sábado, 28 de marzo de 2020

UN CAFÉ CON JUAN R. SALVADORES

Catro rúas con nome de alcaldes rodean a Casa do Concello de Arteixo: Praza Alcalde Ramón Dopico; Rúa Alcalde Francisco Mosquera; Rúa Alcalde Baldomero González e Rúa Alcalde Toribio Salvadores.

Nun tempo nos que os alcaldes ían e viñan en función de quen gobernaba en Madrid, Toribio Salvadores Puente e Baldomero González Més, aquel liberal e este conservador, alternaron a alcaldía do noso municipio durante a década dos anos dez e nos primeiros anos vinte do século pasado. Toribio, que nacera no ano 1878 en Castrillo de los Polvazares, (Astorga, León), de aí o seu alcume de “O Maragato”, sería máximo mandatario arteixán dende o 1 de maio de 1911 ata o 4 de xaneiro de 1914, día no que se fixo co bastón de mando Baldomero, que ocuparía o cargo ata o 1 de xaneiro de 1916.

Toribio volve a ser alcalde dende o 11 de xaneiro de 1916 ata o 7 de maio de 1920. Baldomero faría o propio dende o 7 de maio de 1920 ata o 2 de outubro de 1923 e, incluso, sería máximo mandatario do municipio nunha terceira ocasión, dende 1930 ata xuño de 1931.

Casado en primeiras nupcias con Magdalena del Río, coa que tivo tres fillos, e en segundas con Brígida Vázquez Parada, coa que tivo nove, Toribio Salvadores falecería no verán de 1927 aos 49 anos de idade. O seu opoñente político, Baldomero González, que casara con Sofía Mosquera (filla de José Mosquera, alcalde de Arteixo entre1885 e 1890) e da que non tivo descendencia, finaría en agosto de 1942 aos 72 anos de idade.

Juan R. Salvadores Canedo
Hoxe en Crónicas de Arteixo entrevistamos a un dos netos de Toribio, a Juan Ramón Salvadores Canedo que compartirá con nós algunha que outra anécdota de su avó paterno e, por suposto, tamén nos falará da súa carreira deportiva no mundo do fútbol.

Nado na Coruña en 1957, o noso protagonista empezaría a xogar nas categorías inferiores do Oza Juvenil e, despois de ver que non sería quen de cumprir o seu soño de xogar nas filas do Atlético de Madrid ou do Deportivo da Coruña, decidiu sacarse o carnet de adestrador nacional, algo que conseguiu con tan só 23 anos e que o levaría a ser o técnico máis novo do fútbol español.

Máster en Psicoloxía Deportiva e Máster Profesional de Adestramento, a súa dilatada carreira comezou en equipos do fútbol base da Coruña. Posteriormente daría pasos pola Terceira División, onde dirixiu ao Benavente, e pola Rexional Preferente, categoría na que que adestrou durante moitos anos. Catro etapas no fútbol de Estados Unidos e máis de dez anos dirixindo en Canarias (o seu actual lugar de residencia) a equipos femininos entre Primeira e Segunda División nacional completan a traxectoria profesional de Juan Ramón Salvadores Canedo.


CRÓNICAS DE ARTEIXO: Juan Ramón, gustaríanos dividir a entrevista en dúas partes. Unha primeira da túa relación con Arteixo, terra de nacemento de teu pai Juan Antonio, e unha segunda coa túa actividade no mundo do fútbol. Principiamos con esas lembranzas arteixás. Cóntanos algunha anécdota de teus avós paternos Toribio Salvadores e Brígida Vázquez.

JUAN R. SALVADORES: Primero, agradecer que me hayas elegido para contar cosas de mi vida. Es un privilegio poder compartir con vosotros detalles de mi pequeña aventura de ya casi 63 años. Mi abuelo arteixán, Toribio Salvadores, murió muchísimo antes de que yo naciera. Tanto, que mi propio padre sólo convivió con el suyo durante menos de dos años… Así que de él sólo sé lo que se contaba en casa y lo que he ido leyendo con el tiempo, ya que fue un hombre muy emprendedor y hay bastantes cosas escritas sobre él. Tipo extraordinario, comerciante, prestamista, político, aventurero en el México revolucionario de los tiempos de Zapata y Pancho Villa… Y creo que una persona desprendida y de mente muy abierta. Muchas veces oigo que, de haber llegado vivo al año 1936, probablemente habría tenido problemas con las fuerzas derechistas… O quizá no, porque en nuestra casa familiar se celebraban tertulias con gente importante de toda la comarca y hasta de la capital. Allí eran bienvenidas todas las personas dialogantes, del partido que fueran. Más de un cura acudía a la casa de Toribio y Brígida, que se decía, a conversar, vivir… y beber, por si hacía falta aligerar la lengua. Tuvieron que ser unas veladas formidables. Mucho lamento no haberlas conocido. Mi abuela era la segunda esposa de Toribio, que llegó a Coruña -como no pocos maragatos- desde las tierras de Astorga. Las familias “Botas”, “Alonso” y “Salvadores” que encontramos por Galicia son, en su gran mayoría, procedentes de la Maragatería leonesa. Toribio era ya viudo con hijos, y llegó a Coruña con varios hermanos. Curiosamente, parece que su primer asentamiento fue en Monelos o sus cercanías, donde mucho después nací yo. Brígida era una muchacha preciosa, de ojos claros y rubia, que vivía cerca de la iglesia de Santa María de Oza. Mi abuelo y sus hermanos enseguida emparentaron por allí, y se fueron desperdigando por la provincia. Arteixo, O Birloque, A Coruña, Buño, Puentedeume… Brígida era una mujer muy instintiva, dicharachera, espontánea. Muy diferente a mi abuelo, creo imaginar. Me quería mucho, y la recuerdo siempre sentada en la galería, viendo pasar la vida arteixana. Muy bromista. Murió siendo yo muy niño, en 1963, poco después de una famosa nevada. Recuerdo hacer muñecos de nieve en la acera de nuestra casa, en la planta baja, donde estaba la tienda que mi abuela regentó hasta ser mayor. Fue un gran impacto aquel invierno… para un gallego de costa tener delante un muñeco de nieve era cosa de cuento o de película, imagina. Muchos productos supongo que llegaban a través de los contactos de mi abuelo maragato, antiguo arriero.

Imaxe da desaparecida casa da familia Salvadores Vázquez na Baiuca (Julio Mancebo)

CRÓNICAS DE ARTEIXO: ¿Viñas moito por Arteixo na túa infancia e xuventude? ¿Tiñas amigos na vila?

