martes, 22 de abril de 2025

O PAZO DAS COVADAS DE SORRIZO E O SEU "BALNEARIO" (2ª parte e fin)

  Continuando coa xeira iniciada a semana pasada sobre o Pazo das Covadas de Sorrizo (podes ver a crónica aquí: http://cronicasdearteixo.blogspot.com/2025/04/o-pazo-das-covadas-de-sorrizo-e-capela.html), primeiramente temos que apuntar que co andar do tempo, a maioría destos edificios foron converténdose na marca social e refuxio da decrecente clase fidalga, decadencia motivada en gran parte pola suspensión dos foros e dos seus privilexios e xurdida, tamén, a raíz do éxodo dos campesiños ás cidades.

   Sábese con certeza que, entre finais do século XIX e principios do XX, varios descendentes de familias de nobre estirpe e de importantes Señoríos da contorna, ante a necesidade motivada pola perda de poder adquisitivo, vendéronlle aos labregos e aos caseiros da zona moitas das terras que pertenceran aos seus antepasados dende tempos inmemoriais.

   Ese foi o caso das Covadas (tamén hai quen di As Escovadas), do que sabemos que, despois de perder o esplendor do que gozara en tempos pasados, algúns dos antigos caseiros dos Bermúdez de Castro serían quen de adquirir as dúas partes do conxunto que configura o actual Pazo

As Covadas (Xabier Maceiras)

    Pasaron moitos anos dende aquel cambio de propiedade, tantos que, como é lóxico, os contos de como o edificio pasou das mans dos antigos señores ás dos criados perdéronse na nebulosa da memoria. Con todo, os actuais propietarios aínda manteñen viva algunha das historias que se foron transmitindo de xeración en xeración, historias que tiveron a ben compartir con nós.

    Nunha das dúas vivendas que conforman o actual Pazo das Covadas residen os García Sande. José, membro desta familia, díxonos que “meus avós, José García Calviño e María Pereiro Dubra, compraron o lugar a máis a metade do conxunto, que era a zona na que estaba a antiga capela.”

    Na outra vivenda do Pazo, na que locen os antigos escudos, residen os Vázquez, tamén coñecidos como “os de Baldomero”. Alí falamos con Sonia, que nos contou a versión familiar dos feitos que escoitou ducias de veces dende que era cativa. Seica os últimos señores do Pazo non tiveran descendencia e un criado deles quedouse coa casa. O que non sei son os detalles da operación, imaxino que a compraría e que a foi pagando como puido. Ese criado casou cunha muller que era de Santaia, dos Fidalgo de Santaia, e que era irmá da nai de miña bisavoa Aurelia. Ese matrimonio non tiñan fillos e por iso levaron para o Pazo a súa sobriña Aurelia, que cando foi para alí era nai solteira dunha neniña que se chamaba Anuncia. Aurelia coñeceu alí a un mozo da casa do lado, que vén sendo meu bisavó Baldomero, que era irmán da nai de Chucho, a avoa de José García Sande. E despois Baldomero veu para a casa, para alí para o Pazo, e casouse con Aurelia e tiveron tres fillas: Jesusa, Celia e miña avoa Alicia”.

Panorámica actual do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

    Outra das persoas coas que falamos sobre o Pazo das Covadas foi con Antonio Villaverde Rodríguez, que é descendente dos Rodríguez-Arijón. Antonio, grande coñecedor da historia da bisbarra, contounos que “os pais de Aurelia eran por unha parte dos Rodríguez-Arijón e por outra parte dos Pedregueira de Sorrizo. Non sei se a compra do pazo das Covadas se fixo por un lado ou polo outro. Estes Arijón viñan dun matrimonio entre unha muller desta familia e un escribano que se chamaba Manuel Cortiñas, que chegara a Arteixo na primeira metade do século XIX procedente de Ourense. Manuel Cortiñas tivo unha filla que se chamaba Carolina Cortiñas que casou con Antonio Rodríguez Arijón. Este matrimonio tivo varios fillos, entre eles Jacobo Rodríguez Cortiñas, que vén sendo meu bisavó e era o pai de Aurelia, a señora que fora vivir para o pazo das Covadas con seus tíos. A muller de Jacobo chamábase María Martínez”.

