Segundo
as informacións que
nos ofrece o
Catastro da Ensenada,
no territorio que actualmente conforma o municipio de Arteixo
podíanse ver no ano 1752
ata
un total de noventa muíños: dez deles na freguesía
de Santiago de Arteixo; nove
en
Armentón;
tres
en
Barrañán;
cinco
en
Chamín; catro
en
Lañas; dez
en Larín;
dez
en Loureda; catorce en
Monteagudo; catorce
en
Morás; oito
en
Oseiro; dous
en Pastoriza;
e
un
en
Sorrizo (en
Suevos non había ningún muíño).
“Unha
noite no muíño,
unha
noite non é nada
unha
semaniña enteira,
¡Eso
si que é muiñada!
Ai
lalelo, ai lalelo.
Ai
lalelo, ai lalelo”.
Os
muiñeiros tiñan a súa patroa: Santa Catalina, virxe e mártir de
Alexandría, decapitada a principios do século IV.
Nos
primeiros
séculos
da
nosa
era, cando Roma xa
declinaba en poder e
coñecemento,
a cidade
exipcia
de Alexandría
ocupou
o
seu
lugar, converténdose
en
centro de sabiduría e
cruce donde se daban a
man
as culturas de oriente e
de occidente. Esa mestura
de saberes e
tradicións
daría
lugar, entre outras
moitas
correntes de pensamento, ao
gnosticismo
(gnose,
en grego, significa coñecemento),
doutrina
filosófica
e relixiosa que profesaban algunhas comunidades dos primeiros séculos
do cristianismo, que crían na salvación do home pola vía do
coñecemento.
Nesa
cidade e nese caldo de cultivo que mesturaba tradicións e crenzas de
todos
os rincóns
do
mundo coñecido,
xurdiu
unha
muller,
case
unha
nena,
que ascendeu
aos altares cristiás
como santa Catalina de Alexandría,
virxe
e
mártir.
Segundo
a versión máis
estendida
da
súa vida
e
martirio, Catalina naceu
en Alexandría
a finais
do
século
III. Seus
pais
pertencían á
realeza e
deron á
súa filla
unha
sólida formación nos saberes da época.
Cando
o
emperador romano Marcus
Aurelius Valerius Maxentius
organizou
unhas
festas nas que se facían
sacrificios no
seu nome,
Catalina negouse
a participar en tan pagás
fastos, enfrontándose
ao
emperador e
facendo
gala dunha
oratoria asombrosa. Para rebatela,
o
emperador convoca
unha disputa pública e
a moza enfróntase
a
cincuenta dos máis
sabios doutores
de Exipto.
Con versos de Homero, con citas de Platón, con textos dos profetas,
unidos á
súa
graza
e
elocuencia, non
só desfai
os argumentos dos
seus
adversarios, se
non
que os
converte a case
todos, e
selan, como
ela, a súa fe cristiá
co martirio.
A
Catalina aplícanlle
a roda
con coitelos,
mais
a roda rompe antes de mancala. Finalmente
chégalle
a morte
por espada. Cando a desposada ía
ao ceo
a celebrar as vodas
co seu
celestial Esposo, o
martiroloxio
romano di que os anxos
trasladaron os virxinais
restos ao
Sinaí.
A
imaxe de Santa Catalina de Alexandría é unha das máis difundidas
do mundo. Miguel Ángel deixouna plasmada na Capela Sixtina e os
pintores máis ilustres da Historia da Arte recreárona cos seus
pinceis, de Memling a Caravaggio e de Ribera a Veronese. En todos
eles aparece, por suposto, a Roda á que a está tan unida, ese
símbolo que representa o eterno retorno, o ciclo repetido do tempo,
das estacións, das fases lunares. A Roda de Santa Catalina fíxose
tan famosa que deu nome á roda dos muíños de vento, á dos reloxos
mecánicos e a unha das pezas das bicicletas, tres exemplos de “rodas
catalinas”.
Tampouco
faltan nas súas imaxes outros elementos vinculados á súa vida e ao
seu martirio. Entre eles os libros, símbolo da sabiduría da moza
Catalina que lle permitiu vencer no seu enfrontamento argumental aos
máis grandes sabios de Exipto. Nalgunhas desas representacións a
santa parécese sospeitosamente á figura do arcano II do Tarot, A
Sacerdotisa, que mantén tamén un libro nas súas mans como
símbolo do coñecemento. A gnose.
Maxia
e sabeduría acompañan a santa Catalina de Alexandría desde sempre.
Unha antiga crenza do sur de Europa pono de manifesto afirmando que
todo feiticeiro que nace co don de facer sortilexios e curacións
leva, desde o ventre de súa, a silueta dunha roda de santa Catalina
marcada no ceo da boca como sinal do seu don.
É
probable que santa Catalina de Alexandría nunca existira e que se
limite a ser unha representación fabulada da antiga e pagá deusa
Hécate. Os datos históricos da santa son máis ben nebulosos e xa
no século XVII o escritor relixioso Jean de Launoi, ao non atopar
probas sólidas da súa existencia, reemprazaba o seu oficio por unha
neutra misa de réquiem. No século XIX Alban Butler, no seu coñecido
manual “Vida dos santos”, resolvía a datación da santa Catalina
de Alexandría cun ambiguo “supostamente século IV”.
A
relación da roda co martirio de santa Catalina fixo que os muiñeiros
e, en xeral, todas actividades que tiveran que ver con rodas, como a
dos carreteiros, oleiros, afiadores… a invocasen como a súa patroa.
“En
Galicia hai unha santa,
que
Catalina se chama,
morreu
atada a unha roda,
de
coiteladas amoladas”.
En
toda a xeografía galega, donde houbo grande devoción a esta santa,
era moi frecuente empregar o hipocorístico Catuxa para dirixirse a
ela. Pois ben, como ben sabedes, no noso municipio hai un lugar que
leva o nome de A Catuxa e que pertence á parroquia de Santiago de
Arteixo. Neste lugar hai quen afirma que “nos tempos de Matusalén”
houbo unha capela adicada a esta santa, mais as persoas coas que
falamos din que nada saben sobre a súa localización… “estaría no alto
do monte; era o que contaban os vellos”.
Ao fío desta información,
Manuel Blanco conta no seu libro El período de la Restauración
como clave para un mejor entendimiento de la Segunda República en el
Ayuntamiento de Arteixo que…
“Sospecho
yo que, probablemente, hubo allí unha hermita dedicada a su memoria
que, como sucede en otros muchos lugares, sería la que dio nombre a
dicho lugar. El hecho de que na Catuxa, antes de la
desamortización, hubiese tierras iglesarias, e, incluso, casas
propiedad de la Iglesia, pueden avalar esta sospecha. Por otra parte
el que esta aldea se halle situada en un lugar elevado favorece esta
intuición ya que es frecuente cantar:
Gloriosa
Santa Catuxa
que
estás na alta montaña,
líbrame
ao meu queridiño
do
aire de certa araña”.
A
festa de Santa Catalina de Alexandría celebrábase, con grande
concorrencia de devotos, o 25 de novembro mais, a reforma litúrxica,
posterior ao Concilio Vaticano II (1962-1965), eliminouna do
calendario litúrxico universal suprimindo o seu culto. A Igrexa
católica de Roma non sería quen de borrar a súa presenza nin a fe
dos seus fieis.