venres, 23 de marzo de 2018

O CASTRO DE FIGUEIROA E A VÍA XX PER LOCA MARÍTIMA


Fabulación do castro de
Figueiroa da autoría de Roberto Castro
     
     Poucos lugares hai no concello de Arteixo que conten co pasado esplendoroso que ten a aldea de Figueiroa, terra de historia, de lendas e de recunchos nos que aínda se conservan innumerables pegadas que falan da importancia que no seu momento tiveron o castro; o Pazo dos Borrazas, antiga Casa do Concello e parada de postas; ou a Ponte dos Brozos e o Camiño Real Coruña-Fisterra, que segundo a profesora Elisa Ferreira Priegue neste treito ven a coincidir cun camiño medieval, o Camiño de Bergantiños, que viría dende Lendo (A Laracha) e pasaría por Figueiroa, un camiño que xa aparece documentado no século XIII nun percorrido realizado polo rei Alfonso IX por terras de Bergantiños, reconstruído polo historiador Parga Pondal.

Imaxe da Ponte dos Brozos. Ao fondo, Figueiroa
      A arqueóloga arteixá Puri Soto afirma que a persistencia desta vía ao longo do tempo permitiu establecer a hipótese plausible dunha orixe romana para a Ponte dos Brozos, pola existencia dunha calzada romana, a Via XX per loca marítima do Itinerario do Emperador Antonino, que era unha variante para dar saída á comarca bergantiñá, rica en ouro e estaño. A día de hoxe, algúns maiores do lugar aíndan falan da devandita vía lembrando o camiño empedrado que pasaba polo castro, que era o camiño real que viña da Pedreira. Sobre o castro e esta calzada romana, Eugenio Carré Aldao deixou algunhas pinceladas na súa Geografía del Reino de Galicia dicindo que:

      “De antiguos monumentos tan sólo cabe señalar, entre los de origen prehistórico, el castro y su dólmen o sepulcro, al mismo vecino, y los castros de Arteixo, Lañas y el de Figueiroa (Arteixo), contiguo a la costa.

      De los tiempos romanos quedan aún restos de la vía que por la costa, procedente de Baldayo (Carballo), venía por Chamín, seguía a Arteixo y luego continuaba a la Coruña, teniendo los puentes de Barrañán y Figueiroa. El historiador Cornide dió algunas inscripciones latinas halladas en estos lugares”.

      María Rozamontes conta no libro "Arteixo de onte a hoxe" que, baseándose nesta información, tentouse, en primeiro término, localizar os estudios realizados por Cornide con respecto á vía romana obxecto de estudio. O primeiro que se atopou foi o seu “Mapa corográfico de la Antigua Galicia” -Itinerario de Antonino con otras vías de cuio antiguo uso hai visibles señales e prudentes conjeturas-, realizado en 1790. Unha copia do mesmo atópase na Biblioteca do Real Consulado da Coruña, e no que, efectivamente, sinala unha vía fóra do Itinerario de Antonino, que cruza o Concello de Arteixo a cal vén do Portus Artabrorum, situándoo en Muros, pasando por Claudionerum, ubicado na parroquia de Zas, en terras de Bergantiños e onde se une con outra vía que desde Iria Flavia vai tamén ata A Coruña.

Vista do castro de Figueiroa desde Loureda

      O historiador Manuel Murguía reflexionou abundantemente sobre o devandito Mapa Corográfico. Na súa Historia de Galicia, na páxina 606 do tomo II, o noso ilustre veciño de Oseiro di:

      “El exacto conocimiento de las vías romanas en Galicia, es tanto más dificil, cuanto, antes y después de Cornide, nadie ha emprendido su estudio, para lo cual se necesita no sólo recorrer el país, sino conocer a fondo la historia de las cuatro provincias gallegas. (…) Esto nos hizo conocer una verdad importante, cual es la de que, ni el itinerario de Antonino, puede darnos a conocer la red de caminos principales que cruzaban Galicia, ni las noticias que al presente se dispone, permiten rectificar con alguna fortuna el trazado que nos dio Cornide en su “Mapa Corográfico” obra que en efecto, cuanto más se estudia y maneja más se convence uno de lo acertado y concienzudo de aquel trabajo sin precio, a pesar de los ligeros lunares que en él pueden señalarse.