    Grandes autores da nosa literatura inspiráronse nos pazos galegos para ambientar as súas obras. Ese foi o caso de Emilia Pardo Bazán, propietaria inicial do Pazo de Meirás, lugar onde escribiu Los Pazos de Ulloa en 1886; de Valle-Inclán, que tamén retratou a vida dos pazos na súa triloxía das guerras carlistas Comedias Bárbaras, encabezada por Los Cruzados de la Causa; ou, entre outros, de Otero Pedrayo, autor de Os camiños da vida (1928), a gran novela galega dos pazos.

   E falando de literatura e de pazos, como non podía ser doutro xeito, traemos a este espazo a Manuel Puga 'Picadillo', señor do Pazo de Anzobre que nos describe co seu divertido e ameno xeito de escribir (nun artigo publicado poucas semanas antes da súa morte) As Covadas, pero ollo, non como Pazo, senón como casa de labranza que a principios do século XX no verán tamén funcionaba como balneario. Si, ledes ben: o balneario das Covadas. Quedades xa con Picadillo.

Manuel Puga, 'Picadillo'

 

VERANEO PINTORESCO. EL BALNEARIO DE AS COVADAS

(Publicado en El Orzán, o 12 de xullo de 1918)

  Ha llegado la época de combatir las dolencias y alifafes invernales, y mientras unos abandonan las poblaciones en busca de tantos o cuantos metros sobre el nivel del mar y otros procuran el alivio a sus males buscando los lugares retirados en donde crecen los pinos y los eucaliptos, muchos, los más, refrescan la parte física introduciéndola en el mar y otros se distribuyen por los balnearios tratando de dar al cuerpo el sulfuro, el sodio o el cloruro de que está necesitado.

  Las gentes ricas suelen ir a los balnearios, no a procurarse un efecto medicinal sino a pasar unos días de descanso y de tranquilidad y sobre todo buscar un cambio de ambiente o acaso un pretexto para lucirse y derrochar dinero. Pero a parte de estos balnearios de lujo y refinamiento, hay otros muy buenos y prácticos donde también se pasa el rato muy agradablemente. Arteixo, por ejemplo, hoy con su buen hotel y su balneario montado a la moderna, fue hasta hace poco modelo de uno de estos balnearios que pudiéramos llamar de confianza.

   Existía una casucha de planta baja en donde estaban instaladas las pilas; una casa vieja que llevaba el nombre de fonda y después a ambos lados de una alameda de árboles añosos una porción de casuchas de planta baja y sin división de ninguna índole con nombre propio cada una, la Gloria, el Circo, la Pequeñita, etc., etc. Cada una de estas casas se alquilaban por unas pesetas a una familia, por regla general de A Coruña o de Ferrol y llegada la época de bañarse allá aparecía procedida de un carro conductor de una mesa, unas sillas y unos catres, colchones, ropas, unos cuantos chismes de cocina, un hornillo y unas docenas de varas de cretona. Con esta cretona se dividía la casa en tres partes. Una se destinaba a cocina y habitación de la cocinera, otra a dormitorio de los señores varones y despacho y otra a dormitorio de las señoras hembras y comedor.

   Ya está la familia instalada. Por las mañanas adquiere en el mercado que se forma en la alameda los víveres necesarios, se va luego al baño y el resto del día se pasa en la alameda en donde el “crochet”, la puntilla de Camariñas y el zurzido campan por sus respetos entre las señoras, mientras los caballeros juegan a la rana, a la llave o a los bolos. Muchas veces a la señora, que está en la Gloria, le hace falta un huevo y allá sale la criada disparada a la señora del Circo:

De parte de mi señorita, si le hace el favor de un huevo para envolver el bisté del señor que mañana se lo devolveré.

Tome y dígale que aún me quedan tres más y si los necesita…

  Otras veces a la señora del Circo le llega una visita por la tarde y entonces sale la menegilda del Circo para la Gloria.

De parte de mi señora si me hace el favor del vaso fino grande que nos llegó don Fulano y quiere tomar un vaso de leche.

