xoves, 23 de xullo de 2015

OS CEMITERIOS PROTESTANTES DE ARTEIXO

     O 20 de xullo de 1875, en pleno reinado de Alfonso XII e uns meses antes de que o ferrocarril chegara á Coruña (faríao o 10 de outubro coa apertura do tamo A Coruña-Lugo), a comunidade protestante da cidade herculina inauguraba a súa primeira capela no baixo dun dos primeiros edificios que se construiran tralo derrubamento das vellas murallas da Pescadería, ubicado na primeira zona do Ensanche e levantado na vía urbana coñecida naquelas datas como Avenida de Puerta de Torre de Arriba, máis tarde chamada Praza do Instituto e pouco despois Praza de Pontevedra.

     A daquela flamante capela, tiña ademais o privilexio de constituir a primeira igrexa evanxélica da
Galiza e pese a ser inaugurada coa oposición do Gobernador Civil, contara co permiso das autoridades de Madrid.

     Os primeiros cultos de apertura xeneraran unha gran expectación entre a poboación herculina e, en novembro dese ano 1875 xa había cinco coruñeses convertidos á fe do Evanxelio que foran bautizados, por inmersión, nas augas do Orzán.

     A finais de 1876, producíase a primeira defunción dun membro desta comunidade. Tratábase de José García, de 70 anos de idade e zapateiro de profesión. O seu enterro levaríase a cabo ás seis da mañá do día seguinte, sen permitirse cánticos pola rúa, nun recuncho aillado da parte posterior do cemiterio de San Amaro.

     Ao ano seguinte, en 1877, establécese a obra evanxélica en Loureda e en Arteixo. En Loureda, donde habería escola en 1884, levantaríase un pequeno camposanto de noventa metros cadrados de extensión no lugar do Torreiro (Ervedíns), que fora construído por Roque García Fuentes por un custe de 393,75 pesetas que sufragara o Concello. Unhas dez persoas recibirían sepultura neste cemiterio que carece de panteóns ou lápidas. A primeira delas foi Lorenza Calzado Pallas, veciña de Loureda que residira no Uruguai algún tempo á que se lle atribue a fundación do grupo evanxélico de Caión. Os restos de Juan Balay Martínez, alcalde de Arteixo entre febreiro de 1874 e o mesmo mes de 1875, tamén descansan neste camposanto do Torreiro. Según Manuel Blanco, que no seu libro "Alcaldes de Arteixo (1836-1998)" afirma que el origen y proceso de los protestantes en este Concello no puede entenderse sin la actividad que él desplegó a su favor, este veciño de Loureda convertiríase en protestante sobre o ano 1878, feito que xeneraría gran controversia na zona, que derivaría nunha queixa dos concelleiros de Arteixo sobre o seu comportamento ante o Gobernador Civil.

     Da polémica suscitada pola propagación da fe evanxélica no municipio arteixán fixérase eco un xornal da Coruña o 28 de xuño de 1889, nun artigo no que se facía referencia a unha disputa entre o pastor protestante e o cura da parroquia, respaldado polo alcalde, que increpou a varios feligreses protestantes por traballar as súas terras o día de San Xoán. "Ninguno de dichos señores debe ignorar que en Arteijo y en todas partes hay libertad de culto", defendía o xornal.

     Desde fai máis de cuarenta anos, o veciño de Loureda Manuel García, que vive a carón deste camposanto protestante, encárgase de adecentar o cemiterio. Non profesa a relixión evanxélica nin tampouco recibe ningún tipo de remuneración polo traballo. Limpao porque "non me costa nada".

                              Manuel García no cemiterio protestante de Loureda

     O outro cemiterio protestante que hai en Arteixo está, regardado entre catro paredes caleadas, perto da pequena rotonda ubicada entre a rúa Torrente Ballester e a Avenida de Caión. Fora construído en 1906 por José Rey Valeiro, un arteixán que estaba casado coa francesa Sofía Baridó Schneider (a historia deste matrimonio tédela no libro "O mar de Arteixo e os seus naufraxios") que tivera que salvar múltiples escollos ante os mandatarios da época para conseguir os permisos necesarios para levantar o que era a segunda necrópole protestante do Concello. Luisa Fuentes Rey, veciña de Sorrizo, neta de José Rey Valeiro e actual propietaria deste camposanto, afirmaba non hai moito que "puxéronlle moitas trabas; todo eran problemas, mais finalmente, grazas á mediación do Goberno inglés, meu avó puido construir o cemiterio".