      Por el itinerario, sólo tenemos noticia de las cuatro principales vías, que si es cierto que atravesaban el país y lo encerraban de una manera estratégica y completa, dejaba, sin embargo, a un lado sobradas e importantes ciudades. De la “Vía Marítima” sobre todo, puede decirse, que caso que siguiese la dirección, que con toda razón se supone, no era marítima más que en el nombre; tan apartada iba de la costa (…) Puesto que desde Brandomil se interna tierra adentro para ir a Lugo, dejando a un lado y a sobradas distancias ciudades que, como Noela, Finisterre, Aras Sestianas, etc., tan notables eran por sus riquezas, por su importancia o por sus monumentos.

      Sin embargo, los preciosos puentes que todavía se encuentran ya en Brandomil, ya en Olveira, ya en Ponte Ceso, prueban tanto por su posición como por su magnificencia y grandeza (…) que desde Brigantim hasta la desembocadura del Anllóns iban rutas tal vez de segundo orden (...)”.


      A pesar da preocupación de Murguía, o interese pola determinación desta vía de trazado incerto entre marítimo e terrestre que cruzaría o concello de Arteixo foi practicamente nulo. Aínda así, con todas as dificultades habidas e por haber xa que carecemos de miliarios, excavacións arqueolóxicas ou epigrafía do entorno, o convecemento de que unha calzada romana atravesaba o municipio arteixán é absoluto grazas, en gran medida, a un inventario das inscricións romanas na provincia da Coruña realizado por Alvaro D´ors e Angel del Castillo.

      Seguindo sempre coas informacións que nos conta María Rozamontes en "Arteixo de onte a hoxe", no devandito inventario, publicado polo instituto Padre Sarmiento, aparece a referencia de unha inscrición, xa perdida cando realizaron o traballo, que había no “lugar de paso en Santiago de Arteixo, no soportal do corralón da casa de Baños, que foi derrubado no 1914”, e citan a Humber no seu tomo II, coa referencia CIL II 2563. Localizada a obra na biblioteca da Facultade de Dereito da Universidade de Santiago de Compostela, lemos:

      “Lugar de Paso, feligrexía de Santiago de Arteixo, dúas leguas ao suroeste da Coruña, unha ao leste do porto de Caión, entre Caldas e Hospital, reperta a 1780, a 1790, servata no soportal do corralón das casas de Baños.

Sobreira ms. Matrit. 21, 114.

NUMEN
SACRUM
VN…
EX…
IVVEN
LIBENT
EVENDI”.


      En opinión do galego Isidoro Millán, un dos máximos especialistas en filoloxía latina, malia que a infructuosa búsqueda mermou a capacidade de análise, non hai lugar a dúbidas de que se trata dunha inscrición romana (aínda que non se pode precisar a época pola imposibilidade de estudiar os caracteres tipográficos). Posiblemente, como o EVENDI parece suxerir, trataríase dun agradecemento dun viaxeiro ás augas termais do lugar de Caldas; probablemente NUMEN estea incompleto, faltando a referencia ás augas termais.

       Tendo en conta que Hubner sacou a información desta inscrición dos estudios de Cornide, compréndese perfectamente que a elaboración da parte estudiada do Mapa Corográfico tivo unhas bases científicas moi sólidas aínda que, iso si, faltaba o exame detido do noso término municipal. 

Imaxe do popular elefante da igrexa de Lendo
      Grazas ao traballo de Salvador Parga Pondal, "Viaxe de Alfonso IX por terras de Bergantiños" (Boletín de la Real Academia Gallega, tomo XXVII, ano 1956), no que se reconstrúe o percorrido da viaxe que no verán de 1228 realizou Alfonso IX polas terras de Bergantiños, sabemos, segundo a información que proporciona Julio González, que o monarca, despois de chegar a Santiago procedente de Pontevedra, encamíñase a Treos, logo a Ponteceso, pasando polas torres de Cereixo, Xaviña, Soesto, Serantes, Torre Penela, Ponte Libián e polo Mosteiro de Cánduas, para dirixirse máis tarde ás torres de Goyanes, Lendo (A Laracha) e A Coruña. Xa que logo, ao sospeitar que este camiño medieval que pasaba por Lendo podía proporcionar algunha luz sobre a vía romana, que segundo se desprende do mapa de Fontán seguiría sendo a principal vía de comunicación que atrevesaba o concello arteixán, houbo que ir á devandita parroquia.