   En estos establecimientos no falta nunca un señor ya viejo, de buen humor, que es el que trae en bolina a todas las señoritas de la colonia. El señor es el encargado de organizar la gira a la playa cercana o al pico de Santa Locaia; de recaudar por rigurosa escote las pesetas necesarias para la comida campestre o para el paseo en burro. Algunas noches se disfraza de fantasma y les da un susto mayúsculo a las tres señoras de Ferrol que viven en la casita pequeña; otras, vestido de bruja y armado de vela de cera, entra en la Gloria; algunas mañanas al salir del baño obsequia con un caramelo de acíbar a una rubita romántica de cerca de Sada. En fin, que allí no se da un paso sin contar con él. Cuando acaba la temporada se va, es despedido casi con lágrimas y el balneario queda sin sombra hasta que surge otro nuevo señor que haga los mismos o parecidos chistes.

   Pero todo eso ha desaparecido. Desde que Arteixo tiene su buen hotel, la mayor parte de aquellas casas han sido demolidas y hoy ya hay que vestirse, ya se baja a la mesa al toque de campana y ya se toca el timbre de la habitación para llamar a un criado.

   Tanto de los balnearios de primer orden como de estos otros que acabo de describiros, tenéis todos mis lectores una noción más o menos aproximada. Lo que no conocéis, seguramente, son otros balnearios aldeanos que tienen por regla general su asiento en los lugares próximos a las playas. Aquí, a media legua de distancia aproximadamente del Pazo de Anzobre, existen tres o cuatro de estas instalaciones. Habré de describiros una y como esta son todas las demás.

   As Covadas, que así se llama el balneario de mi historia, sienta sus reales en la parroquia de San Pedro de Sorrizo, a unas docenas de metros de la playa que lleva su nombre. El dueño del establecimiento balneario es un labrador y vecino de la referida parroquia. La casa donde habita, que es una casa de labranza, se transforma como por encanto en cuanto llega el mes de Julio. Un carpintero del país ha hecho de pino media docena de cajones semejantes a la mitad de una caja de muerto, que llegado el caso se han distribuido en el sobrado, en la cuadra, en la bodega del hórreo y en el cuarto del alpendre. 

Panorámica actual do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

  Viene el “manciñeiro” y le receta a un cristiano o cristiana baños calientes. Sale el bañista de su casa armado de cesta en la cual van patatas, habas, alguna carne de cerdo, unto y huevos, y un chisme, pota o tartera, para condimentar todo esto. Llega al balneario, toma su habitación que le cuesta un real; por dos reales más, el propietario del establecimiento le media de agua del mar caliente uno de aquellos ataúdes; allí se sumerge el bañista hasta que le parece bien y una vez seco y vestido requiere de la cesta lo necesario para condimentar su comida.

  A los siete baños justos se acaba la temporada. Se friega la olla en debida forma, vuelve a la cesta con las vituallas sobrantes, y abonados los veintiún reales de gasto, vuelve el bañista para su casa con la consigna de no salir al sol sin paraguas ni andar al relente, pues podría cortarse la dieta.

   Excusado es decir que el agua, mientras no se enfría, va sirviendo para los diferentes clientes del balneario, pues aunque en el mar la hay abundante, cuesta trabajo acarrearla en el bocoy y cuesta dinero el calentarla por los precios que tiene la leña.

  El balneario de As Covadas goza de una gran fama y a juzgar por las gentes que a él concurren, debe ser de los mejores de su clase.

   Pero sea como quiera, las gentes hoy no se bañan porque no les da la gana, porque con veintiún reales y una cesta medianamente repleta puede uno darse el postín de pasar en un balneario parte de la temporada veraniega.

 

PICADILLO

mércores, 16 de abril de 2025

O PAZO DAS COVADAS DE SORRIZO E A CAPELA DE SANTA CRUZ

  Nas Crónicas de Arteixo desta semana viaxamos ata a parroquia de Sorrizo para falar do Pazo das Covadas, un edificio que representa un dos nosos sinais de identidade e que foi, durante séculos, residencia de nobres e fidalgos de gran poder económico.

