domingo, 31 de xaneiro de 2021

A PARROQUIA DE OSEIRO NA XEOGRAFÍA XERAL DO REINO PUBLICADA POR CARRÉ ALDAO EN 1928

   Nado na Coruña en 1859, Eugenio Carré Aldao foi un libreiro e escritor en lingua galega e castelá. No ano 1891 faise cargo da libraría de Andrés Martínez Salazar e da imprenta de Domingo Puga, onde tiña lugar unha tertulia galeguista, coñecida como A Cova Céltica, da que Carré era o principal animador.

   Na súa imprenta ían aparecer gran parte dos libros dos autores galegos da época. Foi membro da Liga Galega (1897), de Solidaridade Galega (1907), da Real Academia da Historia, e tamén foi un dos fundadores da Real Academia Galega.

  Carré casou con Purificación Alvarellos Pena, con quen tivo 11 fillos, aos que lles ía inculcar as súas inclinacións literarias. Algún deles, Uxío, Leandro e Lois Carré Alvarellos serían escritores, así como as súas netas May Carré e María del Pilar Carré, que escribiron novela rosa.

   Algunha das súas obras foron Brétemas (1896); Raiolas (1898); Apuntes para la historia de la imprenta y el periodismo (1901); La literatura gallega en el siglo XIX (1903); Influencia de los catalanes en el progreso de la industria pesquera en Galicia (1904); Idioma y literatura de Galicia (1908); Guerra de la Independencia en Galicia. El Alzamiento contra los franceses (1908); Influencias de la literatura gallega en la castellana (1915); Contos de forxa (1919) ou, A terra chama (1925).

   En 1928, catro anos antes da súa morte, publica Geografía General del Reino de Galicia, unha auténtica xoia, unha obra sublime na que Carré da un paseo polo máis profundo de cada un dos concellos galegos debullando a súa xeografía, historia, lendas, etnografía...

   A continuación, aparece a información que Eugenio Carré Aldao escribiu sobre a parroquia de Oseiro na devandita obra:

   Parroquia de San Tirso de Oseiro (anejo a Pastoriza).- Es terreno quebrado y montuoso, por el que corre el riachuelo Rexidoiro, que la separa de Arteixo. Está a la derecha de la carretera de Finisterre, después de bajada la empinada cuesta que toma nombre de la parroquia. Préstale abrigo el macizo de Suevos y tiene no lejanas las playas de Sabón y Alba, la aldea de su denominación a este término, que limita al N. con Suevos, al E. con su iglesia principal, al S. con Arteixo y al O. con el mar. Está a 7 kilómetros de la capital de la provincia y a 4 de la de su municipio.

   Su población asciende a 1.280 habitantes de hecho y 1.356 de derecho, distribuídos en las aldeas de Froxel, Iglesario, Pedreira, Ponte, Raña, Rañobre y Vilarrodís, y los grupos menores de Galán, Moucho, Oseiro y Sabón, que cuenta con 285 edificios, 117 de un solo piso, 131 de dos y 37 chozas y albergues. Hay escuela nacional.
El nombre de esta parroquia figura como Ursarium en los documentos medios, traducido así el gallego Oseiro, que puede significar lugar abundante en osos, aun cuando entonces fuera mejor Oseira (Osera), como se llama el famoso monasterio de Cea (Carballiño-Ourense), conocido por el “Escorial de Galicia" y que suena Ursaria (556). Hay noticias de esta feligresía en el siglo IX. Formó el coto de su nombre, señorío de los Pérez das Mariñas.

   Vasco da Ponte, el concienzudo genealogista del siglo XVI, que algunos creen natural de este término, si bien mas cierto parece serlo de la Coruña, nos dice en su Nobiliario, que tanto aclara algunos puntos de nuestra historia y por el que tuvimos amplias noticias de las famosas hermandades de Galicia, de las que apenas nada se sabía, que en la décima cuarta centuria era el señor de Oseiro, Erboedo y Suevos, Gómez Pérez de Pereira, y por el matrimonio de este pasó a los Pérez das Mariñas.

   En la aldea de Forxel, hoy por trasposición Froxel, nació en 17 de Mayo de 1833 otro ilustre historiador de Galicia, nuestro venerado y querido maestro y antiguo amigo don Manuel Murguía, hijo eminente de la Coruña, cuando su señora madre se dirigía, en virtud de una oferta, al vecino santuario de Pastoriza. Murió este ilustre gallego en la Coruña el 2 de Febrero de 1923.

   En las playas inmediatas se dice hay la llamada "Pena da Constanza", que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas, la casada en segundas nupcias y "a furto de su padre" con Fernán Pérez Parragués, por haberse separado de su primer marido, un Conde de Altamira "que no servía para casado", según nos cuenta Vasco da Ponte. Esta doña Constanza, llamada "a vella", tuvo un mayorazgo, fundado por su padre en los bienes que este le legó en testamento de 4 de Noviembre de 1474, hecho cuando la hija era menor de edad, "todo lo que poseía en Bergantiños en oseyro e suevos e val de miis e heruoedo e meyrama e con las encomiendas de santo andres e monteagudo e con los foros casas e casares que yo el dicho gomez perez llievo en las dichas encomyendas e en la terra señorío que foy de Iohan de coyro e de martin sanchez e en la terra de Iohan dandero". 