      E efectivamente, segundo nos conta María Rozamontes en "Arteixo de onte a hoxe", alí informouse de que o camiño máis antigo que ía desde a Coruña a Bergantiños pasaba por Lendo, onde a súa igrexa parroquial, a igrexa do popular elefante, amosa certos indicios de ter existido unha antiga planta visigótica. Desde esta parroquia da Laracha, o camiño intérnase no concello de Arteixo polo monte da Estrela, estando enlousado por algúns tramos, con dirección ao Igrexario de Monteagudo. Ao saír desta parroquia o camiño vai cara o Igrexario de Santaia (Chamín), e neste traxecto encontrámonos, outra vez, con grandes trozos enlousados. O camiño segue polo val de Barrañán, lugares de Vioño e Sisalde, para subir ao castro de Castelo, na parroquia de Lañas, continuando polos lugares de Sisto e Baer, para pasar por Figueiroa antes de cruzar a ponte dos Brozos e a ponte de Oseiro, na actualidade baixo as augas do encoro do Rexedoiro, e dirixirse posteriormente á cidade da Coruña previo paso por Oseiro e Pastoriza.

Tramo enlousado en Monteagudo do Camiño Real
      A vinculación desta antiga vía co castro de Figueiroa é máis que evidente e, como dicíamos con anterioridade, aínda queda xente na aldea que lembra o camiño empedrado que pasaba polo asentamento castrexo, o cal podemos ver nas imaxes do coñecido como voo americano, tomadas nos anos 50 do século pasado por seis avións Beechcraft RC-45 con base en Xetafe (Madrid).

      Situado atendendo ao seu relevo a media ladeira dos montes de A Cabreira, entre A Pedreira e Figueiroa, na parroquia de Santiago de Arteixo, o castro de Figueiroa está case totalmente destruido por mor dos movementos de terras para labradío e das numerosas casas que se construiron no seu recinto nos últimos tempos. Na actualidade, presenta un aspecto moi deteriorado, conservándose só a metade occidental, na que aínda se aprecia a defensa que vai dende a parte oeste ata o norte, un parapeto con muralla de pedra cara o exterior que acada uns 3-4 metros de altura.

Imaxe do voo americano do castro de Figueiroa

      De forma oval e situado a uns 85 metros sobre o nivel do mar, o asentamento contaba cunhas medidas aproximadas duns 150 metros de NL-SO por uns 140 metros de NO-SL e, estaba defendido por unha muralla de terra e pedras e polo desnivel do terreo que miraba cara á enseada que forman os areais de Alba e Sabón, nunha posición de control tanto terrestre como marítimo que, de seguro, dada a importancia comercial do castro da Punta de Muros, descuberta a raíz das obras do Porto de Punta Langosteira, lle permitía aos seus poboadores ser testemuñas da navegación que había nesta parte do Oceáno Atlántico naqueles tempos remotos.

      Hoxe, a mesma xente da aldea que lembra o camiño empedrado que pasaba polo asentamento castrexo, tamén afirma que cando traballaban os terreos do lugar teñen aparecido restos de cerámica nas súas leiras. Unha destas fontes orais apunta que...cando se facía a matanza do porco, enterrábanse as tripas no castro e, ao facer os buratos, teñen aparecido pedras de muíños e outros materiais que despois se lle levaban ao médico de Arteixo porque tiña moita afección por estas cousas”.

      Mais recentemente, a finais dos anos 90 do século pasado, cando aínda era estudante de historia, a arteixá e futura arqueóloga Monica Borrazás localizou a cerámica que aparece na fotografía e levouna tanto ao Museo Arqueolóxico como a Facultade de Historia, onde a vería Pepa Rey Castiñeira e a tamén arteixá Puri Soto, que daquela estaba de becaria coa anterior. O mérito de Mónica Borrazás é que posteriormente foi ela mesma quen restaurou eses materiais con Fernando Carrera na Escola de Restauración de Pontevedra, materiais que podedes ver na actualidade no Museo Arqueolóxico do castelo de San Antón da Coruña.