JUAN R. SALVADORES: Bueno, siempre digo que he sido un niño afortunado. Mis primeros años los pasé en Monelos, un magnífico barrio coruñés de la periferia que en 1957 y aún bastante después era el lindero entre campo y ciudad. Los niños de allí pasamos infinitas horas en la calle, en las huertas, en los campos, y hemos forjado una amistad que todos los años renovamos en una entrañable comida. Pero es que yo, además, fui un niño cuyas abuelas y alguna bisabuela todavía vivía “na aldea”, aunque A Baiuca ya no fuera tal propiamente. Muchos fines de semana y muchas semanas de vacaciones las pasé en A Castiñeira (un pequeño caserío de mi familia materna, entre Feáns y Uxes), en Rebordelos (aldea pequeña cerca de Baldaio) y en A Baiuca. Fui doblemente feliz. En Arteixo jugaba mucho con mis numerosos primos -todos vivíamos en Lugo o en Coruña, pero allí nos juntábamos- y con dos chavales de mi edad, Arsenito “de Arsenio” y Susiño ¨de Teresa Pardo¨ -primo del anterior- además de los chicos de Eva, que vivía pegada a casa. Después estaban otros mayores, como Manín, Carlos… los hijos de don Ramón… con ellos jugaba menos, porque ellos ya andaban más pendientes de las chicas y esas cosas, pero en un pueblo siempre acabas relacionándote con mucha gente. Muy bien lo tengo pasado en “mis” aldeas, forjaron gran parte de mi personalidad. El monte da Penouqueira, jugar al fútbol, ir al Rañal, las verbenas enfrente de nuestra casa y de la de don Cándido… tremendo.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: Dous curmáns teus, Juan Antonio e Estrellita Salvadores, foron os primeiros deportistas de elite da familia ¿Que recordos tes da súa relación co deporte?

JUAN R. SALVADORES: De Juan Antonio se hablaba mucho, claro, porque jugar en el Deportivo no era fácil. Arsenio, por aquellos años, ya estaba acabando su carrera en el Oviedo (recuerdo ir con Arsenito a cronometrar sus entrenamientos de verano en el campo al lado del Balneario, se cuidaba mucho), y Juan Antonio pasó a ser más tema de conversación. Estrellita, en atletismo, estaba en un deporte menos seguido, pero tenía muchísimo mérito. Chicas como ella, Nanda del Castillo, Nela Souto… jugaban prácticamente a todo. En aquellos tiempos eran muy escasas las mujeres que practicaban deporte. Gimnasia sueca con la famosa Sección Femenina de la Falange, y muy poco más. Éramos un país muy atrasado en deporte, pero ya en el femenino éramos un desastre. Estrelli era, por eso, una pionera, otra “figura” de la familia. Su hermano Tito también jugaba al fútbol, pero no era tan bueno como Juan Antonio.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: O feito de que teu curmán Juan Manuel xogara no Deportivo ¿influiu para que ti te iniciaras no mundo do fútbol?

JUAN R. SALVADORES: Bueno, nunca sabemos cómo influye hasta el mínimo detalle en nuestra forja personal, pero superficialmente diría que no. Es que todos los Salvadores, tradicionalmente, han sentido mucha atracción por el fútbol. Mucha. Mis tíos, mis primos… casi todos ellos han sido habituales en las gradas de los estadios gallegos o de donde residieran, y muchos han jugado, mejor o peor. Lo llevamos en la sangre. Luego, por familia materna sólo conozco a dos que hayan jugado, pero con un nivel muy, muy alto: Canedo, primo lejano mío y portero del Deportivo en los sesenta-setenta, y Pedro Mosquera, aún activo y también primo, y también descendiente de Arteixo y Morás… Así que yo creo que el fútbol y yo estábamos destinados a encontrarnos… Genes. Mis hijos y mi sobrino también juegan, no profesionalmente, pero a un buen nivel, mucho mejor que el mío, que no pasé de ser un correcaminos… Mucha fuerza, mucha voluntad, pero escaso tacto.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: Fálanos de cando decidiches ser adestrador e que significou para ti ser o técnico máis novo de España que obtivo o carnét. ¿Con que adestradores coincidiches naquel momento?

Imaxe de 1978 de Juan R. Salvadores co Infantil B do Oza Juvenil
JUAN R. SALVADORES: Ya de niño, en Monelos, solía ser jugador-entrenador… echaba muchas broncas. Me vieron los del Oza Juvenil, fiché con trece años y jugué unas temporadas. No era de los peores, pero como ví que no había calidad para el Deportivo o el Atleti (los equipos que más me llamaban la atención), -pero es que no había calidad ni para Regional Preferente siquiera-, enseguida me puse a entrenar alevines e infantiles. Como me gusta saber sobre lo que hago, me inscribí con 19 años en el primer curso, no se me daba mal… y una cosa llevó a otra. Así, con 23 recién cumplidos me vi con el título de Entrenador Nacional, el más joven de España por entonces… y durante algunos años más. Date cuenta que para inscribirte en el primero de los tres cursos “tenías” que tener 21 años, luego era imposible completar Juvenil, Regional, Selectivo y Nacional con menos de 24… Pero es que la Gallega y la Nacional hicieron un poco la vista gorda. Y los profesores me apoyaron mucho, sobre todo en la Escuela Gallega, empezando por su director entonces, Luís Rodríguez Vaz, con el que guardo una excelente relación de cariño y respeto. En los cursos coincidí con muchos grandes jugadores, además de otros magníficos compañeros menos conocidos como futbolistas, que es un poco injusto no mencionar. Pero entiendo que haya más curiosidad por los exprofesionales, con los cuales, por cierto, había rivalidad, dado que los grandes jugadores tenían muchas ventajas incluso de “regalar puntos de la nota”, estaba así establecido. Y el número de diplomados era limitado, no como ahora. Había que pasar un selectivo regional, y, luego, ir a alguna capital grande, todos juntos, y ésa era la única convocatoria que había, y sólo pasaban treinta… Imagina la criba, encima con el hándicap de los puntos “de más” que tenían ellos, mientras los “piernas” como yo íbamos pelados, a pecho descubierto. Por lo que fuera, pese a todo, también en la Nacional varios profesores me cogieron simpatía y acabé sacando el título jovencísimo. ¿Exjugadores de prestigio? Luís Suárez, Ufarte, Llompart, Rafael Franco, Larrauri, Rodri (portero del Atleti), Cervera, Manolete, Pedrito, Prieto, Tartilán, Vilachá…todos ellos fueron mis compañeros y rivales en aquellos cursos. Suspendí en 1979, pero aprobé en 1980, con el número dos de mi promoción. Enseguida entrené en Benavente -donde estaba trabajando con el Banco Pastor-, en Tercera. Empecé ayudando a Endériz y al año siguiente quedé yo. Bien, nunca alardeé de ser tan precoz, no soy de darme mucho autobombo. Luís Rodríguez Vaz siempre me dice que no supe aprovechar mi potencial, que tenía que haber sido más “echado para adelante”… pero ya dije que Luís me tiene un cariño especial.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: Adestras en Terceira División e en Preferente e logo dirixes a equipos de Primeira e Segunda División femininos. Aquel foi o momento no que o fútbol das féminas empeza a ter certa consideración. Como viviches aquela etapa?