   Su iglesia es uno de los tipos de templo románico extendidos más por Galicia. No muy conocida a pesar de su proximidad a la Coruña, Murguía fué el primero que llamó la atención sobre ella. Angel Castillo se ocupó en esta iglesia en La Arquitectura Cristiana en Galicia (Lugo, 1906); pero quien le ha consagrado un detenido estudio fué nuestro amigo el doctor catedrático de la Escuela Superior de Comercio, Fernando Martínez Morás, en su trabajo San Tirso de Oseiro, publicado ha años en La Voz de Galicia de la Coruña.

   Consta el templo de una sola nave y su ábside es semicircular, añadido de un cuerpo de presbiterio, un arco de descarga a cada lado y al exterior el ábside, cuya bóveda es de cañón. Según inscripción grabada en uno de los sillares de la pared de la derecha, junto a la puerta S., y que dice:

E CCLAM

ERA : M : CC

no ofrece duda la fecha de su construcción. Del mérito de su portada puede juzgarse por el dibujo que de ella reproducimos, por el que se ve que en el tímpano tiene una cruz y dos palomas, aludiendo a la paz del Salvador. El celoso párroco de Pastoriza don Claudio Suárez Barros hizo, hará cosa de tres años, una bien entendida reparación del templo, velando porque en ella se respetara íntegramente su carácter.

_____
(556) Orsa, Osa y Orsera u Osera son voces que se manifiestan relacionadas con el cultivo de la cebada y muy corrientes en la toponimia catalana como en la francesa (balari y Jovany: Cataluña. Orígenes históricos, pág. 199); pero en gallego tenemos los topónimos Orxo, Orxal, Orxás, Orxeira, etc., de igual significación.

sábado, 23 de xaneiro de 2021

A PARROQUIA DE OSEIRO NO DICIONARIO DE PASCUAL MADOZ (1845-1850)

   O Diccionario geográfico-estadístico-histórico de España y sus posesiones de Ultramar é unha magna obra publicada por Pascual Madoz entre 1845 e 1850. Composta por dezaseis volumes, describe todas as poblacións de España, así como termos da historia española. Supuxo na época unha mellora importante respecto ao Diccionario geográfico-estadístico de España y Portugal, que Sebastián Miñano acabara de publicar en 1829.

   Estas son as referencias á parroquia de San Tirso de Oseiro no dicionario de Madoz (lembrade que cando Pascual Madoz menciona o número de “vecinos” refírese a familias e, cando fala de “almas”, refírese aos habitantes):
 

OSEIRO (SAN TIRSO DE)

 

Igrexa de Oseiro
Feligresía en la provincia y partido judicial de la Coruña (1 1/4 leg., diócesis de Santiago (9) y ayuntamiento de Arteijo (1/2), cerca de la costa y á la derecha del camino que desde la Coruña se dirige a Bergantiños. CLIMA templado y sano; comprende los lugares de Frogel, Galán, Moucho, Oseiro de Abajo, Oseiro de Arriba, Pedreira, Ponte, Rañobre, Sobron y Villarodiz que reúnen 170 CASAS, varias fuentes y una escuela a la cual asisten 46 alumnos, que proporcionan al maestro un haber de 1.100 reales al año. La iglesia parroquial (San Tirso) es anejo de Sta. María de Pastoriza. El TÉRMINO confina con el de su matriz al E. con el indicado camino que va a la feria de Payo-Saco; al S. Arteijo, y al O. el Océano y playa de Sabón. El TERRENO es montuoso y quebrado, corriendo por el centro un riachuelo con dirección de SE. á NO. El CAMINO de que hemos hablado se halla en un estado regular. El CORREO se recibe de la Coruña. PRODUCE trigo, maiz, centeno, patatas, legumbres, lino y vino; cría ganado, hay caza y pesca, algunos telares y molinos harineros; el producto de su INDUSTRIA lo presenta en los mercados de la capital. POBLACIÓN 170 vecinos 856 almas CONTRIBUCIÓN con su ayuntamiento.

venres, 15 de xaneiro de 2021

SYDNEY ERNEST HOLDER, O MÉDICO DO VAPOR INGLÉS "PRIAM" NAUFRAGADO NAS SISARGAS EN 1889

  Hai uns días, o 7 de xaneiro de 2021, recibín un correo electrónico de Phil Williamson dende Adelaida, Australia, no que, entre outras cousas, me contaba o seguinte:

Querido Xabier,

Acabo de ler o teu artigo na web sobre o achado da campá do Priam. Grazas por todos os teus esforzos para manter viva a historia do Priam. Unha das persoas que afogou no naufraxio, o médico do barco, Sydney Ernest Holder, era familiar meu, polo que sempre me interesou a historia do Priam”.