FONTES:

-
CARRÉ ALDAO, EUGENIO. Geografía del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña. Tomo I. Barcelona, 1928.
-FERREIRA PRIEGUE, ELISA. Los caminos medievales de Galicia. Anexo 9 do Boletín Auriense. 1988, Ourense.
-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.
-ROZAMONTES, MARÍA. Arteixo de Onte a Hoxe. Concello de Arteixo, 1999.
-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net


venres, 16 de marzo de 2018

O POETA CUBANO ARTEIXÁN MANUEL ÁLVAREZ FUENTES

     O pasado venres 9 o músico, cantante e compositor galego Roi Casal, que fora integrante do mítico Milladoiro entre os anos 2000 e 2009, chegaba a Arteixo para presentar no Centro Cívico “Son galego, Son cubano”, o seu aclamado espectáculo co que pon música ás letras de Xosé Neira Vilas para amosar ao público os lazos de unión que existen entre o pobo galego e o pobo cubano. Como preámbulo ao concerto de Roi, o profesor Carlos Loureiro Rodríguez fixo unha marabillosa presentación do libro “Versos de amor, loita e compromiso” (Edicións Fervenza) da autoría de Manuel Álvarez Fuentes, un poeta cubano-arteixán ao que o Concello de Arteixo tivo a ben renderlle unha homenaxe moi especial e sobre o cal falamos a continuación.
 
O poeta no 50 aniversario das forzas armadas revolucionarias
      Nado na Habana o 20 de novembro de 1939, o noso protagonista é fillo de Manuel Álvarez Iglesias, que era natural do lugar de Fortesende (Loureda, Arteixo) e Petrona Florinda Fuentes Vázquez, nada en Cienfuegos (Cuba) e filla doutro emigrante arteixá, Manuel Fuentes Sanmartín, que era natural da parroquia de Morás e que emigrara a Cuba cando a illa caribeña era aínda unha colonia de España. 
 
      Manuel Álvarez Iglesias, o pai do poeta, chegara como polisón nun barco ata a Habana fuxindo da guerra de Marrocos. Tiña 17 anos e non tardaría en renunciar á súa cidadanía española ao sentirse un cubano máis, aínda que iso si, ía ás actividades da “Sociedade Naturais de Ortigueira” e pagaba o hospital “A Benéfica” do Centro Galego onde morreu aos 80 anos, sendo soterrado no panteón de Naturais de Ortigueira, o máis grande do “Cemiterio Cristóbal Colón”, a necrópole habaneira. Manuel, que sempre falaba de súa nai, dos seus irmáns e da beleza da súa terra galega e da súa aldeíña de Fortesende, estudaría xa vello, coa chegada da Revolución coa que sempre simpatizaría, unha Revolución que alfabetizaría a máis de un millón de cubanos. 

Manuel Álvarez Iglesias, o pai do poeta
      O seu fillo Manuel, o poeta homenaxeado o pasado día 9, realizaría o ensino primario en escolas católicas nos seus graos inferiores para posteriormente ingresar en “Los Maristas”. Mais, con doce anos, tense que pór a traballar na casa dunha tía en Cienfuegos, aínda que ao pouco a familia determina que volte para La Habana e que continúe cos seus estudos. Nesta etapa da súa vida vai ver a realidade existente entre ricos e pobres, feito que daría pé a que xermolara nel a súa futura rebeldía. Nesa altura, por mor de non poder pagar en “Los Maristas”, Manuel terá que ir estudar ao colexio “La Empresa” e posteriormente á “Escuela Pública 87”. O ensino secundario faríao na “Escuela Primaria Superior Número 2”, onde terá o seu primeiro contacto coa música, que o levaría a compoñer himnos e cancións.
 
