xoves, 20 de setembro de 2018

AS "LIBRERÍAS AMALUCHA"

  A vila de Arteixo conta na actualidade con varias tendas de xoguetes, con varios “todo a cen”, librarías e outros negocios nos que os ollos dos cativos fan chiribitas ao pasar por diante deles. Mais un momentiño, na infancia de quen escribe o conto era outro ben distinto pois, as nenas e os nenos dos setenta, non tiñamos tantas opcións para comprar a larpeirada ou o xoguete de turno como teñen os rapaces de hoxe. Non, abofé que non. A única opción, ou polo menos a única que eu lembro, era a “Librería Amalucha”.

Imaxe dos anos 70 da "Librería Amalucha"
  Moitas das lembranzas da miña infancia están asociadas con aquel negocio que estaba situado no baixo do edificio que fai esquina entre a Avenida de Caión e a rúa Nicaragua. Entrar alí era entrar noutra dimensión. Era como viaxar á galaxia na que os soños se facían realidade! Na “Librería Amalucha” había ducias de tesouros cos que os nenos e nenas de 8 ou 10 anos de aquela hora podiamos soñar: madelmans, geypermans, barbies, cómics, cromos de Panini dos álbums que se coleccionaban cada dous por tres, os coches de Guisval cos que tanto alucinaba, larpeiradas de todo tipo… Deus, canto babeei naquelas catro paredes!

   Teño que confesar que ao longo dos anos 70 fun un rapaz afortunado: tiña “enchufe” na libraría ou, como se di agora, “Pase VIP”. VIP é un acrónimo que procede da lingua inglesa que refire Very Important Person (Persona Moi Importante) e home, comprenderedes que non era o meu caso, mais cada vez que aquel mincha de 8 ou 9 anos que era eu entraba pola porta do estabelecemento, Amalucha e Carmen Varela, as dúas mulleres que levaban o negocio, facíanme sentir como tal. Bueno na realidade, o meu “pase” debería axustarse máis, seguindo cos acrónimos de procedencia británica, a Very Dear Child (Neno Moi Querido). Tiña “enchufe” porque Amalucha e Carmen son irmáns de Celia, que casara no Rañal a finais dos 60 con meu tío Jesús (DEP), Chucho para os seus amigos, antigo porteiro do Penouqueira e do Catuxa e, por iso, as dúas propietarias do negocio tratábanme coma se fora seu sobriño. Comigo sempre foron un ceo de mulleres!


Publicidade de 1981
   Os nenos e nenas de agora que cursan os seus estudos no CEIP Ponte dos Brozos teñen xornada de 9:30 a 14:30. Antes, na nosa infancia, a xornada era partida e había clase pola tarde de 15:00 a 17:00. Mais iso sí, antes de entrar, xusto despois de que o autobús nos deixara na parada, que estaba no lugar que actualmente ocupa o edificio de Educación Infantil, a iso das tres menos cuarto ou tres menos dez, non había día que non fora a buscar á libraría das cuñadas de meu tío Jesús a larpeirada de turno e moitas, moitas veces do noso Señor tanto Amalucha coma Carmen me agasallaban cun chupa Kojak, cuns caramelos Sugus ou cunha tableta de chicles Cheiw Junior ou Bang Bang, todo un luxo para época! 

A "Amalucha" antes da súa inauguración
   Naquela altura, moitos dos meus amigos dicían que de maiores querían ser futbolistas, bombeiros, policías e ata había algún que soñaba con ser o home do tempo. As miñas pretensións de futuro nada tiñan que ver coas dos meus compañeiros. Non, eu quería ser libreiro ou, en todo caso, traballar nunha libraría. Seguramente, o feito de ver día si e día tamén tantas cousas marabillosas xuntas no negocio das irmáns da tía Celia, a maioría delas só alcanzables polo día de Reis, tivo moito que ver con aqueles desexos. O soño non tardaría en cumprirse pois, cando tiña 9 ou 10 anos, algún que outro domingo vendín xornais na de Amalucha. ¿Cómo? Pois veredes…

    Vendo a oportunidade de negocio, Amalucha e Carmen abriran a libraría da que estamos a falar, a “Librería Amalucha” da Avenida de Caión, pouco antes de que se inaugurara o Colexio Público Carrero Blanco, hoxe CEIP Ponte dos Brozos, un centro educativo que principiaba a súa andaina en setembro de 1974. As dúas mulleres traballaban alí de luns a sábado mais, uns anos antes, ao parecer entre o 69 e o 71, Amalucha xa abrira outro estabelecemento na súa casa da Baiuca, unha pequena tenda que ven sendo a mesma na que despachei por primeira vez na miña vida.