                                   Cemiterio protestante de Arteixo

     Aparte destos dous camposantos, en Arteixo construiríase unha capela protestante en 1887, capela que en 1977 pasaría a ser unha Asamblea autónoma.



FONTES:
 - "El protestantismo en La Coruña". Jesús María Reiriz Rey. Instituto José Cornide de Estudios Coruñeses. Revista nº 29-30.
- "El cementerio protestante de Arteixo". Viviana Burón. La Opinión (17.2.2013)
- "El pasado evangélico de Loureda". Viviana Burón. La Opinión (12.5.2013)
-"Alcaldes de Arteixo (1836-1998)". Manuel Blanco

luns, 13 de xullo de 2015

O AFIADOR

     Non é doado determinar en que momento aparece o oficio de afiador. Para uns naceu en Francia ou en Italia e para outros en Ourense, por terras de Nogueira de Ramuín, Maceda, Pereiro de Aguiar, Esgos, Parada do Sil, Castro Caldelas a Paderne de Allariz, que tiñan sona de dar bos afiadores. Mais ao parecer, a procedencia definitiva queda en Nogueira de Ramuín.

     Seica a roda de afiar inventouna un tal Tío Xan, ferreiro e capador que vivía en Liñares, na Serra Corredoira, frente ao Miño. O pobo daría as mellores rodas de afiador, que eran de madeira de nogueira e abofé que ben resistentes. Hai unha lenda que di que o Tío Xan repousa no fondo do Miño, nun lugar onde o levou a enchente cando cruzaba as augas nunha pequena embarcación desde Barras de Miño a Santa María de Melia. Dende entón, aquel lugar chámase o Remuíño do Afiador.

     Os afiadores de Ourense falaban unha lingua propia: o barallete. Á roda de afiar chamábanlle tola;  Galiza era, Galleira; Castela: Ancha; Asturias: Berria; Portugal: Biqueque; América: Moreira; o viño: mouga; o ouro: vibelo; os cartos: zuros; a boca: garlea; os casados: apicholados; o can: doca; o burro: fandino; coche: chian; tren: caurel; ollos: mireus; carne: arguia; traxe: fiaña; baile: caxoteo; cura: caxiga...
 

     Dos afiadores que pasaban pola nosa zona, poucos viñan coa roda. Era moi incómoda de levar, sobre todo no inverno pola lama, os carreiros e os pasadoiros. Algúns viñan en bicicleta e o taller levábano nun caixón de madeira, que tamén lles servía para sentarse mentres facían as reparacións. Nese caixón levaban martelo, alicates, zafra (ferro cun espicho de tax ou sufrideira), remaches, subelas, arume, masilla...e tamén levaban varillas de paraugas usadas de reposto. Home de longo andar e de peregrinaxe eterno, eso sí, respetando fielmente o ámbito territorial no que cada un desenrolaba a súa actividade, o afiador chegaba aos lugares facendo soar, cunha extraña e sinfónica escala musica, o seu chiflo para que os parroquianos que
necesitaban dos seus servicios souperan da súa presencia. Aparte de afiar os coitelos e outras ferramentas, amañaban case de todo: paraugas (aínda non chegaran os chinos), potas furadas, cuncas e pratos de louza...cunha subela furaban a peza rota, poñíanlle grampas de arame e dábanlle masilla.

     A vida dos afiadores sería levada ao teatro por Alvaro de las Casas na obra Pancho de Rábade. Tamén Serafín Gómez Pato escribiu un completo Romance do afiador namorado. Victoria Armesto, Alvarez Blázquez, Cabanillas...axudaron a espallar a obra e a historia desta "especie en extinción". Mais a verdadeira historia destos desaparecidos ambulantes galegos, e a súa odisea internacional, aínda está por escribir.



FONTES:
- A cultura tradicional galega desaparecida. Antonio Rodriguez Cabanas.
- El afilador. Oficio gallego. Juan Ramón Díaz (La voz de Galicia 14 decembro 1971)
-Fotos: Revista Raigame nº 6 (maio de 1998) e Ourense no tempo.  



venres, 10 de xullo de 2015

1850. "FLORENCE" (SORRIZO)

      O domingo 5 de xaneiro de 1851, o xornal El Heraldo de Madrid publicaba nas súas páxinas a curiosa e insólita aventura que protagonizara, uns días antes, a fragata inglesa Florence, unha aventura coa cal se inicia esta viaxe de máis de século e medio polo mar de Arteixo. Suban a bordo!

