martes, 4 de febreiro de 2025

A CANDELORIA DE BARRAÑÁN E O SAN BRAIS DE OSEIRO E DE CHAMÍN

   Estamos en febreiro, o mes máis curto do ano, chamado así en honor ás februa nas Lupercais, festival da purificación na Antiga Roma. Os sabinos, un dos pobos antigos que habitaron a Italia prerromana, celebraban a festa anual de purificación que chamaban februa (unha especie de correa) nunha data que hoxe se identifica como o 15 de febreiro.

   Tras a fundación de Roma e o posterior xurdimento do imperio romano, a urbe dominante tomou prestado o nome das festas februas para designar o mes en que estas tiñan lugar, que por aquel entón era o último do ano: o primitivo ano dos romanos tiña dez meses (304 días en total) e comezaba con Martius, dedicado ao deus Marte, que pasou a ser marzo. A lenda fixa no 713 a.C. cando o rei Numa Pompilio, sucesor de Rómulo, engadiu os meses de xaneiro e febreiro para completar o ano lunar (355 días).

    Nas Lupercais, realizábase a festa do lume na honra da fertilidade cunha procesión con candeas acendidas pola noite. Este ritual pagán do lume, coas súa virtudes apotroicas (de afastamento de desgrazas, protectoras) acabou por ser cristianizado. No ano 492, o Papa Xelasio I crea a festa da Purificación da Virxe que é conmemorada o 2 de febreiro como a Candeloria.

   Así pois, o nome da Candeloria está orixinado pola procesión realizada dentro da igrexa con candeas benditas, festa que substitúe e cristianiza a festa pagá romana e que posiblemente sexa orixe do actual Día da Candeloria. Este día a relixión católica celebra a Presentación de Xesús no Templo, a Purificación da Virxe despois do parto (de aí que sexa a onomástica das Puras e Purificacións) e a Virxe da Candelaria, advocación mariana aparecida en Tenerife (Illas Canarias) no século XV.

   Estamos nunha época na que a luz empeza a vencer ao tenebroso inverno, unha época na que xa se percibe a proximidade dos brotes das plantas que non tardarán en xerminar dando paso a un novo ciclo da nai natureza. No Concello de Arteixo a Candeloria celébrase en Oseiro e tamén en Barrañán, unha celebración que nesta última parroquia denominan as Candeas e sobre a cal xa temos falado máis polo miúdo neste espazo.

   E despois da Candeloria, tempo en que casan os paxariños, adianto verdadeiro, no medio do inverno, da degorada primavera, celébrase o San Brais o 3 de febreiro.

Procesión do San Brais de Oseiro, 3 de febreiro de 2025

 

Polo San Brais, hora e media máis” 

 

    Polo San Brais, teñen os días dúas horas máis”

     

En chegando ao San Bras

pon pan e viño na alforxa,

que día non faltará”

 

    Polo San Brais hora e media máis

    e se ben contaras dúas encontraras”

     

    Brais de Sebaste, venerado coma san Brais (en castelán Blas), foi un médico e bispo de Sebaste (Sebastensis armenorum), na Armenia (actual Sivas, Turquía), e mártir cristián. Fixo vida eremítica nunha cova no bosque do Monte Erciyes, que converteu na súa sé episcopal.

 

Imaxe do San Brais de Oseiro

   Segundo a tradición, era coñecido polo seu don para sandar de xeito milagreiro, que aplicaba tanto en persoas coma en animais. Conta a historia que unha muller desesperada leva ante Brais, que tiña sona de bo curandeiro, ao seu fillo que estaba afogando ao quedarlle a gorxa obstruída por unha espiña de peixe. O santo prendeu os dous cirios que a nai ofrecera como exvoto na festa da Candeloria do día anterior, e colócaos en forma de aspa para tocar así a gorxa do rapaz que, ao instante, quedou libre da espiña. Esta había ser a orixe do costume de bendicir as gorxas o día da súa festa o 3 de febreiro.