JUAN R. SALVADORES: En Canarias es verdad que tengo una cierta familla… sobre todo en el ámbito del fútbol femenino, porque con el equipo de la pequeña isla en la que vivo desde 1985 (La Palma) siempre hemos estado en puestos muy altos, tanto en Primera como en Segunda, cuando se reestructuraron las categorías. Mira, uno no queda arriba sin buenas jugadoras en este caso… Yo no lo he hecho mal, seguramente, como tampoco en Preferente con chicos, pero si no hubiera tenido buenas chicas y buenos chavales, el éxito no habría sido tal. Los principios femeninos fueron muy duros, en sitios pequeños casi tenías que fichar a cualquiera que supiera dar una patada y ceñirse unas botas… hubo que trabajar mucho. Pero me gusta entrenar chicas. Siempre digo que, tácticamente, no tienen un ápice que envidiar a los chicos. Y técnicamente, salvando gestos violentos como el cabeceo o el remate de larga distancia a puerta, tampoco. Y se dejan aconsejar con mucha mejor actitud. Me gusta entrenar chicas. Hemos dado un salto adelante brutal. Hace cinco o seis años, todavía ver un partido femenino de Segunda era sólo para amigos y familiares, siendo sincero…

Juan R. Salvadorres en 2014 co C.D.Tarsa, equipo feminino canario de 2ª División

CRÓNICAS DE ARTEIXO: E traballas en Estados Unidos en varias etapas diferentes. Alí o fútbol feminino ten máis peso que o masculino. Fálanos da túa experiencia americana.

JUAN R. SALVADORES: Cuatro etapas. Tres en Louisiana y una en Oklahoma. El último año en EEUU fue infértil en el tema futbolístico. Como docente, bien, pero en fútbol el nivel de Oklahoma es paupérrimo y es una sociedad muy cerrada, conservadora, poco amistosa. Ignoro el motivo, pero todas las puertas las encontré cerradas, pese a que las referencias que traía de Louisiana (las otras temporadas) eran excelentes y reúno las máximas titulaciones europeas y estadounidenses… O quizá, precisamente, por miedo a la competencia es por lo que en Oklahoma todo fueron “largas”. Los estadounidenses son inmensamente celosos en todo lo que les pueda perjudicar profesionalmente. Si hubiera tiempo y lugar, explicaría las zancadillas de todo tipo que vi, tanto como protagonista como de espectador…increíble. Pero, repito, otros años en Louisiana fueron excelentes, sensacionales. Se me acogió con gran hospitalidad y se me respetaba muchísimo. Pude, perfectamente, haberme quedado en EEUU y vivir mejor que bien del fútbol (soccer dicen allí). Pero bueno, en la vida pesan muchas cosas: amigos, familia, intereses…no sólo el trabajo. Y me volví a España. Nunca sabré si hice bien o mal. Hay que tomar decisiones y apechugar con ellas, es todo.

En cuanto al fútbol femenino, siempre explico que el “boom” yankee se debe a tema económico, como casi todo en la vida. Allí la igualdad sexual es sagrada, y los colegios y universidades han de invertir el mismo dinero en deporte femenino y masculino. Sucede que los chicos, con el Rugby (Fútbol Americano más bien) ya acaparan muchas subvenciones, y había que buscar un deporte multitudinario en cuanto a practicantes que nivelara los presupuestos… Las plantillas de Fútbol Americano son de treinta jugadores y no pocos entrenadores… sólo el que ellos llaman Soccer se podía medir, y así dieron paso al Fútbol femenino. Ello, además, trajo como consecuencia que las familias vieran que, si sus hijas adolescentes eran buenas en nuestro deporte, por ahí podrían conseguir becas universitarias. Las universidades -incluso las públicas- son carísimas en EEUU, y una beca por deportista te levanta la paletilla que no veas… y ya todo viene rodado: todos los padres de niñas mínimamente buenas creen que les van a ahorrar millonadas con el soccer, y eso explica el éxito de nuestro fútbol entre las niñas y jóvenes yankees. Pero, como se puede uno imaginar, eso trae tensiones y presiones que hacen que, rascando un poco, veas el barro que hay bajo la capa dorada. Quizá algún día te lo cuente.

Juan R. Salvadores nun adestramento en Burbank Park, Baton Rouge, Estados Unidos
 
CRÓNICAS DE ARTEIXO: Vemos que realizaches varias publicacións sobre aspectos técnicos e tácticos do fútbol e que tes, e tiveches, contacto con varios dos adestradores máis prestixiosos do panaroma actual. ¿ Algún referente?

JUAN R. SALVADORES: Uno aprende de todos. Siempre me ha gustado escribir y aún más leer. Y con eso y la práctica vas acumulando experiencias y fundamentos que pueden ser útiles a los demás, aparte de satisfacer el ego de todos los que damos líneas a publicar… Como he leído mucho, he ido a muchos cursos, he organizado seminarios y campamentos, y he escrito bastante, eso te va acercando a muchísima gente importante. Algunos son conocidos, otros no tanto. Date cuenta de que el que es muy conocido y está muy activo en primera línea raramente se presta a escribir, a enseñar. Muchas veces son colegas de segunda o de tercera o de tercerísima línea los que más te alumbran, aunque no es siempre así. Muchos me han tratado bien, honrándome incluso con su amistad. Franganillo, Gonzalo Arkonada, Manolo Los Arcos, Menotti, Arsenio, Pombo, Fernando Vázquez, Jesús Cuadrado, Juanjo Vila, Mikel Etxarri, Jorge D,Alessandro, Lillo, Oltra, Chema Sanz, Capa… con ellos tengo relación de verdadero aprecio. Con Guardiola y con Aito García Reneses (un gran maestro del Baloncesto y del deporte en general) he hablado más de una vez. El mundo del deporte te da muchísimos contactos. De todos se aprende, y mucho, si tienes las orejas y las neuronas abiertas. No siempre estás de acuerdo con todo, lógicamente, pero todos, sin excepción, enseñan. Pero sí puedo decir que el fútbol de repliegue, seriedad defensiva y contraataque rápido es el que más me llena. Cuando tengo jugadores de mucha presencia ofensiva -alguna vez me ha sucedido- y porteros que saben jugar adelantados no dudo en plantear con más ocupación del campo rival, pero, ¡¡¡ ojo ¡!! para hacer eso tus jugadores han de ser muy buenos. Si no lo son, te quedarás a medio camino, ni atacas ni defiendes bien, y eso es, simplemente, un completo desastre, un equipo sin identidad, que es lo peor que te puede suceder.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: Un dos adestradores cos que mantiveches contacto foi co noso prezado Arsenio Iglesias. Algunha anécdota con el?