     A Florence era unha fragata de 800 toneladas que saíra, pouco antes do Nadal de 1850, de Liverpool cara a Africa con cargamento de ron e xenebra. Uns días despois de iniciar a singradura cara o continente africano, cando xa navegaba por augas galegas, veríase inmersa nunha borrasca espantosa, o mesmo temporal terrible que provocaría o naufraxio do Adelaide en Laxe, no que faleceran trece persoas e que levou ao navío francés Ville de Amiens a arribar no Parrote medio esnaquizado. Logo dunhas horas infernais de loita co oleaxe, na cal sofrería a perda do temón, a fragata inglesa quedaba sen mando e sen rumbo moi perto da costa de Arteixo, deixando o seu destino nas mans do mar enfurecido desos instantes. A tripulación, con pouca fe na salvación, agardaba irremediablemente o desenlace final, xa que vían como os fortes ventos reinantes do nordés, empurraban cada vez máis a súa fragata cara as rochas dos alcantís próximos (probablemente entre Bens e Suevos).

     Mais con gran sorte, a dotación do vapor Montrosse, que facía a ruta de Londres a Vigo e que nese momento navegaba a súa altura, viu o que estaba acontecendo e, con toda urxencia, acudiu no seu auxilio. No rescate, onde non houbo que lamentar nengunha perda, nen tampouco houbo feridos, todos os tripulantes saltaron a bordo do Montrosse, que os achegaría sans e salvos ata a cidade da Coruña dando infelizmente por perdida a súa fragata Florence.

     Despois duns días de estadía na cidade herculina, os náufragos embárcanse na goleta a vapor Villa de Madrid para regresar a Inglaterra. A bordo desta goleta, e logo de saír do peirao coruñés, os tripulantes albiscan a silueta dun veleiro no horizonte. A medida que se achegan, observan que cabecea coas velas totalmente esnaquizadas e sen rumbo. Móvese timidamente a impulsos do vento e do mar e, aparentemente deserto, pois nada se move nen se escoita sobre a cuberta. Era un navío fantasma. O vapor, xa moi perto da posición do veleiro, minora a marcha. Escoitase o renxer dos mastros dun xeito aterrador. A visión era arrepiante: un veleiro abandonado en alta mar.

     De súpeto, Guillermo Veale, o segundo piloto da Florence, recoñece a fragata e dá unha voz tremenda: "á Florence, á Florence", dixo. "Quen quixera que me siga, que Deus a salvou e eu recólloa".

     Arriáronse con celeridade as chalupas do Villa de Madrid, despois de que a maioría da tripulación respondese á exhortación de Veale (a maioría, porque houbo mariñeiros que ben por superstición ou ben pola pouca confianza que tiñan naquel buque fantasma, que fora capaz de capear o temporal durante varios días sen ningún home a bordo, decidiron continuar rumbo ás illas británicas na goleta a vapor) e unha vez a bordo da súa Florence, principiaron os arranxos para poder continuar a singradura cara a Africa.
                                         Fragata inglesa a mediados do século XIX

     Mais infelizmente, ao pouco de reiniciar a viaxe cara o continente africano experimentarían, unha vez máis, a situación angustiosa que viviran uns días antes, xa que novamente as adversas condicións climáticas, voltaban a colocar á fragata inglesa en perigo, converténdoa nun xoguete do mar. A marexada empurrábaa cara ao oeste, cara a costa de Arteixo. Na procura desesperada dun lugar de abrigo, onde poder fondear e poñerse a salvo, encontran finalmente a enseada do Lourido, en Sorrizo onde, perante o perigo de embarrancar, largan as catro áncoras e agardan auxilio. Ao seu socorro non demora moita en acudir o vapor Península, mais non tería éxito na tentativa de remolque.

     As novas da situación da fragata chegarían de seguida á Coruña, onde a preocupación pola perigosidade do fondeadoiro no que se vía forzosamente retida, moi aberto ao Atlántico, era enorme, polo que o cónsul británico, Eduardo Santos, tentaba conseguir coa máxima urxencia unha balandra, para unha nova tentativa de remolque.