   Ocasionalmente, cando meu tío Jesús me viña a buscar ao meu domicilio do Rañal, o mesmo no que el nacera no ano 1942, e me levaba de paseo no seu Seat 850 azul ata Arteixo, logo de falar cos seus amigos da infancia e da xuventude e de tomar unhas Fantas de laranxa nun dos bares da vila, íamos sempre a ese pequeno negocio que, a dicir verdade, era un cuarto habilitado que súa cuñada Amalucha tiña na antiga casa na que residía dende a infancia, vivenda coñecida como a casa dos do Trono na que María e Generoso, os sogros do tío Jesús, criaran á súa ampla prole: Marica, Amalucha, Carmen, Pilar, Rebo e Celia.

A casa do farol era onde Amalucha tiña a libraría na Baiuca
   Poucos recordos teño de aquela pequena tenda… un moble cun cristal na parte superior que facía de mostrador, a ventá que daba para o camiño, tres ou catro estantes nas que había revistas, tebeos e xornais que agardaban ser vendidos cada vez que soaba a campaniña da porta… e pouco máis. Do que si me lembro é que ás veces, cando estabamos charlando na cociña da casa e entraba algún cliente, despois de escoitar o “tilín-tilín” da porta, Amalucha dicíame:

-Veña, vai despachar ti!

   E eu, con vergonza ou sen ela, atendía á clientela rezando para que me pagaran cos cartos xustos pois, naqueles primeros anos da miña vida, as matemáticas non eran o meu forte! Dábame pánico facer a operación de cálculo para devolverlle ao cliente a volta de tal ou cal billete ou de tal ou cal moeda polo temor a equivocarme! Mais, con todo, non había problema: os medos superábaos coa axuda de Amalucha quen, ademais de exercer de libreira, aqueles domingos tamén facía de mestra de matemáticas co sobriño de seu cuñado Jesús, o “Iribar do Penouqueira”. 
 
   Amalucha Varela pecharía a tenda da Baiuca a mediados da década dos oitenta para adicarse única e exclusivamente, xunto coa súa irmá Carmen, ao outro negocio que tan estratexicamente estaba situado ao carón do colexio de primaria. 

Imaxe actual da libraría "Laydi", antes "Amalucha"
   A partir de aquela época, a partir de aqueles mediados anos oitenta, coa posta en funcionamento do Instituto de Educación Secundaria Manuel Murguía e o Centro de Formación Profesional, en Arteixo irían abrindo novas librarías como a Vagalume, Iglesias e xa, posteriormente, Marina, Mina... 

   As irmás Varela seguirían co negocio ata a súa xubilación. Primeiro retiraríase Amalucha, a maior, e posteriormente Carmen quen, nos primeiros meses de 1999 traspasaríalle o estabelecemento a María Isabel Suárez, deixando de chamarse “Amalucha” para denominarse “Laydi” que é como coñecemos na actualidade esa libraría que fai esquina entre a Avenida de Caión e a rúa Nicaragua.

domingo, 16 de setembro de 2018

A SANTA EUFEMIA E OS CHORÍNS

   Se tes trinta e moitos ou corenta e tantos anos, é probable que recordes o sabor ácido das aspirinas infantiles e a súa textura terrosa, semellante á das larpeiradas de picapica. A sensación era interesante para os paladares inexpertos: a máis de un había que esconderlle ben alta a caixa para que non a atacara nun descuido de sus pais. Os médicos de aquela altura aconsellábanas como antipirético e analxésico para case todo, e empezar coas aspirinas adultas (primeiro disoltas, logo tragadas enteiras nunha proba de valentía) era un auténtico rito de paso.

  A multinacional farmaceútica Bayer, que foi quen patentou o devandito fármaco, empezaría a vender a Aspirina en 1899, nunha época na que as persoas da nosa contorna que padecían a cotío de xaquecas ou migrañas acudían a Arteixo á romaría da Santa Eufemia, avogosa dos que sufren "males extraños" dentro da súa cabeza.

  As crenzas e a tradición dábanse cita alí cada 16 de setembro. Quen acudía a rezarlle á Santa facíao normalmente para se sandar de pequenos ou grandes dores, mais tamén había romeiros, moitas e moitos deles da parte de Ferrol, que viñan para librarse do demo que dicían levar dentro. 