      No ano 1955 Manuel Álvarez Fuentes ingresaría na “Escuela Profesional de Comercio de La Habana”, onde realiza estudos de contabilidade ao mesmo tempo que se incorpora ás loitas estudantís primeiro e, tempo despois, ás revolucionarias. Será precisamente nese ano de 1955 cando escribe o seu primeiro poema, ao que titula ¿Mi amor?, que aparece no libro Eu teño dúas Patrias. Ao mesmo tempo que recitaba os seus versos de contido patriótico e revolucionario nas actividades estudantís, o poeta arteixán escribía os seus poemas para revistas estudantís como “ESPROCO” da Asociación de Alumnos da Escuela Profesional de Comercio e para “La Rosa Blanca”, que publicaba xunto con Pedro Ortiz Anaya, ademais de “La Erupción Volcánica”, revista satírica que el dirixía e na que atacaba á tiranía do dictador Fulgencio Batista.

Manuel en 1959 co exército rebelde
      O 24 de xullo de 1957 o noso protagonista declárase en folga de fame xunto a outros tres dirixentes estudantís do Movemento “26 de Julio” da propia escola (Pedro Ortíz Anaya, Guillermo Merino e Roberto Alonso Méndez), en solidariedade cos presos políticos do Castillo del Príncipe e pedindo a destitución do Supervisor Militar do Presidio de Isla de Pinos, Coronel Manuel Ugalde Carrillo, un suceso polo que o noso insigne veciño é detido e que recolle a prensa, a radio e a televisión da época. 
 
      A finais dese ano de 1957 funda con outros dous compañeiros a “Juventud socialista” na Escuela de Comercio, formando parte do buró estudantil da devandita organización xunto a Fulgencio Oroz (mártir asasinado pola tiranía de Batista) e participando no Frente Estudiantil Nacional. Tras a detención, asasinato e desaparición do seu compañeiro Fulgencio Oroz, Manuel Álvarez incorpórase ao Ejército Rebelde e, naqueles tempos de loita escribe a maioría dos poemas que aparecen no seu libro Eu teño dúas Patrias
 
      Tralo triunfo da Revolución cubana (1959), o escritor arteixán publica varios poemas na Revista “Verde Olivo” das Forzas Armadas Revolucionarias (Tabloide Ano II Nº. 23, 4 Xaneiro 1960, páxina 11, Poema ¡Qué vengan!, Revistas: Ano IV Nº. 8, 24 de Febreiro de 1963. “Febrero amaneció en Enero”, Ano IV Nº. 19, 12 de Maio de 1963. Poema: ¡La paloma voló!, Ano IV, Nº. 5,3 de febreiro de 1963. Poema: ¡De pié! , Ano VI, Nº. 3, 24 de Xaneiro de 1965. Poema: ¡Jesús!, Ano VI, Nº. 16, 25 de Abril de 1965. Poema: ¡El grito de la patria o muerte!) e en revistas xuvenís do Ministerio de Comercio Exterior de Cuba. Tamén publicaría poemas no “Heraldo Episcopal” da Igrexa Episcopal de Cuba.

      Manuel estudaría checo na Escola de Idiomas “John Reed” e inglés na “Escuela de Comercio Exterior da Habana”, onde tamén estudou Investigacións de Mercado e Comercio Exterior con diploma acreditado perante profesores da Universidade Carlos Marx de Budapest. En 1978 licénciase en Economía na Universidade da Habana.

Manuel na súa etapa na embaixada en Checoslovaquia
     Da súa actividade laboral hai que destacar que estivo asignado á Embaixada de Cuba en Checoslovaquia ocupando o cargo de Agregado Comercial e participou nas negociacións comerciais co devandito país como Secretario da delegación gobernamental cubana. En 1972 realizou unha investigación de mercado sobre as posibilidades do ron cubano en Canadá, auspiciada polo Centro de Comercio Internacional. Traballando como Xefe do Departamento de Información da Dirección de estatísticas da “Junta Central de Planificación” colaborou co Atlas de Cuba de 1978 sendo autor do “Mapa Económico General” xunto con Alfredo Yi Cernuda (páxinas 50-51) e de tres mapas demográficos xunto a Gabriel Ramírez Núñez e Raúl Carrillo Hidalgo (Páxinas 84-85-86-87). 
 
      Unha vez xubilado foi xefe de sistemas contables da consultoría da Asociación Nacional de Economistas de Cuba na Habana, con posteriores responsabilidades económicas na “Diócesis Nacional de la Iglesia Episcopal de Cuba” e profesor de Economía en institutos durante dous anos.
 