     En Arteixo, a tripulación da Florence soportaría dous días aquela angustiosa situación, aínda que a preocupación e incerteza que estaban a vivir, de certo que non foi tanta, despois de dar conta dalgún pipote de ron e xenebra que transportaban, e que certamente, compartiron con algún veciño de Chamín e de Sorrizo. A balandra que xestionaría o cónsul Santos aparece para dar remolque, mais terían que agardar dous días máis por causa do mal tempo.
                                         Enseada do Lourido

     E cando por fin amainou o temporal, as dúas embarcacións levantaron áncoras para se facer ao mar, poñendo rumbo ao porto da cidade herculina. Era o 31 de decembro de 1850 e ao Heraldo escribían o seguinte dende A Coruña:
    "A las cuatro de la tarde del día de hoy se hallaba la mar en completa calma; solo una lijera brisa de S.E. quebraba el terso cristal de las ondas que reflejaban en variados cambiantes el hermoso azul del cielo. La población, que dejaba sus hogares para disfrutar de tan apacible tarde, seguía como impulsada uniformemente de un deseo, no el trillado camino del cantón ni la alameda, sino las orillas del mar en toda la estensión desde los muelles hasta los pelamios. Qué fenómeno ocurría, qué novedad se esperaba que así movía las masas en una misma línea, esto es lo que se ignoraba hasta que se fijaba la vista en el horizonte. Dos puntos se destacaban entonces, uno grande, negro como un cuervo marino, y otro blanco y alado como una gaviota; aquel pesado, perezoso, casi inerte; este ligero, voltegeador y lleno de vida. ¡La Florence, la Florence! gritaba todo el mundo, y así era. El buque entraba en el puerto, empavesado con mil banderolas, sin velas ni timón, flotando en su popa la bandera inglesa y a su costado la balandra protectora, que como su égida la amparó en los mares y la escoltó en el puerto. Al frente de la hermosa Florence, remolcaban seis lanchas de Mugardos y el vapor Vencedor de Ferrol, haciendo vigorosas fuerzas para arrastrar tan inerte masa, contrastando su pequeñez con la grandiosidad del buque. Parecían escarabajos arrastrando el nido de un águila, y la fragata era mirada por los numerosos espectadores como pudiera serlo una virgen que con el circo romano hubiese triunfado de la fiereza de los leones haciéndoles lamer su planta. Cuando lanzaron al mar sus anclas de salvación, un grito universal se levantó de las cubiertas de todos los buques de la bahía, poblados de gente de mar y tierra que agitaban al viento sus gorras de mil colores. ¡Dios había salvado a la Florence!

     O peirao estaba ateigado por coruñeses que querían ver de perto a chegada do navío fantasma, entre eles probablemente, os recén casados José Pardo e Amalia Rúa que, uns meses máis tarde (16 de setembro de 1851), serían pais da súa única filla, a nosa xenial escritora Emilia Pardo Bazán.

     A fragata inglesa despois de dúas semanas infernais descansaba por fin ao amparo da baía herculina. A balandra que conseguira o cónsul Eduardo Santos, desde que prestara os primeiros auxilios nas augas de Arteixo, ata que ancoraron no porto coruñés, non a abandonaría en nengún momento, co obxecto de gañar o premio que polas disposicións vixentes na materia na Gran Bretaña, se concedía aos salvadores dun barco.
                                          Enseada do Lourido

     Logo duns días de estadía na Coruña, a balandra deixaba a cidade e poñía rumbo cara a Inglaterra, nación que nesa altura estaba inmersa na organización da primeira exposición universal da historia, que fora concebida para mostrar o progreso e as marabillas de todo o mundo. O príncipe Alberto, home da raíña Victoria, fora o principal promotor desta exposición que decorrería en Londres, no Crystal Palace, inaugurándose no día 1 de maio de 1851.