Igrexa parroquial de Santiago de Arteixo, lugar onde se celebra a romaría de Santa Eufemia

  Aqueles romeiros eran coñecidos coma "choríns" e sometíanse a curiosos rituais de exorcismo por parte do sacristán de turno. A operación consistía en facer tragar o "chorín", un amuleto que saía despois xunto co suposto "inimigo". A cura completábase saíndo en procesión debaixo da imaxe da Santa. No capítulo “En Santa Eufemia. Los enemigos”, que forma parte do libro “Antoloxía das Confidencias de Picadillo” que publicamos no 2018, Manuel Puga “Picadillo” descríbenos en setembro de 1906 unha de aquelas prácticas relixiosas do seguinte xeito:

(…) Ya allí, en el atrio de la iglesia, desnudeme (moralmente, por supuesto) de mi hábito de campesino y de romero, y cubriéndome con las vestiduras de periodista requerí lápiz y cuartillas y entré en la iglesia dispuesto a tomar notas y enterarme de todo lo que acontecía.

Y, ¡qué casualidad! En aquel momento se sometía a la maravillosa cura a una americana del sur, endemoniada desde su regreso al terruño que la vio nacer. Ocupábase el extractor del maligno ser en hacerle beber un boliche a la poseída.

Ella apartaba la cabeza, con asco, de la espumosa bebida y tras una pausa volvía él a ofrecerle el líquido y ella a rechazarlo de nuevo. Después de varias tentativas y sin inmutarse exclamó con voz pausada y acento completamente uruguayo:

El anamijo no quier jraciosa, ¿sabe?” Entonces, cambiando de procedimiento, el encargado de las extracciones separó el boliche de labios de la endiablada y le hizo tragar un no sé qué, en el cual iban envueltas medallas y amuletos que llevaban la misión de aprisionar al demonio y hacerlo salir al exterior.

Ahorita, ahorita va”, decía la pobre mujer entre terribles náuseas. Y en efecto, el enemigo dicen que salió entre un manojo de pelos que el señor aquel le extrajo de la boca, mezclados con la medalla y demás con que la infeliz americana se había desayunado momentos antes.

  Crentes e escépticos dábanse (e danse) cita en Arteixo nesta celebración, que non podía rematar sen buscar un trevo de catro follas no atrio da igrexa, o que garantía a boa sorte para todo o ano.


xoves, 13 de setembro de 2018

A PEDRA DA ANDURIÑA

    Sen a intención de meternos na cociña de Xabi Varela, traballador do Departamento de Medio Ambiente e “Ornitólogo Maior do Concello”, título que lle outorgamos moitos dos seus amigos arteixáns, empezamos esta crónica falando da anduriña que, segundo a Real Academia Galega é un paxaro (hirundo rústica) da familia dos hirundínidos, coa parte superior de cor negra azulada, a inferior branca e a testa e a gorxa vermellas, ás rematadas en punta e cola gallada. 

Imaxe da Pedra Anduriña
  A boa fama destas aves estivo sempre mesturada con misterios e lendas que os sabios da Antigüidade, como Aristóteles Plinio o vello, non dubidaron en recoller nos seus escritos sobre Historia natural, sostendo que este paxaro invernaba, por sistema, entre a lama das pozas e ribeiras dos ríos, o cal xa se sabe que non é certo mais, con todo, pode ter algún fundamento basado en casos singulares, como algún que outro paspallás ao que o frío adiantado do inverno sorprendera, descuidado, antes de iniciar o seu regreso migratorio, aparecendo despois escondido entre o barro da leira ao abrir os regos co arado.

  Curiosamente, no estómago destas aves que cada primavera voltan ás nosas aldeas procedentes de África central, atópase a chamada pedra de anduriña, tamén coñecida pedra alidoña, que son unhas areíñas silíceas ás que, no pasado, se lle atribuían supersticiosamente virtudes milagreiras para curar feridas co simple contacto.

Imaxe da Pedra Anduriña
  Non sabemos se a Pedra da Anduriña que luce esplendorosa no lugar do Foxo, na parroquia de Loureda, debe o seu nome a esas areíñas silíceas milagreiras mais, o que si podemos confirmar, e que as pedras tiveron culto de seu nos campos galegos dende remotas idades e, ás que se lles concederon características máxicas ou capacidades fóra do común reafirmaron a súa presenza ao longo de toda a historia da civilización.