  De carácter sobrio e situado nunha zona próxima ao océano, a poucos metros do recanto natural do Porto, é unha construción civil do século XVII que se viu desvirtuado polo paso do tempo e pola man do home. Con todo, aínda mantén a súa nobre traza en elementos illados que permiten imaxinar o seu señorío. “O balcón, que enmarca a esquina, sostido por poderosos canzorros, xunto coa entrada ó edificio a través dun arco de medio punto, de sinxelas liñas pero maxestuoso polas súas firmes doelas, animan o volume construído1.

Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

   O pazo, que presenta unha planta en forma de “L” como resultado da unión dos dous corpos rectangulares, posúe “dous importantes escudos, o máis antigo e sinxelo coas armas dos seus primitivos fundadores: Riobóo, Figueroa, Vilardefrancos e Castro. O máis moderno e ostentoso, de labra barroca coas dos: Bermúdez, Castro, Lobera, Caamaño, Andrade, Riobóo, Vilardefrancos e Varela2.

Imaxe do escudo de labra barroca (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

Imaxe do escudo máis antigo e sinxelo (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

   Segundo as informacións de Carlos Martínez Barbeito, publicadas no seu marabilloso libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña3, os primeiros propietarios das Covadas foron o Capitán Pedro Rioboo Vilardefrancos (fillo de don Gómez de Riobóo Vilardefrancos, señor de Allo, e de dona Leonor Varela de Andrade) e a súa muller, dona Francisca de Castro, da casa de Montaos, quenes “por segundones, de seguro que eligieron este lugar para establecer su hogar de nueva planta4.

    Fillo dos anteriores foi Antonio Gómez de Riobóo Villardefrancos, tamén Capitán das Milicias de Caión, que contraeu matrimonio con dona Francisca Varela de Andrade y Mariño de Lobera.

   Tiveron estos segundos señores das Covadas unha filla que se chamou dona Ana Margarita de Riobóo Vilardefrancos, señora que ía herdar o pazo do que estamos a falar e que casou con don Juan Bermúdez de Castro y Caamaño, Capitán da Compañía e Milicias de Caión. Precisamente era na vila mariñeira onde os Bermúdez de Castro exercían o señorío da casa de Montaos, e habían de ser marqueses deste título. Don Juan Bermúdez de Castro y Caamaño era fillo de don Pedro Bermúdez de Castro, que combatera como Capitán na guerra de Portugal en 1653, “que estaba casado doña María Dominga Sotomayor y que había heredado de sus padres don Bartolomé Bermúdez Torres y doña María Bermúdez de Castro el señorío de las torres de O Viso, en el municipio de Laracha y parroquia de Santa María Magdalena de Montemayor. Al efectuarse su matrimonio reunieron, pues, don Juan Bermúdez de Castro y doña Ana de Riobóo el dominio del pazo da As Covadas y los señoríos de la fortaleza de O Viso y de las jurisdicciones de Montemayor, Uxes y Morás5.

Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

    Fillo dos anteriores foi don Fernando Bermúdez de Castro y Riobóo, que sucedeu en todos esos bens e dereitos aos seus proxenitores, pero agregando, ademais, “los señoríos jurisdiccionales de las Balias de Bestulfe y de Villar Cabreiro6.Don Fernando casou en primeiras nupcias con dona Catalina Nicolasa Ojea Ayala y Rojas (que era filla dos condes de Torre Penela, don Pedro Tomás Ojea Taboada y Ulloa e dona Luisa de Ayala y Rojas). En segundas nupcias casou don Fernando con dona Micaela Ocejo y Lara, filla do Capitán don Juan de Ocejo e de dona Micaela de Lara.

    A sucesión do Pazo das Covadas e dos restantes morgados recaeu, como era de obrigado cumprimento, no primoxénito do primeiro matrimonio, don Onofre Bermúdez de Castro. Este cabaleiro, nacido en 1720 e que foi membro da Real Academia de Agricultura de Galicia, contraeu nupcias con dona María Gregoria Mesía y Pardo de Cora, que era filla de don Diego Mesía e dona María Gregoria de Cora y Pardo, “que procedía de los señores de la casa de Rañal, en San Xurxo de Moeche7.

   Fillo de don Onofre e dona María Gregoria foi don Joaquín Bermúdez de Castro Mesía de Cora y Pardo, Subteniente de Milicias da provincia de Betanzos, que en 1775 fixo información de nobreza no concello da Coruña.