     Os arranxos dos danos da Florence demoraríanse máis do previsto, polo que quedarían na cidade tres meses máis. A tripulación, desesperada e farta de tanta espera, provocaría unha rebelión a bordo, situación que recollería o xornal La Época na súa edición do 21 de marzo de 1851: "fueron conducidos a prisión cuatro marineros de la fragata inglesa Florence por sublevarse a la salida del puerto, negándose a continuar viaje a Africa".


sábado, 4 de xullo de 2015

A. & J. SALGUEIRO, A FÁBRICA DE CONSERVAS DO RAÑAL

     O espazo que hoxe ocupa o aparcadoiro da praia de Alba, no Rañal, agocha os vestixios da antiga fábrica de conservas A. & J. Salgueiro, unha das primeiras industrias en instalarse na zona e que hai xa case tres décadas que pechou. Foi a finais da década dos sesenta cando os irmáns Andrés e José Salgueiro solicitaron permiso de obra coa finalidade, según contan os maiores do Rañal, de levantar un hotel nun entorno inigualable, a carón das praias de Alba e Sabón e do piñeiral do Monte de San Tirso. Mais este establecemente nunca chegaría a ser construído e, no seu lugar, edificaríase a fábrica de conservas que, durante varios anos, foi unha das principais fontes de emprego para as mulleres de Arteixo e os seus arredores, entre elas miña nai, Melucha, que se gañaba o pan como encargada e tamén era representante sindical da U.X.T.
                                                Imaxe dos anos 90 da conserveira

     Lembro que tamén había traballadoras de Loureda, Oseiro, Rañobre, Figueiroa, Chamín, Baldaio, Laracha...e ata había un matrimonio da Agualada de Coristanco que vivían de aluguer nunha casa da aldea, cerca do Bar Chucho. Algunhas destas empregadas acabarían casando con veciños do Rañal que, naquela hora, a gran maioría deles traballaban na fábrica das tónicas...si, si, nesa que ninguén sabía escribir o seu nome pero que todo o mundo pronunciaba "Sueps". Moitos destos homes eran albaneis que atoparan traballo na edificación na nave da Schweppes e, unha vez rematada a obra, quedaron a traballar alí como empregados da empresa ata o seu peche, no 2009.

     A unha en punto soaba tódolos días a sirena da conserveira. Era a hora do descanso para xantar. As empregadas do Rañal ían comer ás súas casas e as que non residían na aldea, nos días de bo tempo xantaban ou ben á sombra dos piñeiros do Monte de Manolito, ou ben a carón do río Bolaños, o río que desemboca na praia de Alba, areal que aparecía nas latas de conservas da A. & J. Salgueiro S.L.

                              Traballadoras da conserveira comendo a carón do río
                                Imaxe de principios dos setenta dentro da conserveira

     A conserveira do Rañal tamén era coñecida polo cheiro que desprendía e os seus verquidos ao mar, verquidos dos que se fixera eco un medio de prensa nacional. O xornal ABC, na súa edición do 9 de agosto de 1973, en alusión ao aumento da contaminación na costa española, relataba: "Quien esto escribe fue testigo de lo que se ha hecho con una playa de Sabón, en Arteijo, de arena finísima y aguas transparentes. Una fábrica de pescados ha llevado sus vertederos hasta el mismo borde del arenal y el olor es tan nauseabundo que incluso un pinar sito a centenares de metros ha quedado visto para sentencia". Así pois, a fábrica de Salgueiro era un reflexo do que era o medio ambiente naqueles anos, nos que a norma xeral era que algunhas fábricas usaran a costa de Arteixo como vertedoiro mentres a administración miraba para outro lado. A conserveira do Rañal foi un claro exemplo disto e, aínda hoxe, cando os temporais do inverno levan por diante metros e máis metros de area das dunas da praia de Alba, quedan ao descuberto as tuberías que levaban os restos do peixe das conservas directamente ao mar.

                                 Tubería da conserveira do Rañal no areal de Alba

     Os problemas medioambientais aparecían en escena, problemas que se agrabarían posteriormente ao ir aumentando o número de empresas no Polígono de Sabón. A día de hoxe, parte das rochas da Pedra do Aguillón e do Paiolo, é dicir, da desembocadura do Bolaños, aínda presenta un tono alaranxado, consecuencia dos verquidos incontrolados que durante moitos anos sufriu esta parte do litoral arteixán. Seguro que moitas e moitos de vós, especialmente @s que tedes máis de cuarenta abriles, lembrades aqueles dous ou tres días á semana no que o mar non era azul...nin verde...non...era laranxa!

     A fábrica de conservas dos irmáns Andrés e José Salgueiro pecharía a finais dos anos oitenta, e sería derrubada cando se iniciou a construcción do paseo marítimo, mais a familia Salgueiro seguiría vinculada a Arteixo varios anos máis xa que unha filla de Andrés, da cal sinto non lembrar o seu nome, impartiría clases no instituto Manuel Murguía.

                                        A conserveira pouco antes de ser derrubada