      No 2009 escribe o seu primeiro poema en lingua galega “Eu teño dúas Patrias”:

Eu teño dúas patrias:
Cuba,
a illa máis fermosa
que ollos humanos visen,
e Galiza,
a terra dos meus pais.

      A partir dese momento a súa produción poética en galego vai ser inxente con poemas de compromiso, cancións, de loita… publicando as seguintes obras -bilingües- tituladas Eu teño dúas patrias (2011), O canto da nosa Terra (2012), Con todos e para o ben de todos (2013) e, máis recentemente, Ó camarada Felipe e á mocidade cubana en homenaxe ao camarada de loita revolucionaria Fulgencio Oroz que fora asasinado no ano 1958 pola tiranía batistiana, obras de edicións persoais que están espalladas polo mundo cultural habaneiro así como tamén pola xeografía galega e que agora temos escolmados na obra “Versos de amor, loita e compromiso”. Manuel tamén ten editado un CD con música da súa autoría e con poemas galegos.

Imaxe do ano 2016 de Manuel Álvarez
      Serán moitos os seus recoñecementos, tanto por parte do goberno cubano (“Certificado de Fundador do Partido Comunista de Cuba”, “Medalla de Combatiente de la Lucha Clandestina durante la Guerra de Liberación Nacional”…) como do mundo da cultura, entre eles o artigo que o seu amigo “Balbino”, Xosé Neira Vilas, lle adicou nun artigo titulado “Poeta e Loitador” e publicado en El correo Gallego o 18 de agosto de 2013…”En Cuba sempre camiñan xuntos poesía e combate. Poetas eran Carlos Manuel de Céspedes e José Martí. E foi no máis acá Rubén Martínez Villena, e no noso tempo, Ernesto Che Guevara. Hoxe quero referirme a un poeta habaneiro de arestora: Manuel Álvarez Fuentes, fillo de galego e cubana; ama fondamente ao seu país e ao mesmo tempo séntese galego de segunda xeración…”

      Outros recoñecementos a nivel cultural foron o Premio do Concurso “Madre España, Madre Galicia” da “Sociedade Monterroso e Antas de Ulla”; o “Premio de Poesía do Obradoiro de Cultura Galega “Xosé Fontenla Leal”; o premio do “Concurso As miñas raíces galegas”, da Federación de Sociedades Galegas de Cuba, así como tamén o recoñecemento “Miguel de Cervantes y Saavedra” outorgado pola Federación de Sociedades Españolas de Cuba no ano 2014.

      Dous anos máis tarde, o 30 de xullo do 2016, Manuel recibiría un dos maiores recoñecementos que un escritor pode recibir en Cuba, o de pasar a pertencer á senlleira entidade que engloba a escritores e artistas cubanos, a UNEAC (Unión de Escritores e Artistas Cubanos), entidade creada a comezos dos anos sesenta polo seu admirado Nicolás Guillén. Naquel acto estaba presente o seu prezado amigo Carlos Loureiro Rodríguez, o profesor que o pasado venres 9 presentou no Centro Cívico de Arteixo o libro do noso protagonista“Versos de amor, loita e compromiso” (Edicións Fervenza). 
Carlos Loureiro, Roberto Ogando (presidente da Unión Ourensá da Habana) e Manuel Álvarez
     Na actualidade, camiño dos 80 anos e coa recente satisfacción de ser homenaxeado na terra de seu pai, Manuel Álvarez é un dos maiores activistas culturais na Habana, onde é coñecido como “O bardo da colectividade galega” grazas ás moitísimas actividades que está a desenvolver na capital cubana. Tamén, a parte de impartir cursos de Lingua e Literatura Galega no “Obradoiro de Lingua Galega Manuel Curros Enríquez” do Centro Unión Ourensá da Habana, o poeta arteixán formou recentemente na Habana un grupo de gaiteiros e escribiu dous himnos para dúas sociedades galegas con letras en galego, formando un coro para os cantar. E ademais, segue escribindo poemas de loita pola nosa lingua e cultura, e recítaos nas actividades das sociedades da emigración, poemas que edita en libros que difunde entre os fillos dos emigrantes aos que, mentres lles ensina a tecer versos en galego, non deixa de lembrarlles que... "son galego e son cubano. Eu teño dúas patrias".