   Ao acabar de ler o correo de Phil o peito empezoume a arder coa emoción, do mesmo xeito que o fixera o 25 de febreiro do 2019, cando me chamou o amigo Xosé Troiano para comunicarme que atopara a campá do Priam na ermida de Santa Cristiña, na parroquia de Berdoias, en Vimianzo.

   -O Priam non deixa de darme alegrías-, pensei. E empezaron a xurdir por enésima vez os recordos das entrevistas, das horas de hemeroteca, das numerosas visitas a Malpica, etc., etc.

    As persoas que me coñecedes ben, sabedes perfectamente o tempo que lle adiquei á investigación do naufraxio do Priam, un vapor mixto de carga e pasaxe construído en 1870 que se fora a pique nos baixos da Cistela, nas Illas Sisargas, o 11 de xaneiro de 1889 cando facía ruta dende Inglaterra cara a Asia. Por iso, despois de tantas horas de investigación, o correo electrónico de Phil Williamson era coma un premio, unha enorme satisfacción persoal que chegaba dende a outra parte do planeta!

    Souben daquel vapor por primeira vez grazas a Francisco Sanjurjo, Quico de Pichel, e a Adolfo Vázquez, Adolfo de Tiso, dous veciños da miña aldea do Rañal que me contaron varias historias que nun principio, a dicir verdade, me parecían inverosímiles. Quico e Adolfo falaban de moitas riquezas espalladas por toda a costa de Arteixo, dende reloxos de ouro e prata ata un baúl cheo de “estampas bonitas” de papel, como seica lle chamaba José Naya, o veciño de Sabón que atopara ese cofre no areal de Alba.

   Parece ser que o devandito baúl estivera certo tempo na corte das vacas, onde José Naya utilizaba ese papel para facer pitillos e para prenderlle lume ao pote na lareira. José descubriría o valor real do que pouco a pouco fora queimando cando un día se desprazou ata A Baiuca coa idea de mercar un sombreiro. Cerca da tenda atopouse cun coñecido. Puxéronse a falar e sacou unha desas “estampas bonitas” que tiña no peto para facer un pitillo.

  -Con esa estampa podes comprar os sombreiros que queiras e aínda che van devolver cartos, díxolle este amigo. 

    A José Naya véuselle o mundo enriba ao saber que aquelas “estampas bonitas” de papel coas que facía pitillos e queimaba para facer lume na lareira eran cartos. Eran libras esterlinas!

   Quico e Adolfo, os dous falecidos hai xa varios anos, tamén me falaron de centos e centos de metros de teas que apareceran nos areais de Alba e Sabón, de gran cantidade de louza e tamén dun piano que, despois de que o mar o achegara ata o areal, acabaría soando primeiro no Balneario de Arteixo, logo no Café Berán da Baiuca, lugar no que se facían representacións teatrais e musicais que se acompañaban con ese instrumento e, con posterioridade, na igrexa parroquial de Santiago de Arteixo.

  Os dous veciños do Rañal sabían, polo que lles contaran os seus devanceiros cando eran nenos, aló polos anos 20 e 30 do século pasado, que todas estas riquezas eran dun vapor inglés que naufragara nas Illas Sisargas en 1889: o Priam.

   Todos estes feitos despertarían en min a curiosidade conducíndome de inmediato cara a súa investigación e, na procura de máis informacións, empecei a consultar compulsivamente nos arquivos e nas hemerotecas, onde aparecerían novos datos. Ao mesmo tempo que escribía as primeiras páxinas dun libro no que pretendía recompilar todos estos contos, fun descubrindo a nube de misterio que había en torno a este naufraxio e o máis sorprendente: en Malpica, malia a ser o sinistro máis importante acontecido na vila ao longo da súa historia, a pouca xente lle soaba o nome do Priam. Tan só José Blanco Haz, José da Muxiana, e Ramón Rodríguez Alfeirán, Rojito, foron quen de aportar datos de gran interese, dous homes que coñecimos grazas á colaboración de Adrián Abella, que foi quen nolos presentou. Pola contra, en Arteixo a transmisión oral mantería vivos moitos dos feitos relacionados co naufraxio, grazas a que persoas como Adolfo Vázquez e Francisco Sanjurjo gardaban nun recuncho da súa memoria os contos que lles escoitaran, cando eran nenos aos seus devanceiros. 

   Mentres seguía na procura de novas informacións do acontecido neste sinistro, tiven a inmensa fortuna de coñecer a Fernando Patricio Cortizo, auténtico erudito do mundo do mar que xa tiña publicado traballos impresionantes coma os dous volumes de Historia da costa galega e os seus naufraxios. Co paso do tempo, xuntando esforzos, traballo e ilusións, Fernando e este humilde servidor decidiríamos sacar adiante esta investigación conxuntamente, publicando con Edicións Embora De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, libro no que, moi ao noso pesar, quedou sen resposta a interrogante de saber onde estaba a campá do vapor inglés.

