Como podedes imaxinar, a vila de Arteixo actual pouco ou nada ten que ver coa de antano, con aquel Arteixo dos tempos mozos dos nosos avós no que A Baiuca e Candame eran os lugares máis poboados da capital do municipio, que ía modificar a súa fisionomía, e de que xeito, a principios dos 60 a raíz da creación do Polígono Industrial de Sabón.
Hai unha fotografía aérea, pertencente ao chamado voo americano, na que se aprecia perfectamente como eran estos dous lugares nos anos 50, pouco antes do inicio do boom da construción e da chegada do cemento. Dous lugares que tamén tiñan a súa rivalidade futboleira: o Penouqueira era o equipo da Baiuca e o Atlético de Arteixo de Candame.
Da Baiuca de antano aínda queda algún edificio da época da que estamos a falar. Pola contra, do vello Candame o único que queda son os recordos dos nosos maiores e acaso unha rúa, a chamada Camiño de Candame, que actualmente nos conduce dende a avenida de Fisterra ata a rúa Paio Gómez.
 |
| Camiño de Candame |
Segundo
o mestre Fernando Cabeza Quiles, é moi probable que a procedencia do
topónimo Candame sexa un
superlativo referido a un lugar outrora abundante en froumas de
castiñeiros ou polas pequenas secas e abrancazadas caídas doutras
árbores, que se empregaban nas casas como combustible vexetal
ou para alumear. “O
toponimo -apuntounos
Fernando-
parece paralelo ao de Lousame, superlativo de lousa, por un lugar
abundante nelas, mentres que Candame, que parece ter o mesmo sufixo
superlativo -ame, poderíao ser de candeas ou froumas secas de
castiñeiro ou en poliñas secas”.
Da mesma opinión é a admirada María Rozamontes Vázquez, que
ademais, no volume II do libro Arteixo
de onte a hoxe,
tamén
indica que “pode conter un xenitivo dun nome persoal CANDAMIUS, de orixe
prelatina".
Curiosamente,
o topónimo Candame tamén se empregaba no
pasado
para nomear a un dos areais do noso litoral que, polas
informacións que
aparecen
na obra Derrotero
de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta
el puerto de La Coruña que
Pedro Riudavets publicou en 1867, intuímos que se trata
do
actual Combouzas:
“En
la punta ALTIÑA, que dista una milla escasa al SE. ¼ E. de la
punta Este de Cayón, da principio el arenal de SORRIZO, nombre de
una aldea allí inmediata. El arenal termina en la punta de SAN
AMEDE, distante de la Altiña 6 cables, al rumbo del E. ¼ SE. Esta
playa, aunque en limpia en la orilla, es sucia por fuera. Desde la
punta de SAN AMEDE, va remontándose la costa para el NE. hasta las
Cambosas, distante 1,5 milla escasa. Este trayecto es un compuesto de
dos arenales, separados por la punta pedregosa llamada CANDAME. El
arenal más occidental es el mayor, y se denomina de CHAMIN, nombre
de una aldea que está tierra adentro: el otro es el de CANDAME. Uno
más pequeño, nombrado de Gafa, está por la parte O. de la punta de
Cambosas.”
 |
| A
Punta de Candame na carta náutica da Costa Septentrional de España.
Folla III de J. Riudavets y Monjo (1896). Instituto Xeográfico Nacional |
¿Tería
este topónimo marítimo algunha relación co lugar arteixán de
Candame? ¿A procedencia desta punta e areal de Candame sería outro
xenitivo? ¿Adoptou algún fidalgo de tempos pretéritos este nome
como apelido? Obter respostas vai ser tarefa ardua -por non dicir
imposible- mais, con todo, queremos deixar enriba da mesa os nomes de
Nuño Gómez de Candame (Nuño Gómez era nome de pila; na provincia
de Toledo hai un municipio con esa denominación) e de Estevo
Rodríguez de Candame.