FONTES:

-FUENTES ÁLVAREZ, MANUEL. Versos de amor, loita e compromiso. Edicións Fervenza, 2017.
-LOUREIRO RODRÍGUEZ, CARLOS E ALUMNOS DO IES MANUEL GARCÍA BARROS DE A ESTRADA. As Nosas Letras(https://sites.google.com/a/iesgarciabarros.org/literatura-galega-do-s/home/entrevistas-13-14/manuelalvarezfuentes)
-LOUREIRO RODRÍGUEZ, CARLOS. Manuel Álvarez Fuentes “O bardo da colectividade galega” da Habana.(www.noticieirogalego.com)


sábado, 10 de marzo de 2018

O DUELO A PISTOLA DE FAUSTINO PAZOS, ALCALDE DE ARTEIXO ENTRE 1903 E 1910

Portada do libro de Jorge E. Oviedo "Los duelos en Mendoza"
     Dous homes pegados de costas nun descampado. Cada un deles leva unha pistola na man. Unha serie de voces preacordadas: algo así como “alto, media volta e disparen” e, a continuación, 20 pasos en liña recta antes de detonar cada un deles a súa respectiva arma ¿Sóavos de algo a secuencia? De seguro que a tedes visto nalgunha longametraxe ambientada na segunda metade do século XIX. Fálovos, como podedes imaxinar, dos duelos a pistola, esos lances da honra, como dicían na época, nos que os “cabaleiros” amosaban valentía e fidalguía poñendo en xogo as súas vidas para defenderse dun insulto, desaire ou calquera outro tipo de ofensa cara a súa persoa ou cara algún membro da súa familia.

     Claro que, desa estirpe, non eran todos os mortais xa que os duelos eran patrimonio dunha elite: militares, funcionarios, políticos, abogados, médicos... Así é que, pese a que sempre conviviu coa ilegalidade, o duelo era lexitimado desde as máis altas esferas do Exército, da Xustiza, do Goberno e ata contaba coa aprobación dos medios de comunicación, xa que moitos dos seus respectivos redactores practicábano en lugares selectos… uns medios de comunicación nos que se podían ver con bastante frecuencia seccións tituladas “Personal”, “Campo Neutral”, “Reparación” ou “Solicitada” que informaban sobre os duelos que naquela hora, principalmente a partir de 1860, se defendían con espada ou pistola por motivos de honra ou de amor.

Debuxo dun duelo a pistola realizado en 1899
   E así, ata os primeiros anos do século XX, a burguesía, a tradicional aristocracia e os militares continuarían coa súa práctica, respaldada sempre polos seus severos códigos de conducta e certo carácter de gardiáns da tradición.

      E como non podería ser doutro xeito, en Arteixo tamén habería algún que outro duelo, un deles protagonizado por un persoeiro que ten rúa adicada na capital do municipio. Falamos de Faustino Pazos, e a noticia do seu duelo aparecía publicada en varios xornais galegos e en algún americano, entre eles El Eco de Galicia: órgano de los gallegos residentes en las Repúblicas Sud-Americanas, onde no número 221, correspondente ao 10 de decembro de 1897, aparece a seguinte información:

      “Háblase de que va a efectuarse en Arteijo nada menos que un lance personal… a pistola y a 20 pasos.
Son los contendientes el ex-secretario de aquel ayuntamiento D. Faustino Pazos y su sucesor D. Eduardo Campos, y parece que el primero fué quien envió los padrinos al Sr. Campos.
Dícese también que éste no está muy decidido á que el duelo se verifique.
El lance lo suscita el haberse trabado de palabras ambos señores al terminar la celebración de un juicio de faltas contra el Sr. Pazos por insultos al Sr. Campos.
Quizá la sangre no llegue al río, y será preferible”.

      Non, afortunadamente a sangue non chegaría ao río e seis anos despois, o 14 de marzo de 1903, Faustino Pazos convertíase en alcalde de Arteixo, municipio naquela hora frecuentado pola crème de la crème da burguesía coruñesa que viña a pasar a época estival ao Balneario. Curiosamente, por aqueles días, estábase edificando o hotel do recinto termal, obra do arquitecto vasco Juan Ciórraga e Fernández de Labastida que fora construída entre os anos 1898 e 1911.