   Uns meses máis tarde, o 11 de xaneiro do 2014, o día exacto no que se cumpría o 125 cabodano do naufraxio, Malpica acollía a primeira presentación do libro nun acto moi emotivo conducido polo poeta Paco Souto, que falecería en marzo do 2017 logo de que ese mar que tanto amaba lle segara a vida!

   Cinco anos despois daquela presentación recibía a chamada do amigo Xosé Troiano, historiador e erudito do mundo das campás grazas a quen, ao fin, se completaba o crebacabezas do Priam! E agora, cousas do destino, en xaneiro do 2021 recibo o correo electrónico de Phil Williamson, un correo no que nos expresa o seu agradecemento polo noso traballo e no que, ademais, tamén nos conta algunhas informacións que descoñeciamos sobre o seu familiar Sydney Ernest Holder, o médico do Priam.

  Grazas á coraxe e á valentía dos mariñeiros de Malpica, que puxeran en risco a súas propias vidas para salvar aos náufragos do vapor inglés, só houbera que lamentar a morte de nove das corenta e sete persoas que viaxaban no Priam, cinco pasaxeiros e corenta e dous tripulantes.

  Dos cinco pasaxeiros perderan a vida catro: o señor e a señora Derbyshire maila súa criada, Elizabeth Smith, os tres de Wigan, e a señorita Helen Clarck, que era de Liverpool. Os cinco tripulantes que morreron na traxedia das Sisargas foron a camareira e única muller da dotación do vapor inglés, Catherine O´Rourke; o tamén camareiro Arthur T. Bishop, con residencia en Londres; o cociñeiro G. Ledburn, de Liverpool, o 2º maquinista David Graham, de Manchester, e o médico australiano Sydney Ernest Holder, o familiar do noso amigo Phil Williamson.

  A prensa de Australia faríase eco de contado da morte do seu compatriota aínda que nun principio, tanto o Adelaide Observer coma o Melbourne Daily Telegraph apuntaban que o vapor sinistrado fora o Ehriam. Parecíalles pouco probable que fora o Priam dado que ese vapor, na súa última viaxe a Asia, voltando cara a Inglaterra, chegara o día 5 de decembro a Xibraltar con serios problemas nas máquinas. Mais os dous xornais, no que si facían fincapé, era de como tristemente se lle cortara a vida no litoral galego, con tan só 26 anos, a Sydney Ernest Holder, o fillo máis novo de James e Marta Holder.

Frederick W. Holder, irmán maior de Sydney

   Sydney nacera en Adelaida o 22 de decembro de 1862, e era o irmán menor de F.W., naquela hora editor e propietario do Burra Record e que andando no tempo acabaría sendo primeiro ministro de Australia do Sur (https://en.wikipedia.org/wiki/Frederick_Holder); C.J., empregado no ferrocarril de Adelaida; e H.R., operador no Departamento de Telégrafos e un famoso cantante afeccionado. Sydney cursara os seus estudos no Prince Alfred Collage, onde obtería varias becas menores antes de entrar na Universidade da súa Adelaida natal. Pouco despois de obter a graduación naquela Universidade, viaxa a Inglaterra, a onde chega en 1882. Nas illas británicas continuaría cos seus estudos de medicina e, en menos de dous anos, supera a matriculación e o preliminar científico na Universidade de Londres. Ao mesmo tempo, participa en todas as actividades universitarias e no hospital onde realiza as prácticas, converténdose nun dos estudantes máis distinguidos do seu ano, gañando entre outras distincións a Beca Atchison pola habilidade xeral, a medalla de ouro Fellowes pola medicina clínica, e a medalla Tuhe por patoloxía. Con tan boas cualificacións non tardaría moito en ocupar os postos de axudante de ciruxán no Hospital Universitario, e o de axudante de medicina militar no Coton Hill Asylum, preto de Safford. As habilidades do doutor Holder non se limitaban soamente á medicina xa que, ao igual que o seu irmán H.R., posuía un notable talento musical que sempre poñía ao servizo dos seus compañeiros de estudos cando era residente no hospital. A súa bondade e atención cos pacientes baixo o seu coidado eran tamén notorias.

  Tan só unhas semanas antes de que o Priam zarpara do porto de Liverpool rumbo a Asia, Sydney Ernest Holder decidira aceptar a oferta que lle fixeran os irmáns Holt, os propietario da Blue Funnel Line, a compañía á que pertencía o Priam, para ser o médico do vapor nesa viaxe. Para el, despois de meses de vida dura no hospital, ían ser unhas vacacións, unha viaxe agradable e saudable que agardaba con impaciencia. Sydney tiña a intención de regresar a tempo a Londres, para presentarse ao examen final na Universidade no mes de maio, e logo, visitar á familia e amigos en Australia, despois de tanto tempo separados.