Hai
datos de que Fernando
Vermúdez
de Castro, encomendeiro
perpetuo de Antealtares e
de Cambre, en atención a que o
abade
Lopo Fernández e
o
prior Alonso Yanes e
os
seus
monxes
aforaron e
deron a censo perpetuo a Nuño Gómez de Candame, xurado
da
Coruña, segundo
consta por escritura de 17 de
xuño de 1399,
os cotos de Morás e
de
Arteixo, e
que eles levaran
en foro durante 85 anos,
máis
ou
menos, despois
de narrar as vicisitudes do
foro, confírmano e
aforan pola mesma
cuantía e
condicións
a Estevo Rodríguez de Candame, descendente lexítimo
do
primeiro
foreiro.
Fóra
de todo tipo de conxecturas, o que si sabemos con certeza é que en
Candame houbo unha importante casa señorial pertencente á estirpe
dos Torreiro na que naceu en 1621 Pedro Vázquez Torreiro y
Lugo, vedor e
Contador Xeral do Exército e Reino de Galicia e, señor das casas
de Freufe e Candame.
 |
| Imaxe do Candame actual |
Conta
Carlos Martínez Barbeito na súa magna obra Torres,
pazos y linajes de la provincia de A Coruña,
que unha das casas
señoriais da parroquia cambresa de San Paio de Brexo, tan poboada de
pazos, é a chamada
do Corgo, considerada
como residencia
secular da liñaxe
dos Torreiro. Pois ben, segundo consta no expediente de ingreso na
Orde Militar de Santiago correspondente a don Pedro
Vázquez Torreiro,
algunhas veces chamado Torrero por mor dunha non infrecuente
castelanización de apelidos galegos, e que foi incoado en 1672,
ponse en coñecemento que a rama troncal da liñaxe arranca de don
Sancho Vázquez
Varela, da casa
de San Mamede do Salto e
da súa muller dona Aldonza
Torreiro.
Froito
deste matrimonio foi don Juan
Vázquez Torreiro,
que naceu na casa de
Freufe e casou con dona María
de Loño, filla
de don Jácome de Loño, e natural da casa
de San Xoán de Lázaro.
Continúa
a liña o seu primoxénito don Pedro
Vázquez Torreiro,
nado en
1590
coma seu pai na casa de Freufe, sita na comarca de Monterroso. Don
Pedro, Señor das
casas de Candame e de Freufe,
contrae nupcias con dona Inés
Pérez de Lugo y Somorrostro,
que era filla de don Alonso Rodríguez
de Lugo, morto a mans dos ingleses de Francis Drake e John Norris en
1589 durante o asalto e conseguinte defensa da Porta da Torre, na
cidade da Coruña. Este
don Alonso, que casara con Catalina de Berdeal y Loriga, (filla de
don Sancho de Somorrostro, rico comerciante que testou na Coruña o
21 de marzo de 1584), era fillo de don Martín Alonso de Lugo e neto
de don Pedro Fernández de Lugo, Rexedor Perpetuo da cidade das
murallas da cal adoptara o seu apelido.
Do
matrimonio de don Pedro e dona Inés foi froito outro don Pedro
Vázquez Torreiro y Lugo,
nado
en Candame en 1621;
don
Antonio Vázquez de Somorrostro, que andando no tempo ía ser cura da
parroquia de Sorrizo; don Santiago Pedro,
Vedor da Armada de Flandes e
Mar Océano; dona Manuela e dona Jacinta Pérez de Loriga.
 |
| Imaxe do Candame actual |
Como xa dixemos anteriormente,
este don Pedro
Vázquez Torreiro y Lugo (1621-1679),
foi
señor
das casas de
Freufe
e Candame e
vedor
e contador xeral do Exército e Reino de Galicia, emprego
que lle debía reportar moi suculentos froitos, e do que se cadra
saiu, sen prexuízo doutras achegas herdadas dos opulentos
Somorrostros y Lorigas, a principal fonte de prosperidade da familia.