   Outro dos fillos destos señores, o primoxénito don Juan Antonio Bermúdez de Castro Mesía de Cora y Pardo, foi o que herdou os morgados da familia, entre eles o das Covadas. Casou este cabaleiro con dona Juana de Meda.

Siguió la línea de su hijo don Nicolás Bermúdez de Castro, quien de su matrimonio con doña Serafina Figueroa, hija de don José Benito Figueroa y de doña Francisca Coderc tuvo al menos una hija, que se llamó doña María de la Humildad Bermúdez de Castro y Figueroa8.

    No último parágrafo do capítulo que Carlos Martínez Barbeito lle dedica no seu libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña ao edificio do que estamos a falar, comenta que “en las “Informaciones genealógicas del Archivo Municipal de La Coruña”, el autor de este libro dio a conocer la línea sucesoria del pazo de As Covadas9.

   Polo que nos contaron recentemente os actuais propietarios das Covadas, parece ser que os últimos señores desta ilustre estirpe que residiron no edificio non tiveron descendencia, feito que daría pé a que un dos seus criados se quedara coa casa. Sobre este conto, que nos transmitiu Sonia Vázquez, falaremos máis polo miúdo a vindeira semana nestas Crónicas de Arteixo.

Imaxe dos anos 80 no Pazo das Covadas (Foto do libro Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, da autoría de Carlos Martínez Barbeito)

A CAPELA DE SANTA CRUZ

   “Capela, pombal e ciprés, pazo é”, sinala o dito popular. Pero era moi común que as casas señoriais galegas tamén tivesen hórreo, cruceiro e, por suposto, un bo predio con xardín e fontes, e mesmo  animais si eran de carácter agrícola e gandeiro.

   Sobre o apartado relixioso das Covadas sabemos que a oración celebrábase na capela de Santa Cruz, que estaba situada no lugar que ocupa unha das dúas casas que actualmente configuran o Pazo, concretamente na que compraran no seu momento José García Calviño e María Pereira Dubra. A capela xa hai moito tempo que forma parte do pasado pero, dalgún xeito, aínda está presente na memoria colectiva da freguesía de Sorrizo, como así nolo recordaron José García e Sonia Vázquez, descendentes das dúas familias que a principios do século XX adquiriron as dúas partes do que conforma o actual conxunto do Pazo. “Nesa época, cando os nosos antepasados se fixeron coas propiedades do lugar, a capela xa non existía”, dixeron ambos os dous.

Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

   Co obxectivo de obter máis datos sobre esta ermida (e tamén sobre outras da nosa bisbarra das que prometemos falar no futuro neste espazo) desprazámonos ata o Arquivo Diocesano de Santiago de Compostela, un dos lugares ao que acudimos con certa frecuencia cando precisamos diversas informacións para algúns dos proxectos nos que temos a sorte de traballar.

   Alí, no devandito Arquivo, consultamos o libro de visitas pastorais (“Cvaderno 33”), no cal se comenta que a ermida estivera primeiramente nun alto do lugar e que tempo despois, en 1730, trasladouse ao propio Pazo das Covadas. Deseguido transcribimos o que aparece no texto:

FARO 1742 (Visita Pastoral)
San Pedro de Sorrizo:
Capilla: La de Sta. Cruz en el lugar de las Cobadas, antes estaba en un alto entre las propiedades y por auto (?) dado el 1º de abril de 1730 se bajó a este sitio y la fabricó don Fernando Bermúdez, patrono que era y es, tienela con toda decencia y con hornatos para celebrar. 
Panorámica do Pazo das Covadas na que podemos observar algún dos altos nos que orixinariamente estivo a capela de Santa Cruz (Xabier Maceiras)

   En páxinas posteriores deste “Cvaderno 33” faise mención dunha nova visita pastoral na que curiosamente aparece reflexado de que a capela, á parte da Santa Cruz, tamén estaba baixo a advocación de Santa Elena:

Visita del Arcprº de Faro que hizo el Iismo sr. obispo de Abaren en 1742
Capilla: La de Santa Cruz y Santa Elena
Sorrizo
Capilla: La de Santa Cruz en el lugar de las Cobadas, antes estaba en un alto entre las propiedades y por auto (?) dado el 1º de abril de 730 se bajó a este sitio y la fabricó Don Fernando Bermúdez, Patrono que era y es tienela con toda decencia y con ornatos para celebrar.