Óleo do vapor Priam

  Aquel naufraxio producido nas Sisargas nos primeiros días de 1889 cortaría bruscamente a súa carreira, xusto no momento no cal os anos de sacrificio e traballo duro constante empezaban a dar o seu froito. Os que mellor o coñecían, lamentaban profundamente a tráxica morte nesta parte do Atlántico daquel diamante brillante que con seguridade chegaría a ser, un doutor do que agora sabemos algunha cousiña máis grazas ás informacións que nos enviou recentemente o seu familiar Phil Williamson.


FONTES:

PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER (2014): De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora, Ferrol.

xoves, 7 de xaneiro de 2021

O SAN XIÁN DE BARRAÑÁN E A COMUNIDADE DE VECIÑOS DA PARROQUIA

    A haxiografía cristiá recoñece 33 diferentes advocacións de San Xián ou Xulián, nome que ao parecer provén do latín lulianus e que significa “pertencente a Xulio”, máis concretamente a Caio Xulio César (en latín Gaius Julius Caesar), o gran militar e político romano.

Imaxe do San Xián de Barrañán (Fran Naveira)

   En Galicia, onde na época medieval se utilizaron Giao e Guillao, ademais de Xián ou Xulián, tamén aparecen as variantes de Xiao e Xullán, un santo que é patrón de 122 parroquias, 18 na vigairía de A Coruña: Almeiras (Culleredo), Cela (Cambre) e Sergude (Carral) no Arciprestado de Alvedro; Brantuas (Ponteceso), Coiro (A Laracha), Lendo (A Laracha) e Malpica de Bergantiños no Arciprestado de Bergantiños; Mugardos (Mugardos) no Arciprestado de Bezoucos; Mondego (Sada), Osedo (Sada), Serantes (Oleiros) e Soñeiro (Sada) no Arciprestado de Cerveiro; Carantoña (Miño) e Vigo (Paderne) no Arciprestado de Pruzos; Cabanas (Abegondo), Coirós (Coirós) e Mandaio (Cesuras) no Arciprestado de Xanrozo; e Barrañán (Arteixo) no Arciprestado que conforman as parroquias dos municipios de A Coruña e Arteixo.

 

Imaxe do San Xián de Barrañán (Fran Naveira)

   Os santos con nome de Xiao, Xullán, Xián ou Xuliánis coñecidos en toda a xeografía galega son San Xulián de Brioude ou Vienne, San Xulián de Toledo, San Xulián de Anazarbus, tamén chamado Xulián de Cilicia, Xulián de Antioquia ou Xulián de Tarso, Xulián de Antínoe e San Xulián o Hospitalario. Deseguido, uns apuntamentos sobre eles:

   San Xulián de Brioude ou Vienne, aparece habitualmente con traxe de soldado romano, portando unha espada, e ten a súa festividade o 28 de Agosto. Nacido en Vienne (30 quilómetros ao sur de Lyon, Francia) Xulián era un valoroso lexionario da Sexta Legio Gallicorum que estaba baixo o mando de Ferreol e que, despois de bautizarse, deixou a milicia para vivir coma un anacoreta, dedicándose á oración e a penitencia. Perseguírono por ser cristián e morreu decapitado no ano 304, baixo o imperio de Diocleciano, en Brioude (oeste de Lyon). A súa cabeza, lavada no río Allier, leváronlla ao seu antigo tribuno Ferreol quen, despois de confesar que era cristiá, tamén foi asasinado. Os beneditinos encargaríanse de extender a devoción a San Xulián de Brioude ou Vienne por todo o Camiño de Santiago.

   San Xulián de Toledo, aparece vestido con roupas eclesiásticas, cun báculo e cun libro nas mans. Ten a súa festividade o 6 de marzo. Santo nacido en Toledo no ano 644 e finado na mesma cidade no 690, foi un arcebispo, teólogo, poeta e historiador da Hispania visigoda. Probable descendente de unha familia de xudeus, tivo un papel destacado na sociedade e na Igrexa católica, só comparable ao de San Isidoro de Sevilla. É o escritor máis prolífico da escola toledana e un dos máis importantes de temática relixiosa. Tamén realizou estudos teolóxicos cun depurado estilo literario moi superior ao do seu tempo.