Don
Pedro, o noso persoeiro de Candame, casou con dona Catalina de Lamas
y Sotomayor e
foron os seus fillos don Ignacio, dona Antonia, dona Catalina e don Ignacio
Vázquez Torreiro y Sotomayor,
que foi Sarxento Maior de
Infantería e que casou con dona María
Antonia Pardo Montenegro.
Fillo
deste matrimonio foi Antonio
Torreiro y Pardo Montenegro,
Rexedor Perpetuo da cidade da Coruña, na cal tiñan os Torreiro
sepultura propia adornada cun escudo que contiña unha espada, na
capela maior da parroquia de San Nicolás, sepultura herdada
dos seus ascendentes, os Doriga. Os Torreiro tiñan a súa casa na
herculina rúa Real, esquina coa popular vía que aínda hoxe se
chama rúa Torreiro, en recordo da significada familia de tal
apelido. Así
que xa sabedes, cando vaides de viños por esta zona non esquezades a
relación que esta popular rúa coruñesa ten con Candame, lugar ao que retornamos da man de Antonio
Torreiro y Pardo Montenegro,
que supoñemos que é o mesmo que aparece no Catastro do Marqués de
Ensenada de 1752 como propietario dun dos muíños
que naquela altura había en Candame:
"(…)
Otro de Manuel García y consortes al sitio de Candame muele seis
meses al año, regulan su producto en cuarenta y cuatro reales: Otro
de D. Antonio Torreiro al mismo sitio, regulan su producto en
cuarenta y cuatro reales: Otros
cinco en el mismo sitio: El uno de Euxenio de Boedo y consortes: Otro
de Jacobo López Muñíz y los suyos: Otro de Francisco Rodríguez de
Ulloa y consortes: Otro de la fábrica de Santa María del Campo de
esta Ciudad: Otro del convento de Santo Domingo de la misma (...)"
É
probable que algúns destos muíños fosen os do Pedregal, os mesmos
que foron inmortalizados nunha preciosa imaxe dos anos 50 por F. Álvarez.
Antonio
Torreiro y Pardo Montenegro
casou
con dona Josefa
Jacinta Caamaño
e ambos os dous foron pais de don Pedro
Ignacio Torreiro,
Rexedor Perpetuo da Coruña e Capitán de Milicias da praza herculina
e,
esposo de dona Josefa
Verea de Aguiar y Fandiño.
De
don Pedro Ignacio e de dona Josefa naceu don Ramón
Pelayo Torreiro y Verea de Aguiar que
ía casar con dona Rita
Josefa Varela y Varela de Caamaño.
Segundo
as informacións de Carlos
Martínez Barbeito, de
don Ramón Pelayo descende tamén
Salvador
Parga Torreiro (1838-1901),
senador, catedrático de Dereito
da Universidade
de Santiago e
un dos primeiros
en reclamar o
sufraxio
feminino
en España e
Europa en 1870. De
Salvador Parga descenden os Parga Pondal e os Puga Parga do pazo de
Anzobre, os uns e os outros emparentados, por conseguinte, cos antigos
donos de casa de Candame.
FONTES:
ÁLVAREZ, MANUEL LUCAS (1999): El Archivo del Monasterio de San Martiño de Fóra o Pinario de Compostela, Ediciós do Castro.
MARTÍNEZ BARBEITO, CARLOS (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest.
RIUDAVETS Y TUDURY, PEDRO (1867): Derrotero de las costas de España y de Portugal: desde el Cabo Trafalgar hasta el puerto de La Coruña.
ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (2003): Arteixo de onte a hoxe, Volume II, Concello de Arteixo.
ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA (coord.) (2010): Catastro de Ensenada. Interrogatorio. Transcrición, Departamento de Turismo e Normalización Lingüística do Concello de Arteixo.