   Medio século máis tarde Joaquín de Castro, naquel momento crego das freguesías de Loureda e de Arteixo e arcipreste de Faro, realiza unha nova visita pastoral á capela das Covadas, visita que se recolle no “Cvaderno 33” do seguinte xeito:

Visita pastoral 1791
Echa por Joaquín de Castro, cura de Santa María de Loureda y Santiago de Arteijo y arcipreste de Faro.
SORRIZO
Capilla de Sta. Cruz
Halló el visitador una capilla con la advocación de Santa Cruz, la que está contigua a la Casa de las Cobadas que posee Don Fernando Vermúdez vezino de la Ciudad de la Coruña, se halló con bastante decencia y con lo necesario para celebrarse el Santo Sacrificio de la Misa, excepto el caliz que está por donar; aseguró el dueño que en breve se donaría. No tiene este cavallero en su poder la Fundación y solo dio a entender que con motivo de unas partixas que tubo su Casa con otra, allá quedaran los papeles. Se canta en la capilla una Misa por la Ymbención de Santa Cruz. Mandó el Visitador hiciese el dueño de esta capilla las posibles diligencias para presentar la Fundación, de la que pasase el cura copia al libro de la Fábrica, como está mandado, en las demás visitas o en defecto hiciese obligatorio de mantenerla con decencia y cumplir con las misas que tenga aquella capilla.
Panorámica do Pazo das Covadas (Xabier Maceiras)

    A Invención da Santa Cruz que aparece reflexada no texto anterior, a Cruz de Maio, Santa Cruz de Maio, Festa das Cruces (nalgúns países), Día da Cruz ou Día da Santa Cruz é unha das festas dentro do rito romano para festexar o culto á Cruz de Cristo. A orixe está en conmemorar o achado por parte de santa Elena (de aí esta advocación nas Covadas), nai do emperador Constantino, da verdadeira cruz de Xesús de Nazaret na súa peregrinación a Xerusalén.

   «Invención» (do latín invenio, «descubrir») é o nome litúrxico e oficial. En cambio, A Santa Cruz de Maio ou festa das Cruces é a denominación popular.

   Certos autores enlazan a festa da Santa Cruz de Maio cunha orixe precristián na Árbore de Maio ou Pau de Maio, que en Galicia chegou ata os nosos días coa celebración dos maios.

   O culto á árbore foi común na relixión europea en pobos celtas, xermanos, gregos, romanos e eslavos. No Arbor Intrat romano cortábase un pino, engalanábase con guirnaldas violetas, cintas de la e unha imaxe de Atis e levábase ao templo de Cibeles. Na Francia medieval os labregos poñían o 1 de maio árbores decoradas fronte ás casas señoriais e as igrexas.

    Aínda que nalgúns momentos esta costume foi prohibida por clérigos e nobres, a tradición da árbore foi habitual en España, celebrándose normalmente entre o 30 de abril e o 3 de maio. Nalgúns lugares (sobre todo católicos) a costume da árbore converteuse no chamado Maio Florido ou a Pascua Florida, que marca o final da Semana Santa da que disfrutamos estos días.

   E por iso, como xa estamos coa Semana Santa, pois que mellor ocasión para recordar a Invención da Santa Cruz das Covadas... «Invención» (do latín invenio, «descubrir»)… Sorrizo, un mundo por descubrir, abofé!

(...CONTINUARÁ)

_______________

1 Vid. José Ramón Soraluce Blond/Xosé Fernández Fernández (1995): Arquitecturas da provincia da Coruña. Vol. 1, Arteixo, Bergondo, Cambre, Carral, Culleredo, Oleiros e Sada, Deputación da Coruña, páx. 61.

2 Ibídem, páx. 65,

3 Vid. Carlos Martínez Barbeito (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest, S.A., León, pp. 211-214.

4 Ibídem, páx. 214.

5 Ibídem.

6 Ibídem.

7 Ibídem.

8 Ibídem.

9 Ibídem.