  Situada entre a Fonte Santa e o Monte Subico, lugar no que se atopan algunha das formacións naturais máis impresionantes que se poden contemplar no municipio de Arteixo, hai quen fala da Anduriña como pedra de abalar, caso do escritor Vítor Vaqueiro que, no seu libro Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres, despois de citar a coñecidísima de Muxía e de nomear a varias xa desaparecidas, dinos que (…) “Pedras abaladoiras de sona son a Pedra Andoriña, no Foxo, no Concello de Arteixo, en cuxa viciñanza se pode atopar un manancial de augas con propiedades medicinais, coñecida polo nome de Fonte Santa”.

  Algunhas destas pedras de abalar teñen, na parte superior, unha canle, o cal fixo supor, polo que nos conta no seu traballo Vítor Vaqueiro, que se utilizaron como aras ou altares. Así e todo, acredítase que a función que cumpriron máis a miúdo foi a de adiviñación, feito probable polo que Estrabon afirmou, hai 2.000 anos, que os galegos eran experientes nas artes adiviñadoras. Tamén, segundo o noso ilustre veciño Manuel Murguía, houbo un tempo no que as abaladoiras serviron para probar a fidelidade das mulleres e a virxindade das doncelas. 

Imaxe da Pedra Anduriña
  Interrogadas varias personas maiores da zona sobre a teoría de que a Anduriña é unha pedra de abalar, respostaron que nunca sentiran tal información mais, do que si nos falaron, é da lenda que hai en torno a esta enorme mole de granito, que conta que a Anduriña e outras pedras de Subico... “saíron do volcán”.

  É probable que esta lenda faga referencia ás rochas de granito formadas antigamente no magma interior da Terra que, ao longo de milenios, foron aflorando á superficie da corteza, para que a erosión rematara de facer o traballo de modelado. No caso da Anduriña, ao igual que outras moitas que parece que proceden dos cumios dos outeiros, a forza dos elementos meteorolóxicos puido axudar a que terminara por rodar durante o Cuaternario ata o seu posicionamento actual, hipótese que obviamente non deixa de ser unha simple suposición.

  Pili de Trigo, unha das veciñas do Foxo entrevistadas, lembrounos que na súa infancia, alá polos anos 50-60, o feito de subir ata o curuto da Anduriña era toda unha fazaña para os cativos e cativas da aldea, en especial para as nenas, pois para elas significaba gañar unha batalla na guerra da igualdade! Pili tamén nos comentou que o que máis lles chamaba a atención da pedra eran os gravados que tiña, gravados actualmente inapreciables e que, segundo o seu testemuño e o de Carmiña de Flora, tamén veciña do Foxo, parecían representar… “un tenedor ou garfo, unha culler e un prato”.

  
Colosal, impoñente, lendaria... a Anduriña segue alzando altiva a súa mole de granito facendo de vixía do Val de Loureda, parroquia na que a pedra é, para os seus habitantes, un dos seus maiores tesouros. Por tal motivo, Romina García, emulando o tema “Anduriña” que empezaron a cantar nos anos 60 Juan Pardo e Junior, quixo facerlle a súa particular homenaxe á máxica pedra da súa aldea compoñendo a seguinte canción:

Moitas cousas hai no Foxo
que non hai no mundo enteiro.
Temos ríos, temos fontes
e temos un monte enteiro,
e temos un monte enteiro,
e temos un monte enteiro.
Moitas cousas hai no Foxo
que non hai no mundo enteiro.

Desde a Pedra da Anduriña
poderás observar
cousas ben fermosas, cousas ben fermosas
que non teñen par,
que non teñen par,
que non teñen par.
E o bico da pedra ten cara de home,
e parece verdad.
E o bico da pedra ten cara de home,
e parece verdad.

Como diría o prezado Xurxo Souto… e de remate, que continúe!!!


FONTES:

-Barros, Ramón. Antigüedades de Galicia. Imprenta de Domingo Puga. A Coruña, 1875.
-Rodríguez, Eladio. Breviario enciclopédico. Letras, historias e tradicións populares de Galicia. Edición de Camilo Fernández Valdehorras. Editorial La Voz de Galicia. A Coruña, 2001.
-Vaqueiro, Vítor. Mitoloxía de Galiza. Lendas, tradicións, maxias, santos e milagres. Editorial Galaxia. Vigo, 2011.