JUAN R. SALVADORES: Hombre, Arsenio se llevaba muy bien con mis tíos arteixanos (ya no me queda ni uno vivo, tampoco mi padre), y yo trato con él y con su familia desde mis días de niño en A Baiuca, a dos pasos de su casa familiar. Ya he contado que su hijo Arsenito y yo éramos sus “cronometradores oficiales” durante sus vacaciones en Arteixo… es el primer recuerdo que tengo de él, pero seguramente que ya había sido testigo de sus tertulias con mi padre, mis tíos y don Cándido (el canónigo) en los bancos de la acera de mi casa, sitio clásico de reunión. Luego, cada vez que ha jugado en Canarias, he ido a verle. Es que además Juan Ángel Barros es compañero de aventuras en Monelos, y Franganillo fue jugador mío en su juventud de Benavente (Zamora). Luego, ir a pasar horas a la concentración del Deportivo era para mí una cita ineludible cada año. Y cuando estoy en Coruña, por supuesto, paso a visitarle. Arsenio es un amigo de la familia, ni más ni menos.

CRÓNICAS DE ARTEIXO: Xa para rematar ¿como ves o fútbol na actualidade? ¿Deixou de ser un deporte para convertirse nun negocio no que prima máis a economía?

JUAN R. SALVADORES: Mira, para los latinos la palabra “negocio” tiene connotaciones negativas, y no debería ser así. Soy, personalmente, bastante “rojo”, luego mi concepto del Capitalismo no es positivo, pero ya que vivimos en él, tenemos que entender que si no hay “negocio” es que la cosa no funciona… Por tanto, y ya puestos en ese contexto, me parece bien que haya ganancias, que haya negocio. La cuestión es que sean lícitas, que el negocio sea limpio. Y ahí ya… Lo que sí me parece realmente negativo, sin paliativos, es el caer en la farándula, en la falta de naturalidad, en el divismo, en la payasada, en la falta de profesionalidad, en el “comemierdismo”, que diría coloquialmente un cubano. Eso no lo soporto.


mércores, 25 de marzo de 2020

O BENFEITOR DE OSEIRO MANUEL REY SUÁREZ

   Nado en San Tirso de Oseiro o 1 de xaneiro de 1869, dende moi novo tivo moi claro que quería estudiar dereito, decisión que o pai non aceptaba xa que desexaba que o seu fillo fora cura. O rexeitamento da idea paterna levaría a Manuel Rey a quedarse sen carreira ..."serei avogado ou nada", dixéralle ao seu proxenitor. Mais as súas inquedanzas intelectuais acompañaríano toda a vida, unhas inquedanzas que o levarían a relacionarse cos persoeiros máis célebres da época, pois sábese con certeza que coñeceu e tratou a Manuel Murguía, Castelao, Basilio Álvarez ou, entre outros, a Wenceslao Fernández Flórez. Tamén fora moi amigo de Casares Quiroga. A súa amistade con él nacera na etapa en que éste se convertera en organizador das sociedades labregas, onde ambos coincidirían en numerosas asambleas agrarias nas que participarían activamente.

     Rey, que casara aos vinte e catro anos en Pastoriza con Genoveva Riveiro Castro (matrimonio do que nacerían tres fillos: Jesús, Clotilde e José), sería quen de integrar, na popular Unión Campesina, ás diversas asociacións agrarias do concello arteixán: Arteixo, Lañas, Meicende, Oseiro, Pastoriza e Suevos, a quenes representaría en varios Congresos Rexionais, como na I Asamblea Agraria de Monforte de Lemos, celebrada en 1908. Igualmente participaría noutras Asambleas Agrarias tanto a nivel nacional coma provincial ou local. Precisamente, nunha destas asambleas celebrada no verán de 1908, dera un mitin contra "las instituciones e integridad de la Patria" que estivera a piques de causarlle pena de prisión ou desterro.

     Nas Actas Municipais do Concello de 17 de maio de 1911, Manuel Rey aparece como Procurador Síndico, e en 1913, é concelleiro co alcalde do Partido Liberal, Toribio Salvadores Puente; en 1916 forma parte da comisión de Obras Públicas, e en 1918, é nomeado membro da Junta Local de Primera Enseñanza. 

Manuel Rey Suárez
 
     Comprometido parte do seu patrimonio familiar, en pro da Unión Campesina, vese na obriga, para tentar aliviar a súa maltreita economía, a emigrar a Cuba en 1918-1919 e, na illa caribeña, coñecería a un mozo que se convertiría amigo seu e admirador do seu talento o resto da súa vida. Estamos a falar de D. Manuel Iglesias Corral, co tempo prestixioso avogado que sería alcalde da Coruña en 1932; deputado en 1933; fiscal xeral da República no 36 e, despois da dictadura, senador pola C.D.G. en 1977; senador e deputado por U.C.D. e, finalmente, senador por A.P.

     En 1933, ao cumprirse o primeiro centenario do nacemento de Murguía en Froxel e con ocasión da inauguración dun monumento na súa memoria organizado pola Real Academia Galega, unha representación dos veciños da parroquia de Oseiro formada por José Naya Pan (bisneto de Antón Pan, padriño este de Murguía), Manuel Varela Rumbo, Pascual Prego Mosquera, Pedro Castiñeiras Lago e presidida por Manuel Rey Suárez, participa no devandito acto, depositando unha coroa de flores coa seguinte dedicatoria: "La parroquia de Oseiro a su ilustre hijo Manuel Murguía". No nome dos comisionados, Manuel Rey Suárez pronuncia o seguinte discurso que figura no Boletín da Academia Galega, nº 249 de 1.6.1933, páxina 196-197:

     "Representando en estos momentos una Comisión de entusiastas vecinos de la parroquia de Oseiro, en una de cuyas aldeas modestas -la de Froxel- nació el genio de las letras gallegas don Manuel Murguía, tengo el honor de saludar en nombre de la misma a las respetadas autoridades, a las apreciables damas y al pueblo en general.

     Después de tan humilde saludo, solamente vengo a decir que la parroquia de Oseiro, como cuna nativa del ilustre historiador y velando por sus tradiciones históricas, no podría sustraerse de concurrir con su sencilla ofrenda que, como un cariñoso beso de amor, venimos a tributarle en esta culta ciudad, depositando al pié de este hermoso y significativo monumento. Pues si un día manos piadosas de los vecinos de dicha parroquia prodigaron con celo cristiano a una afligida madre, cariñosos cuidados en difíciles momentos de ansiedad y aflicción, colmando de besos al nuevo infante que había dado a luz, muy justo es que prosiguiendo nuestra proverbial hidalguía, vengamos, cien años después, a contemplar el busto de aquel que fue hermano nuestro y coronarle flores.

     Solamente ahora suplicamos al pueblo de La Coruña que toda vez que estas flores tienen una doble misión que cumplir, que las recojais y amorosamente las depositéis, antes de que se pongan mustias, sobre la tumba que entre árboles y más perfumadas flores duerme el sueño eterno el historiador de Galicia y hermano nuestro Manuel Murguía".