  San Xulián de Anazarbus, tamén chamado Xulián de Cilicia, Xulián de Antioquia ou Xulián de Tarso viste de traxe talar, coa cruz e a palma do martirio. Este santo ten a festividade o 16 de marzo na igrexa católica e o 21 de xuño na ortodoxa. Nacido sobre o ano 231, Xulián iniciouse no rito cristián trala morte de seu pai, un senador romano de crenzas pagás. Detido durante as persecucións do emperador Diocleciano e posteriormente torturado polo gobernador Marciano para que renunciara á fe cristiá, foi esclavo dos romanos durante un ano en diferentes cidades de Cilicia, que era como se nomeaba na antigüidade á zona costeira meridional da península de Anatolia. Na rexión do Exeo, na actual Turquía, o santo foi visitado por súa nai, que engañara aos romanos dicindo que quería facelo entrar en razón. Unha vez dentro e durante tres días, a proxenitora diulle ánimos ao seu fillo para que continuara firme na súa fe. Cando o gobernador chama á nai para saber a resposta, esta atacou ferozmente ao politeísmo dos romanos e, por tal motivo, o gobernador ordeou cortarlle os seus pés ao tempo que ataban a Xulián nun saco cheo de area e de serpes velenosas e o tiraban ao mar. As ondas arrastrarían o seu corpo ata Alexandría, en Exipto, onde foi sepultado por un cristián piadoso. Posteriormente os seus restos foron trasladados a Antioquia, en Turquía, erixíndose unha basílica na súa honra.

  Xulián de Antínoe mártir da mesma época que o anterior e esposo de Basilisa, ambos venerados por diferentes confesións cristiás. Habitualmente aparecen representados os dous xuntos, Xulián con palma de martirio ou espada atendendo a un enfermo, aínda que en moitas das nosas igrexas tamén o podemos ver só. No seu espazo virtual Os Chanzos (https://oschanzos.blogspot.com/), o erudito Francisco Vidal di que, na iconografía galega, aparece vestido coma un noivo da época da Ilustración, con casaca vermella, porque foi mártir, coa pombiña que simboliza a fidelidade e a pureza, e co gorro na man, de cabeza descuberta porque era un home humilde e servicial. Este santo ten a súa festividade o 9 de xaneiro; 8 de xaneiro (para os gregos); 7 de xaneiro (segundo calendarios da liturxia medieval hispánica, como por exemplo, o do Antifonario de León); e o 6 de xaneiro (co grupo formado por Celso, Marcionila, Antonio e Anastasio). Forzado a casarse pola súa familia, Xulián, que fixera voto de castidade, púxose dacordo coa súa muller Basilisa, que tamén quería consagrarse a Deus, e preservaron a súa virxinidade durante toda a súa vida. Ademais, Basilisa fundou un convento para mulleres, do cal foi superiora e Xulián reuniu un grupo de monxes e fundou un mosterio. Ambos converteron o seu fogar nun hospital no que segundo conta a lenda chegaron a atender a máis de mil persoas, feito que provocaría que este Xulián se confunda moitas veces con Xulián o Hospitalario. Basilisa morreu pacíficamente, mais Xulián de Antínoe foi decapitado nas persecucións de Diocleciano. Xunto a el, foron martirizados Celso e Marcionila, fillo e nai, o sacerdote Antonio de Antioquia e o converso e neófito Anastasio de Antioquía. Tamén se di que morreron sete irmáns de Marcionila.

   Xulián o Hospitalario, patrón de cazadores e pousadeiros e protector de viaxeiros que habitualmente aparece na iconografía vestido coma cabaleiro, cunha espada e barca ou, tamén, vestido de cazador, con escopeta e falcón. Ten a festividad o 29 de xaneiro e o 12 de febreiro. Existen diversas versións sobre a vida deste santo nas que se entrelazan motivos de distinta procedencia. Unha das is difundidas conta que, estando un día de caza, Xulián da morte a un cervo que, antes de expirar, lle profetiza que matará a seus pais. Para evitar o cumprimento de tan terrible vaticinio, decide fuxir da casa dos seus proxenitores. Pasado un tempo casa cunha nobre viúva, coa que vive feliz ata que un día, ao volver dunha cacería, encontrou a dúas persoas durmindo no seu cuarto e, crendo que se trataba dunha infidelidade da súa muller, mata á parella coa espada. Mais ao saír da casa, encontrou a súa esposa e Xulián descubriu a terrible verdade: matara aos seus propios pais que, despois de varios anos buscándoo, ao fin deran co domicilio do seu fillo e agardaban a súa chegada descansando na cama de tan longa viaxe. O futuro santo abandonou de inmediato a vida que levaba e, na compaña da súa muller, que non quixo deixalo só, marchou a un illado lugar a facer penitencia o resto dos seus días. Polo lugar pasaba un camiño que desembocaba nun perigoso río que os viaxeiros tan que cruzar. Xulián decidiu facerse barqueiro para axudalos e fundou un hospital co fin de atendelos. Certo día, recolleu a un leproso que se revelou como un ser celestial que lle comunicou que Deus o perdoara. Cóntase que morreu martirizado durante a persecución aos cristiáns do emperador romano Diocleciano a comezos do século IV en Antioquía (actual Turquía) ou, máis probablemente, en Antínoe (Exipto).