      Nado en Corcubión en 1850 e casado en primeiras nupcias con Salomé Pereira, nai dos seus tres fillos, e en segundas con Manuela Fernández, coa que non tería descendencia, segundo apunta Manuel Blanco no seu libro Alcaldes de Arteixo (1836-1998), Faustino Pazos chegara ao noso concello “en busca de prebendas por diversos sitios” e, entre outros, ocuparía os cargos de Notario Eclesiástico do Arciprestado de Faro, Xuíz Municipal, Concelleiro ou o de Secretario do Concello, cargo que ocuparía en diversas ocasións antes de converterse en alcalde en 1903. O noso protagonista, que ten rúa adicada na zona na que se atopa a actual “Droguería Sandra”, sería o primeiro mandatario arteixán durante sete anos, ocupando o posto ata o 30 de maio de 1910, data na que fora suspendido do seu cargo polo Gobernador Civil. 

Imaxe da rúa Faustino Pazos en Arteixo
      Pazos, que ao parecer non fora médico como erroneamente aparece na praca da rúa que ten adicada na capital do municipio, falecería a consecuencia dunha febre tifoidea aos 61 anos, tan só uns meses despois de ser suspendido como alcalde. O 14 de decembro o xornal El Eco de Galicia: diario católico e independiente publicaba o seguinte artigo necrolóxico:

     “Una dolorosa nueva nos sorprendió ayer amargamente. D. Faustino de Pazos Teijeira, alcalde prestigiosísimo que había sido del Ayuntamiento de Arteijo, falleció ayer en esta villa, víctima de una traidora tifoidea.
   D. Faustino de Pazos era una inteligencia clarísima, un carácter noble y sincero, un cumplido y correctísimo caballero. En el Ayuntamiento y en el Juzgado municipal de Arteijo, donde desempeñó los primeros cargos administrativos y judiciales, supo captarse el respeto y las simpatías del vecindario.        
     Como alcalde ó como secretario el Sr. Pazos pudo tener enemigos. Las luchas mezquinas de la política son inseparables de esta clase de tropiezos y contrariedades. Pero, como caballero y como particular, sólo pudo contar con amigos apasionados y cariñosos. Las plecaras dotes de inteligencia, de afabilidad, de desinterés, de ferviente entusiasmo por la prosperidad del distrito y por el bien de sus administrados, por todos reconocidas, granjeábanle una reputación legítima, acreedora, por cierto, á la general alabanza.
   La muerte del Sr. Pazos ha causado en Arteijo, donde fué la primera figura, donde lo fué todo, amargo y profundísimo sentimiento.
   A su atribulada familia, á la que nos unen lazos de estrecha amistad y en particular á su virtuosa y distinguida hermana D.ª Demetria y a nuestro buen amigo y respetable convecino D. Nicolás, hacemos presente la sincera participación que tomamos en su justa pena, á la par que suplicamos á nuestros lectores una oración por el inolvidable difunto, que contaba, desde antiguo, con el favor de todo nuestro leal afecto.

    A partir dos anos dez do século pasado, pouco despois da morte de Faustino Pazos, as costumes en torno aos duelos empezarían a cambiar considerablemente. O paulatino abandono do ideal cabaleiresco, daría paso á idea de contenda innecesaria e absurda, mantida ata aquel entónis pola costume que polo interés real de baterse en duelo. E así, naquela hora, donde aparecía unha persoa necesitada de "reparación", xurdía tamén o apego á vida coa necesidade de restablecer a honra, mais iso si, sen estar disposto a sufrir un dano irreparable pola ofensa, converténdose en moitos casos a práctica nunha pantomima donde a menor rabuñadura xa xustificaba o fin do duelo... duelos a pistola ou a espada que a partir dos anos vinte xa soamente terían protagonismo en algunha que outra longametraxe e que hoxe quixemos lembrar nesta bitácora a raíz das informacións que atopamos na hemeroteca sobre o duelo acontecido en decembro de 1897 entre Faustino Pazos, ex-secretario do municipio naquela hora, e o seu sucesor no cargo, Eduardo Campos.