Manuel Rey, primeiro pola esquerda, en Froxel
  
   Rey, probablemente o inspirador do Partido Galeguista de Arteixo (constituído no noso concello en abril de 1936), con motivo da aprobación do Estatuto de 1936 e tamén das eleccións, participa en diversos mítins e conferencias en varias localidades xunto a membros destacados do Partido Galeguista como Luís Seoane, Plácido Castro del Río, Vilar Ponte ou Suárez Picallo. En Arteixo, os mítins que se deran por mor do Estatuto do 36 e nos cales estivera Rey presente, celebráranse en Borroa, A Baiuca e Suevos, actos que organizaran o mestre de Loureda, Bartolomé Calderón, e o de Lañas, Antonio Platas Reinoso, ambos do Partido Galeguista. Tamén, con motivo das eleccións, houbera un mitín en Loureda no que falou Platas, o mestre de Lañas,  e o secretario xeral das mocidades galeguistas, Pedro Galán Calvete, que naquela hora tiña 18 ou 19 anos e uns meses despois, co golpe de estado, sería asasinado dun tiro na Corveira.

     Manuel Rey salvaríase das atrocidades fascistas grazas a amistade que tanto él, coma o seu fillo Jesús, tiñan co médico municipal José Amenedo Casabella, con gran influencia na política local, e cos curas de Arteixo e Pastoriza. Os últimos anos da súa vida dedicaríaos a facer particións de herdanzas, como perito práctico, e a dar clases particulares diurnas e nocturnas (estas a adultos), clases que serían un gran éxito pola cantidade de alumnos cos que contaba. Morrería de asistolia no seu domicilio de Oseiro o 3 de xullo de 1940. Contaba 71 anos e deixaba dous fillos: Jesús e Clotilde e descendencia doutro, José, que morrera antes que seu pai.

FONTES:

BLANCO REY, MANUEL (2008): Arteixo durante la Segunda República y la Guerra Civil, Arteixo.
MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER (2017): Crónicas de Arteixo, Edicións Embora, Ferrol.

domingo, 22 de marzo de 2020

A PARROQUIA DE SUEVOS NA "GEOGRAFÍA GENERAL DEL REINO DE GALICIA"

Parroquia de San Martiño (San Martín) de Suevos (anejo de Pastoriza).- Cuenta esta feligresía con las dos solas aldeas de Pazos y Suevos. Sus habitantes de derecho ascienden a 450 y los de hecho a 510, repartidos en 116 edificios, 26 de un piso, 68 de dos y 22 albergues. Hace veces de iglesia una modesta capilla sita al N. del poblado. Tiene escuela nacional. Dista 7 kilómetros de la Coruña y unos 6 de su ayuntamiento.

   Su terreno es montuoso y de mediana calidad, y su clima sano. Está próxima la aldea de Suevos al puerto y arenal de su nombre, que se halla al E. de la punta Langosteira. Es un puertecito que tan sólo sirve de refugio a embarcaciones menores y da nombre a la playa, un promontorio, una restinga y una punta. En la parte E. hay restos de una antigua fortificación procedentes, al parecer, del castillo de los Pérez das Mariñas, que ejercieron el dominio de la feligresía, pasado a los del Río, quienes lo tenían aún en el siglo XVIII, debiéndose a un miembro de los mismos, el capitán don Juan, la reedificación del santuario de Pastoriza en 1668. Formó el coto redondo de su nombre en la primitiva provincia coruñesa.

     La pesca de vara de estas aguas es muy sabrosa, distinguiéndose las llamadas barbadas y bicudas, pues aun cuando se empiezan a tener lanchas para la industria, todavía no llegó esta a ser importante.

     Suevos es el estremo E. del ayuntamiento en la costa, así como Sorrizo lo es del O. En esta feligresía está el puesto de Carabineros que vigila el litoral.

     La punta Langosteira es la extremidad N. del promontorio alto y peñascoso que llaman de Suevos, y sale bastante de la costa y separa Arteixo de Oza-Coruña. Al E. hállase la playa de Suevos y al O. la de Langosteira. Los restos de la casa del vigía están en dicha altura.

     Tiene por confines: al N. el mar, al O. el arenal de Sabón (Oseiro), al S. a Pastoriza y al E. Oza-Coruña.

     Esta parroquia es la única de su término municipal que tiene su población agrupada.

     Formó el coto de su nombre y su sinecura fue de los Andeiro antes de pasar al dominio de Gómez Pérez das Mariñas.

     Suevos es la aldea de más población de todo el ayuntamiento, con 396 habitantes de hecho, y Pazo tomó este nombre ya por haber existido alguno o ya por ser el lugar donde residía el juez de coto y se administraba justicia.

mércores, 11 de marzo de 2020

A CAMPÁ DA CAPELA DO BALNEARIO

No día de hoxe o Concello de Arteixo comunicou que o Balneario será público despois de asinar un acordo coa Fundación Amancio Ortega, que doará o edificio para o converter nun equipamento público social-cultural e de carácter interxeneracional para o disfrute de toda a veciñanza. Non sabemos se a capela, testemuña do pasado máis recente da vila de Arteixo que é propiedade do recinto termal, forma parte do devandito acordo. Oxalá que si... e que se realice unha actuación acorde coa importancia dos seus 200 anos de historia!

Nun penoso estado de ruina e omisión, na actualidade podemos observar como as hedras están a piques de apoderarse xa do campanario do edificio e, se ninguén o impide, en poucas semanas chegarán a campá, a protagonista das Crónicas de Arteixo de hoxe.

Hai unhas semanas vin, coa claridade dunha tarde soleada, unhas letras e uns números na campá da capela. Saqueille unhas fotos co teléfono móbil. Mais pouco ou nada se podía ler polo que, uns días máis tarde, recurrín ao meu amigo Fran Naveira e finalmente, co zoom da súa cámara, identificamos o que había escrito na devandita campá: HEBBURN-HALL 1871.

Campá da capela do Balneario (Fran Naveira)
Descifrado o enigma, a miña sorpresa foi maiúscula xa que sabía perfectamente que se trataba da campá dun barco do cal deixara unhas pinceladas nos Contos mariños de Carballo, libro que me editou o Concello de Carballo no ano 2017. O amigo Fernando Patricio Cortizo, auténtico erudito do mundo do mar, tamén publicou algunhas informacións sobre este buque no seu libro Naufragios y crónica marítima de Galicia hasta 1899.
Campá da capela do Balneario (Fran Naveira)
O “Hebburn-Hall” era un moderno navío británico de 846 Tn. que fora construído no ano 1871 pola Palmers Shipbuilding and Iron Company Limited, empresa fundada en 1852 por Charles Mark Palmer e que tiña a súa sede en Jarrow, Condado de Durham, no noreste de Inglaterra, e que ademais realizaba operacións en Hebburn e Willington Quay, nas marxes do río Tyne.