   Despois destos apuntamentos sobre os cinco santos, regresamos á nosa contorna, onde San Xulián de Antínoe, o marido de Basilisa, e San Xulián o Hospitalario, lendario protector de viaxeiros, vestido de cazador, con escopeta e falcón, adoitan ser os patróns da maioría das igrexas galegas dedicadas a esta advocación. Non obstante, a orixe de algúns destos templos parece estar en San Xulián de Brioude o de Vienne, militar romano, mártir do século IV xunto con San Ferreol, representado como soldado romano con espada, santo que a partir do século VII diu nome a diversas capelas e mosteiros galegos e da cornisa cantábrica.

   Exemplo desta confusión é o acontecido na cidade de Ferrol, onde a nova igrexa de San Xulián, que reemprazou á medieval situada xunto ao peirao da Cruz en Ferrol Vello, derrubada durante as obras do foso do Arsenal, abriuse ao culto a véspera do Corpus Christi do ano 1772. Poucos anos máis tarde o escultor compostelán Juan Antonio Domínguez tallou o retablo do altar maior, que, segundo Montero Aróstegui, incluía unha efixie de San Xulián, vestido de cabaleiro con casaca, calzón curto, zapatos de fibelas e sombreiro de picos. Durante a visita pastoral que realizou no ano 1786, Francisco Cuadrillero, bispo de Mondoñedo, “mandó se vistiese a la romana” a San Xulián, para evitar o que cría unha fea costume de vestir aos santos de forma pouco axeitada. Mediante esta imposición, reforzada pola posterior importación dunhas reliquias do mosteiro de San Xulián de Samos, oficializouse a San Xulián de Antioquía como patrón da igrexa ferrolá, aparecendo no altar maior da Concatedral da cidade departamental xunto a Santa Basilisa, vestidos ambos de traxe talar, coa cruz e a palma do martirio. Deste xeito o bispo actuou en contra do sentir popular, seguramente máis acertado, que consideraba como patrón de Ferrol a San Xulián de Brioude, compañeiro de San Ferreol. Máis tarde, segundo Leandro de Saralegui, o día de San Xulián do ano 1820 o padre Ouviña, franciscano do convento de Ferrol, puxo en dúbida certos detalles históricos da vida de San Xulián, provocando unha forte polémica, orixinando a protesta do municipio e sumindo de novo na confusión aos feligreses. No ano 1878, segundo Nicolás Fort, o predicador padre Maroto, insistiu na polémica ao negar o padroeiro de San Xulián pola carencia de documentación eclesiástica fiable, levando de novo á indignación dos ferroláns. En referencia ao padroeiro da cidade departamental, ese ano 1786 o daquela Alcalde Maior de Ferrol, Eugenio Álvarez Caballero, estableceu que o día 7 de xaneiro, festividade de San Xulián de Antioquía, se celebrase oficialmente como festa patronal de Ferrol.

   Así pois, sabemos que foi no século XVIII cando a nobreza transformou a iconografía do mártir cristiá nunha nova asociada a esta clase dirixente, para o cal despoxaron ao primitivo san Xulián da súa túnica e vestírono coas súas roupaxes. En moitas igrexas mantívose a pomba que o acompañaba, mais a orixinaria espada do santo daría paso a unha arma de fogo como a que hai na capela da Virxe do Faro de Brantuas, en Ponteceso, onde podemos ver a un San Xulián representado nunha figura de pequenas dimensións que vai ataviada con calzóns curtos, camisa e chaleco, e que leva nas súas mans un trabuco. Esta iconografía do santo nobre non deixa de ser, segundo Alejandro Barral, antigo director do Museo Catedralicio de Santiago, «una reconversión de san Julián, obispo de Toledo, cuya imagen primitiva va acompañada de paloma y lanza, siendo éstos los símbolos propios».

   ¿Sería algún destos casos o acontecido co San Xián de Barrañán?

   É doado imaxinar que antes da talla actual existía unha moito máis antiga, un santo que, con certeza, viron os ollos do Cardeal Jerónimo del Hoyo cando, no nome do Arcebispo don Maximiliano de Austria, realizou unha visita pastoral ao arcebispado de Santiago durante máis de tres lustros (1603-1620), que testemuñou nun extensísimo manuscrito conservado no Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela no que, con relación á parroquia de Barrañán, Jerónimo del Hoyo escribiu o seguinte:

SAN GIAO. JULIAN DE BARRAÑAN

Es aneja esta feligresía a la pasada de san Pedro de Sorriço, tiene diez y ocho feligreses. Los frutos todos al retor que valdrán catorce cargas de todo pan. Presentación de San Martín. La fábrica no tiene renta ninguna. Hay dos ermitas una de San Mamed y otra de Santa Cruz.


