a
montaña indixente,
o
probe lugar d´Ogas,
Vilarvello,
Boallo ou Berdeogas,
e
as gandras soas da toxenta Anzobre,
e
o seu eido non longo, escuro e pobre.
Os
areais de Barrañán e Sabón son outros dos puntos que aparecen na
poesía de Pondal. En “Cuan tristes son as parolas”, o autor do
himno galego escribe:
Cuan
tristes son as parolas
dos
pinos co vento soán,
cando
vou soñando a solas!
Cuan
garridas son as olas
de
Sabón e Barrañán!
Porque
penso e pensarei,
e
defenderme non sei,
na
deslumbrante brancura
da
garrida formosura
desnuda
que tanto amei.
Pondal
volve a lembrarse de Barrañán en “Fada farrida de leves alas”:
(...)Non
te conozo,
nin
sei a donde
ou
vas ou tornas, nin por que lei;
nin
sei se antes,
nin
como ou onde,
nin
en qu´antigo tempo t´achei:
se
fiu na gandra de Carboeiro,
nos
verdes d´Oca
ou
de Buxán,
se
nas alturas de Portomeiro,
se
nas areas
de
Barrañán; (...)
Outro
dos lugares do municipio de Arteixo aos que o poeta bergantiñán lle
deu protagonismo na súa obra foi Morás, unha parroquia que é
nomeada en “Correndo fui ó arume” do seguinte xeito:
Correndo
fui ó arume,
á
hora en que cantan as ras,
soíña
e leda, ós pinales
de
Morás.
Volvío
descabelada,
decaída
i sin zolás;
era
noite, sós os pinos
de
Morás.
Desde
entonces tornou alba,
algo
estantía quezás;
que
lle pasara, pinales
de
Morás…?
E
xa por último, nos tempos nos que o noso protagonista facía viaxe
desde as súas terras de Bergantiños ata a cidade da Coruña,
atravesando o municipio arteixán e subindo a dura costa de Oseiro,
coñecida naquela hora como a Fonte do Abade, Eduardo Pondal
homenaxearía ás leiteiras de Meicende cuns versos publicados en
abril de 1900, primeiro na “Revista Gallega” e días despois en
“El Eco de Galicia” da Habana e en “El Eco de Galicia” de Bos
Aires. O poema, titulado “Vindo de Bergantiños”, di así:
Vindo
de Bergantiños,
triste
e convalecente,
pasei
p´olo medio a medio
de
Meicende garrida canto breve,
e
batida decote
do
seco e frío nordeste.
Erguendo
a fenestrela
do
coche, con voz deble
p´ola
fatiga e tremante,
lle
dixen. “Boa Meicende,
venturosa,
garrida,
na
tú(a) doce pendente,
cando
as túas rapazas
leven
á Cruña o leite,
dille
que o leven bo,
ben
limpo e ben pracente,
para
dar forza ao bardo de Brigandsia,
que
rendido se sente”.
Nos
últimos anos do
período do Rexurdimento
pleno do que estamos a
falar, concretamente o 15 de xullo de 1885, Rosalía de Castro,
considerada a máis ilustre figura da lírica moderna e unha das máis
altas da poesía universal do século XIX, finaba na súa casa de
Padrón aos 48 anos.
Rosalía de Castro e Manuel Murguía cos seus fillos |
Posteriormente,
o Rexurdimento entraría no período da depresión finisecular
(1889-1916), etapa na que o movemento experimentaría un forte
declive, máis no tocante á calidade das obras que no relativo á
cantidade. Os autores imitan, sen chegar á súa altura, aos 3
grandes autores e xéneros como a narrativa e o teatro enraizan
timidamente. Esta etapa chega ao seu fin co nacemento en 1916 das
Irmandades da Fala que provocarán
un segundo rexurdimento da literatura galega. Neste
período tamén se aprobou a creación da Real Academia Galega, que
presidiría o noso ilustre veciño Manuel Murguía ata o día da súa
morte, acontecida o día 1 de febreiro de 1923, cando estaba a piques
de cumprir 90 anos.
Curiosamente,
dez meses antes do seu falecemento, o
30 de Marzo de 1922, Murguía
desprazábase ata o Santuario de Pastoriza para presenciar o
casamento da súa filla Gala co matemático Pedro Izquierdo, que
dedicaría certo tempo a investigar a orixe galega de Cristobal
Colón. Manuel Murguía, que asistira á cerimonia case en volandas
por mor dunha lesión que
lle impedía andar, bromearía durante o casamento co feito de que era a segunda vez que
entraba en brazos no Santuario. A primeira fora o 18 de maio de 1833,
o día do seu bautizo, poucas horas despois de que nacera en Froxel
na casa de seu padriño Antón Pan.
FONTES:
BLANCO,
MANUEL. D. Luciano M.ª
Puga Blanco (1842-1899): un personaje rescatado del olvido.
Anuario Brigantino 1999, n.º 22.
CASARES,
CARLOS. Curros Enríquez.
Editorial Galaxia, 1980.
FERREIRO,
MANUEL. Esta é a terra
dos eidos amigos. Escolma xeográfica da poesía pondaliana.
Deputación Provincial da Coruña, 2017.
RABUÑAL,
HENRIQUE. Manuel Murguía.
Edicións Laiovento, 1999.