O vapor, que tiña unhas medidas de 230,8 x 30,6 x 17,5 pés, era propiedade da Hutchinson & Company, compañía de Newcastle, Inglaterra, que bautizara o buque do que estamos a falar co nome da casa señorial de mediados do século XVII que aínda loce con esplendor en Canning Street, Hebburn.

Imaxe da histórica mansión Hebburn Hall (chroniclelive.co.uk)
Botado nos estaleiros do Tyne o 20 de febreiro de 1871, oHebburn-Hall” de seguro que xa navegara en máis dunha ocasión polo noso litoral antes de que naufragara o 5 de outubro de 1873 nos Baixos de Baldaio, cando facía travesía con cargamento de carbón dende Cardiff (Gales) ata as instalacións portuarias da cidade italiana de Messina, ao nordeste de Sicilia.

Clarexada a incógnita da procedencia da campá da capela do Balneario, agora só nos falta saber como chegou a Arteixo. Moitos campanarios dos templos galegos, de xeito especial os da Costa da Morte, contan con campás de barcos que se foron a pique nas nosas augas e que chegaron aos seus novos destinos ben por donativos de armadores, por compras ou por agradecemento das tarefas de salvamento, ou ben por agasallos dos chatarreiros da zona, coma as campás de Camelle, Arou, Cee, Santa Cristiña (Berdoias, Vimianzo) ou mesmo unha das que hai no Santuario de Pastoriza que, como xa vos contei nesta bitácora hai máis dun ano, procede do vapor alemán Kurfüst afundido o 5 de maio de 1904 en Sagres, no sur de Portugal.

Naufragado, como dixemos anteriormente, nos Baixos de Baldaio en outubro de 1873, é moi probable que oHebburn-Hall” permanecerá nas profundidades oceánicas desta parte do Atlántico ata que os chatarreiros da zona o retiraran a cachos do lugar no que se fora a pique. Nunhas inestigacións levadas a cabo por Fernando Patricio Cortizo e un servidor, para a publicación do libro da autoría de ambos De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, soubemos que a primeira persoa que andivo á chatarra polo litoral bergantiñán fora Mariano Grela, un home que residía en Malpica e que, dende os primeiros anos do século XX, tiña unha gabarra en propiedade e un buzo en nómina para despezar os buques afundidos entre as Illas Sisargas e os Baixos de Baldaio, entre eles probablemente o Hebburn-Hall”.

Mariano Grela contaba ademais con algunha amizade de gran peso político en Madrid, como era o caso do deputado conservador coruñés José del Moral Sanjurjo, que en realidade era o seu gran valedor na capital do estado e, do cal puido axudarse para obter licencia da Armada para o despezamento dalgún dos pecios afundidos na zona.

Segundo o testemuño dos malpicáns Ramón Rodríguez Alfeirán e José Blanco Haz, outra das embarcacións que andivo ao ferro na zona foi a gabarra de Cachán de Camelle, vila pioneira do despece de buques. A chatarra que extraeu este tal Cachán vendíalla posteriormente a unha gran empresa adicada ao salvamento e despece de buques da época, a Santa Cruz, que era propiedade da familia materna do prestixioso arqueólogo submarino Miguel San Claudio Santa Cruz, o cal nos concretou que naquela época a empresa tiña algún almacén pola zona de Riazor e na rúa Orillamar, na Coruña, ademais das bases de Camelle, Corcubión e do Barqueiro. Andando no tempo, a Santa Cruz tamén tería instalacións no Polígono Industrial de Sabón, nunha parcela próxima ao ITV ocupada hoxe pola multinacional Inditex.

Outro dos chatarreiros que extraeu ferro nesta parte do Atlántico foi Cañogho de Corcubión, un home que posteriormente, ao igual que unha gran cantidade de galegos da Costa da Morte, emigraría ao Perú a traballar en Chimbote, que a mediados do século XX convertiríase no porto con maior produción do planeta.

Cando Cachán de Camelle se retirou, ou estaba a piques de facelo, uns veciños seus empezaban a irromper con forza no sector e tomaríanlle o relevo. Estamos a falar dos Petrallo, que eran expertos mergulladores que dende o seu balandro “José Antonio” buscaban botíns nos fondos mariños do litoral de Malpica e Carballo con aqueles incómodos traxes de buzo de máis de 60 quilos de peso, no que só as botas pesaban 20 quilos.

Á mesma actividade da chatarra tamén se adicaba outra experimentada familia de buzos da zona, os Dosil de Lira, que aparecen por este recuncho do Atlántico pola década dos cincuenta do século XX. Salomé Garrido Alfeirán, veciña do Rañal falecida recentemente (o 14 de febreiro de 2020) que nacera en Malpica en 1930, cando andábamos á procura de datos para a elaboración do libro sobre o naufraxio do vapor “Priam”, apuntounos simpáticamente que Manolo Dosil andivera moceando con súa nai Estrella e tamén nos comentou que os mergulladores Dosil de Lira traballaron durante algún tempo pola zona das Sisargas, onde recolleran una das campás do “Priam”, e nos Baixos de Baldaio buscando tesouros da “cidade asolagada”. Segundo o testemuño de Salomé, os Dosil rescataron unha enorme chave nos propios Baixos de Baldaio que lle entregarían, xunto coa campá do "Priam", ao párroco de San Xulián de Malpica, que naquela hora era Santiago Abuelo Alvite, a quen substituiría don Benigno Rocamonde Carril, que chegara a Malpica en 1947 procedente da parroquia de Santo Tomé de Monteagudo.

Imaxe actual da capela do Balneario de Arteixo
En resumidas contas, e grazas aos valiosos testemuños dos malpicáns que gardaban nun recuncho da súa memoria algún destes feitos, puidemos descubrir o que realmente pasara co ferro das Sisargas e dos Baixos de Baldaio: Mariano Grela primeiro, logo Cachán de Camelle, supostamente Cañogho de Corcubión despois e, entre os anos corenta e finais dos cincuenta, os Petrallo de Camelle e os Dosil de Lira, todos eles foron os despezadores de moitos dos buques afundidos na zona, entre eles probablemente, oHebburn-Hall”

Saber como chegou a campá deste buque británico, afundido nos Baixos de Baldaio en 1873, á capela do Balneario de Arteixo é unha incógnita que trataremos de despexar máis pronto que tarde. Seguramente algún dos chatarreiros anteriomente nomeados tiveron algo que ver co asunto.

FONTES:

-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO & MACEIRAS RODRÍGUEZ, XABIER (2014): De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam, Edicións Embora, Ferrol.
-PATRICIO CORTIZO, FERNANDO (2016): Naufragios y crónica marítima de Galicia hasta 1899, Ediciones Cartamar, A Coruña.

venres, 6 de marzo de 2020

A CAPELA DO BALNEARIO DE ARTEIXO

   Testemuña dende hai 200 anos da historia máis recente da vila de Arteixo, actualmente vémola nun penoso estado de ruina e omisión total e absoluta. Falamos da capela do Balneario, que pide a berros unha actuación acorde coa importancia do seu pasado.