Casamento de Chelo Rama e o seu noivo Manolo en Barrañán nos anos 60 no que se aprecia o estado da igrexa naquela altura (Oliva Herrera)


Vistas da igrexa de Barrañán nas festas do Sacramento do ano 2019 (Pepe López)

    A talla actual do San Xián de Barrañán viste roupas propias da Ilustración, un movimento cultural e intelectual, primordialmente europeo, que naceu a mediados do século XVIII e durou ata os primeiros anos do século XIX. O noso protagonista aparece representado coa palma do martirio na súa man dereita e cun libro e unha pomba na esquerda. Podemolo ver con vestimenta dourada na parte alta do retablo, xusto enriba dunha talla da Virxe do Rosario, a quen acompaña unha figura de San Xosé e outra de San Antonio, tres santos que case dobran en tamaño a talla de San Xián. O escritor Francisco Vidal, autor xunto a Rosa Benigna Vizcaya do marabilloso libro Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega (Editorial Toxosoutos, 2009), opina que este pequeno santo de Barrañán é a representación de San Xulián de Antínoe:

   “As festas dos santos e as festas parroquiais veñen xeralmente por unha razón de ser que vén de antigo e, neste caso, coincide na celebración do día 7 de xaneiro. A iconografía deste santo representa a mensaxe que se da a principios de ano, das boas intencións, a pureza… que foi polo que el morreu. O San Xián de Barrañán viste de noivo porque o seu martirio vén a raíz de casar e negarse a xacer coa esposa, de aí a pomba que o acompaña, que representa a pureza. O libro que ten debaixo da pomba está cerrado porque durante o martirio explicaba os evanxeos. Na outra man ten a palma do martirio. Todo isto, xunto coa iconografía e a data de celebración, lévame a pensar que se trata de San Xulián de Antínoe”.

 

Retablo da igrexa de Barrañán (Fran Naveira)

   A imaxinaría, os relevos e as pinturas do retablo do altar foron restaurados recentemente polos irmáns Garrido, especialistas ourensáns que, seguindo as directrices de Patrimonio, levaron a cabo un traballo espléndido que serviu para recuperar un montón de pezas moi deterioradas do patrimonio parroquial e poñelas en valor, unha iniciativa nacida no seo da Comunidade de Veciños de San Xiao que preside Daniel Martínez Suárez. A inauguración oficial da restauración celebrouse o 14 de xullo do 2019 coa visita do Arcebispo de Santiago, Monseñor Julián Barrio Barrio. Nunha conversa mantida en decembro de 2020 con Daniel Martínez, o presidente da Comunidade explicounos os pormenores da iniciativa e a particularidade do colectivo que encabeza:

   “Esta Comunidade naceu en 1997, a raíz de que rompera a campá da igrexa. Nese momento don Cayetano era o cura da parroquia e despois veu para aquí don Pedro, que, aparte de Barrañán, tamén levaba Lañas e Oseiro. Ao principio pensamos en facer unha confraría, pero finalmente decidimos constituirnos como Comunidade de Veciños para afrontar os arranxos da igrexa. Levo de presidente dende aquel ano. Aquí levamos moitos cartos gastados. Había que tomar unha decisión porque a igrexa estaba caendo. Primeiro arranxamos a campá, despois botouse a placa e a continuación, xa coa Comunidade constituída cos seus estatutos, estableceuse unha cota entre a veciñanza para amañar o falso teito. Hai sete anos que acabamos os arranxos e xa, máis recentemente, tamén se afrontou a restauración de todas as tallas dos santos. Facíalle moita falta. Coa restauración, ata descubrimos que San Xulián tiña bigote. Non sei cantas Comunidades de Veciños hai en Galicia que se fixeran cargo dunha igrexa. O que si che podo dicir é que en Arteixo somos o único caso. Aquí encargámonos nós de todo: da luz, das roupas, limpamos, fregamos e os domingos pasamos o cepillo e encedemos as candeas… iso sí, queda todo aquí, poucas grazas! A festa tamén a organizamos nós, a non ser que haxa un funcionista, que xa hai moitos anos que non é o caso!

 

Procesión do Santísimo Sacramento do ano 2019 (Pepe López)

   Daniel Martínez tamén nos comentou que… “o 6 de xaneiro celebramos o San Antonio e sacamos o santo en procesión acompañado da Virxe do Rosario; ao día seguinte, o día 7, sacamos en procesión a San Xulián coa Virxe do Rosario; o 2 de febreiro celebramos a Candelaria… en Oseiro teñen a Virxe da Luz e nós temos a Candelaria, que a sacamos en procesión ese día co San Xosé; e o segundo domingo do mes de xullo celebramos o Santísimo Sacramento; o día anterior, sábado, sacamos en procesión a Virxe do Carme co San Antonio.

   Xente festixeira a de Barrañán, abofé!


FONTES:

-Foro de amigos de Ferrol (2019): El confuso patronazgo de San Julián de Ferrol. Diario de Ferrol, 7 de xaneiro de 2019.

-Garrido, Santiago (2006): San Julián de Brantuas escolta a las santas con su escopeta. La Voz de Galicia, 18 de setembro de 2006.

-Prego, Pilar (2007): Un escolta con escopeta para la Virxe do Faro. La Voz de Galicia 7 de setembro de 2007.

-Vizcaya, Rosa Benigna / Vidal, Francisco A. (2009): Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega. Editorial Toxosoutos.