Os Baños de Arteixo no século XIX
   A primeira constancia documental que hai sobre este edificio data do ano 1818. Nese documento, do cal soubemos grazas á exhaustiva investigación que realizou sobre os Baños de Arteixo José Raimundo Núñez-Varela y Lendoiro, cronista oficial de Betanzos, Miño e Paderne, fálase de que o 19 de Marzo do devandito 1818, don Juan José Failde e a súa muller dona Regina Fernández Gallego outorgaban na parroquia de Santiago de Arteixo, ante o escribano do número da Coruña Domingo Benito Arias, a escritura de fundación da capela dos Baños:

“…dijeron que en esta frª existen unos Baños minerales de prodigiosa virtud delos qe son dueños de la quarta parte enteramte. adonde concurren muchas personas de todas clases pª. la curacion desus males y savedoras del alivio qe. esperimentaron y esperimentan los enfermos, y mucho mas qe. recivirian, si la Yglesia Parroquial a qe. tienen qe. hir à misa no distara, como dista medio quarto de legua con una cuesta muy penosa para los enfermos; determinaron los qe. otorgan solicitar al Exmo.Sor.Arzobispo… la correspondte. Licencia para fabricar una Capilla a sus expensas afin de qe. en ella se pueda celebrar el Santo Sacrificio dela Misa en todos los dias festivos y de precepto… ya con algunos Sres.Sacerdotes qe. concurran a medicinarse y usar delos Baños , e ya con otros qe. se faciliten… desde este momento señalan y sugetan por tacita y espresa hipoteca pª. la fabrica de la citada Capilla anualmente Siete ferrados de trigo sobre la huerta cerrada y circundada de sobresi , y un Quarto de los ocho qe. tienen enlos expresados Baños, que demarcan por el poniente y Norte con la Casa principal y demas casas qe. tienen en los nominados Baños, y por el Bendaval con huerta de Dn. Juan Wais y Plazuela de las demas Casas delos qe. otorgan todo ello bien concreto y seguro, libre dicha huerta y quarto de Casa de toda carga y pension que producen de Renta cada año quinientos rs… asi mismo se han de decir quatro Misas, la una el dia de Sn. Antonio Abad en diez y siete de Enero en memoria de haverse recogido las aguas en dho dia. Otra en la natividad de la Virgen Santísima del ocho de Septiembre: Otra el dia de Sta. Regina: y la otra el dia de Sn. Juan Baptista todas cada año que deberan ser rezadas… señalan para ellas quatro ferrados de trigo, o su importe sobre los otros siete quartos de Casa restantes quer tienen en los expresados Baños… y qe. en todo tiempo conste el piadoso fin delos qe. otorgan en onrra y alabanza de Dios y de Su Santisima Madre… y para la firmeza de todo… determinan se de al Sor. actual Cura Rector Dn. Alejo Remuiñan Copia de esta Critura(sic) qe. debe reunirse al Libro de fundaciones… qe. quieren esté en todo tiempo sugeta, como es debido alas Visitas Eclesiasticas… presentes por testigos, Gregorio Ensan, Manuel Taboada y Pedro Martinez vecinos de esta frª. y de todo ello y conocimto. delos otorgantes yo ssno. doy fè. [Asinado] Juan Josef Failde, Regina Fernandes y Gallegos [Rúbricas]. Antemi. [Asinado] Domingo Benito Arias [Rúbrica].” (Arquivo Notarial da Coruña. Protocolo 7.325, folio 4).
   Pola seguiente escritura do mesmo protocolo e data, outorgaban testamento mancomunado no que, unha vez declarado que non tiñan fillos que lles herdaran, dispoñían:

“… por lo mismo… dejan y para todo tiempo de siempre jamás la Casa grande en qe havitamos y huerta à Dª Jpha Floo (Flood) y Gallego muger de Dn Juan Wais nuestra sobrina con la pensión de quatro ferrados de trigo que sobre si tiene dha huerta para los fines dela Capilla de qe. en el dia de oy hemos otorgado Escritura por ante el presente ssno. qe. ratificamos; y el Rancho, o quarto qe se halla junto ala Capilla lo dejamos para hospital de pobres, pª. siempre jamás, pagando la Dª Josefa Floo Gallego y sus hijos y herederos en cada año un ferrado de trigo a los Curas deesta Parroquia para las correspondientes composturas del citado Rancho, ó quarto. Y a Dª. Francª Fernez (Fernández) Gallego muger de Dn. Ygnacio Barbié asi bien le dejamos para si, sus hijos y herederos… los siete Ranchos, o Casas restantes enesta Parroquia y la quarta parte delos Baños, pagando los siete ferrados de pension qe quedan impuestos sobre los Ranchos para la fabrica de la citada Capilla que dejamos fundada, y ademas dos misas rezadas el dia de Difuntos… testigos… Domingo de la Yglesia, Manuel Tavoada, Antº do Souto, Benito Mosqueira, y Manuel Rey vecinos de esta Parroquia… yo ssno. doy fe…[Asinado] Juan Josef Failde, Regina Fernandes y Gallegos [Rúbrica]. Ante mi. [Asinado] Domingo Benito Arias [Rúbrica].”.
Documento gráfico titulado "Plano del perímetro de los Baños de Arteixo" que pertence á "Memoria anual sobre los Baños de Arteixo" presentada por don Salvador Rodríguez Osuna, Médico-Director do Balneario de Arteixo desde 1884 ata 1886 (Biblioteca Complutense Medicina)

   O día 1 de abril de 1818, dona Regina outorgaba novo testamento en Arteixo ante o escribano Rafael Nogueira (Ibidem. Protocolo 8.106, folio 22), afectada dun ataque que lle impedía asinar, polo que anulaba o anterior en todo o referente aos seus herdeiros, e polo que dispoñía que a metade dos seus bens lle quedaran ao seu marido. Con relación a outra metade, dona Regina mandaba que se tomaran dous mil reais para súas sobriñas dona Brígida e dona Margarita e, ademais, entre outras miudezas, que se realizara unha Misión na parroquia do lugar, e o resto da fortuna que se investira na súa alma.

   Nas súas investigacións, José Raimundo Núñez-Varela y Lendoiro aclara que este novo testamento era o resultado dunha “pataleta” como consecuencia de que o seu padrastro Bernardo Cuervo1 liquidara a herdanza que por súa nai, dona Josefa Prego de Montaos, lles correspondía á súa irmá dona Francisca Fernández Gallego e á súa sobriña orfa dona María Josefa Flood, por súa nai dona Sebastiana Fernández Gallego, na cantidade de vintedous mil seiscentos reais de vellón a cada unha, cando a ela tan só llo efectuara por nove mil reais. Para reclamar a diferenza, dona Regina outorgaba poderes a procuradores dende Arteixo, o 5 de abril de 1818, en razón a que:

“… lo hagan contra dn. Bernardo Cuerbo de esta misma vecindad por haver quedado intruso y apoderado de los bienes muebles, raices, dinero y efectos de su primera muger y Madre de la otorgte. Dª Josefa Prego de Montaos que de Dios goce, sin haverle dado la correspondiente Partija segun derecho y Leyes, ni para ella citadole como hera debido, a pretesto de una venta qe.sugerida, engañada inducida y violentada del dn Juan Josef Failde, de complo con el motivado dn Bernardo Cuerbo le ha hecho otorgar sin estar orientada de lo que hacia ya en el año pasado de mil ochocientos y tres, por ante el ssno. dn.Josef Antonio Gonzalez… cuia venta tan solamente ha sido en la Cantidad de nuebe mil Rs… y el mismo dn Bernardo Cuerbo ha manisfestado de pocos dias a esta parte havia dado Partijas a la hermana de la qe. otorga muger de Dn Ygnacio Barbié, y a su sobrina que la es de Dn Juan Francisco Wais y que a cada una havia correspondido la Cantidad de Veinte y dos mil y seiscientos rs. Von…”.
  A denuncia de dona Regina, que non lograría amedrentar ao seu padrastro, tamén se encamiñaba a paralizar a obra que este tiña proxectada nos Baños, unha vez liberado das partillas da súa primeira muller e, polo tanto, executalas sen impedimento legal algún. Continuaba dona Regina afirmando que:

“…biese acopear piedra y principiar a obrarse en el terreno a que tiene derecho se propuso por medio de Mayordomo y hombres poner por pronto remedio secuestro y embargo en la obra, que hizo saver dicho Pedaneo al Maestro Cantero Gregorio Ensan suspendiese segun ofreció hacerlo en la tarde del dia de ayer quatro del corrte…” (Ibidem.Folio 9).
   Ademais, tamén se sinalaba que a partilla non estaba cerrada, por canto na escribanía de don Nicolás Barral estaba pendente a distribución dos réditos debidos aos herdeiros de don Benito Agar.

  O importante da documentación antecedente, é que desvela o comezo de outra fase de obras nos Baños por parte do mestre canteiro Gregorio Ensan que, casualmente, fora testemuña na escritura de fundación da capela, e que supoñían a continuidade das efectuadas en 1782 por dona Josefa Prego de Montaos, ao quedar viúva do seu primeiro marido, como explicamos anteriormente.

  Cara a mediados deste século XIX e segundo as investigacións do doutor Pedro María Rubio, que aparecen reflexadas no seu libro, Tratado completo de las fuentes minerales de España, a propiedade do Balneario de Arteixo era compartida por catro propietarios, que tiñan feita a partición dos edificios e administrábanos por si mesmos ou por medio de dependentes. Mais no Balneario de Arteixo había un quinto propietario: o banqueiro madrileño Angel Henry que, aínda que nun principio tivera abandonada durante algún tempo a súa parte do recinto, polo que nos conta Rubio na súa publicación editada en 1853, este persoeiro… "abrió en su establecimiento un salón de sociedad decentemente adornado, con periódicos, juegos permitidos y piano, arregló un local para fonda y amuebló las habitaciones". Na súa magnífica descrición das instalacións do recinto termal, análise das augas, usos e costumes dos bañistas, etc., Pedro María Rubio aporta informacións sobre algunhas construcións anexas e complementarias, entre elas a capela:

“… Brota, en terreno granítico, el agua mineral en tres pozos ó piscinas por entre las piedras que forman su fondo, con bastante escasez, puesto que necesitan aquellos para llenarse 12 horas, y por esto solo se renueva el agua una vez al día. En un departamento contiguo al primer pozo se encuentra una fuente sencilla, pero elegante, que suministra dos plumas continuas de agua, la que sirve para beber. Estas tres piscinas se hallan a tres varas de distancia unas de otras dentro de tres casetas, colocadas en el centro de la plaza que forman las casas de hospedería, una capilla y una frondosa alameda”
  A finais deste século XIX, en 1898, o carballés Manuel Rodriguez Més, home rico que lograra unha gran fortuna e que casara coa súa propia curmá, a arteixá Flora González Més, compraríalle aos herdeiros de Henry o Balneario pola respectable suma de 9.000 pesos dos da época. Non tardaría moito en darlle aos Baños unha vitalidade e uns servizos dos que carecían as instalacións e, nese mesmo ano, encárgalle ao arquitecto vasco Juan Ciórraga i Fernández de Labastida, impulsor das galerías do Ensanche coruñés e diseñador do asilo de anciáns de Adelaida Muro, tamén na Coruña, a construcción do edificio do hotel, dotado de planta baixa e dúas alturas que se edificarían con pedra de cachotería entre os anos 1898 e 1911.

Imaxe antiga da capela do Balneario

   Posteriormente, os Baños cambiarían de propietarios pasando, por herdanza, ás mans de Enrique Rodríguez Més, que estaba casado con Milagros del Río Troche. Mais Enrique non estaba pola labor de levar as rendas do negocio e pediríalle a seu cuñado Carlos, daquela empregado do Banco Pastor, que se puxera ao fronte, petición que este aceptaría. Carlos del Río Troche e a súa muller, Laura Doldán Rivas, levarían a administración do Balneario desde finais da década dos corenta ata 1962, ano no que faleceu Carlos del Río.

  Foi aí cando entraron en escena os actuais propietarios dos Baños, é dicir, os irmáns Mosquera Calvete que, logo das oportunas negociacións con Francisco Rodríguez "Pancho", fillo de Enrique Rodríguez Més, faríanse co recinto termal nestes anos sesenta.

   Os Mosquera Calvete levan administrando o Balneario máis de medio século e acometerían unha rehabilitación das instalacións coincidindo cun programa de reordenación urbanística da contorna, no que se construiría o paseo fluvial e a Casa da Cultura. Desgraciadamente, a capela, utilizada durante case dous séculos como lugar de culto dos usuarios dos Baños e tamén da veciñanza de Arteixo, quedaría fora desta rehabilitación, estando actualmente nun estado de ruina e omisión.


FONTES:

-RUBIO, PEDRO MARÍA (1853): Tratado completo de las Fuentes Minerales de España. Tp. Rivera, Madrid.
-NÚÑEZ VARELA Y LENDOIRO, JOSÉ RAIMUNDO. Los Baños de Arteixo, www.cronistasoficiales.com


1 Dun neto de Bernardo Cuervo, Juan Cuervo, nacera a idea de utilizar o Balneario de Arteixo como tapadeira da organización do Pronunciamento de Porlier, organizado en setembro de 1815 na casa que o comerciante coruñés Andrés Rojo del Cañizal tiña en Pastoriza, casa que actualmente é o Pazo de Vilariza.