   Achegábanselle tamén os animais doentes para os sandar; porén, non o amolaban mentres estaba a pregar. Cando chegou a Sebaste a persecución de Agrícola, o gobernador de Capadocia, contra os cristiáns (a derradeira persecución romana), os seus cazadores foron na procura de animais para os xogos na area nas fragas de Argeus e viron moitos deles agardando fóra da cova de Brais, a quen detiveron cando rezaba. Agrícola tratou sen éxito facerlle rexeitar da súa fe. Xa na cadea, o santo sandou algúns prisioneiros. Entón o gobernador mandouno matar e botárono nun lago. Porén Brais, de pé sobre a tona da auga (coma o milagre atribuído tamén a Cristo), invitou aos seus perseguidores a camiñar sobre as augas e así demostrar o poder dos seus deuses. Mais todos afogaron. Cando volveu á terra (por orde dun anxo), foi torturado e pendurado dun poste e lacerado con angazos para cardar lá, e finalmente executado, finando o ano 316, na mesma vila de Sebaste, na época do emperador romano Licinio.

    O culto a San Brais íase espallar por todo Oriente, e máis tarde por Occidente. Na Idade Media, chegáronse a contabilizar soamente en Roma 35 igrexas baixo a súa advocación. Venérase na Igrexa Católica o día 3 de febreiro; e nas Igrexas católicas orientais e Igrexas ortodoxas orientais (incluíndo a Igrexa apostólica armenia) o día 11 de febreiro.

  É costume popular invocalo particularmente para arranxar afeccións da gorxa. Simbolízase cunhas candeas cruzadas (a súa festa é xusto o día seguinte da Candeloria); tamén cun cardador de ferro na man (símbolo do instrumento de tortura), cun porco ou cun corno. Na iconografía aparece sempre coa mitra1 e tamén se representa entre María Magdalena e Xoán Nepomuceno.

  O nome Brais é moi común en Galicia, e historicamente a variante Bras era tamén de amplo uso. Considérase padroeiro dos doentes da gorxa (farinxe), e dos otorrinolaringólogos.

San Brais bendito,

cúrame a garganta e o apetito”.


Celebracións en Arteixo

   No noso municipio, cada 3 de febreiro celébrase en Oseiro a festa en honra ao San Brais. Na igrexa parroquial de San Tirso faise unha misa ás 13:00 horas á que acoden devotos dos arredores. Rematado o acto litúrxico, e se a climatoloxía o permite, sácase ao San Brais en procesión arredor do templo acompañado por un grupo de gaitas e os dous ramos dos que falamos a semana pasada nestas Crónicas de Arteixo (podes ver a crónica aquí: http://cronicasdearteixo.blogspot.com/2025/01/o-san-tirso-de-oseiro-e-procesion-da.html). Ao final da misa os devotos compran as típicas rosquillas ao tempo que soa á polvora. E despois toca o xantar, porque ollo, aínda que xa non é como nos tempos de antano, aínda hai festixeiros que veñen comer neste día tan sinalado convidados polos seus familiares de Oseiro.

Procesión do San Brais de Oseiro, 3 de febreiro de 2025

Procesión do San Brais de Oseiro, 3 de febreiro de 2025

   Recordando aqueles tempos do pasado, unha das nosas fontes habituais, José Riveiro Ferrín, nacido nesta freguesía en 1948, contounos que “nas décadas dos 50 e dos 60 facíanse bailes no salón e pista de Casa Figueroa tanto polas festas de San Tirso (28 de xaneiro) como polo San Brais (3 de febreiro), e tamén na fin de semana se non se organizaban en Arteixo. Nestas festas de inverno, á parte das matanzas do porco, tamén se mataban os cordeiros e para tal fin acórdome que viñan recorrendo as casas de Oseiro uns matachíns profesionais. Polas festas, as familias invitaban aos parentes que vivían fóra da parroquia; eran festas moi familiares e mesmo algunha familia pedíalle ao párroco levar ao San Brais dende a súa casa. Facíase unha misa ao lado da casa, ou no baixo, e despois levábase o santo en procesión ata a igrexa”.

 

Procesión do San Brais de Oseiro, 3 de febreiro de 2025. En primeiro plano, portando o pendón, José Riveiro Ferrín

   Chegados a este punto é unha obriga falar do libro Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega, obra da autoría dos amigos Rosa Benigna Vizcaya e Francisco A. Vidal, ambos os dous moi vencellados a Arteixo. De feito, unha das dúas bibliotecas municipais coas que conta a parroquia de Oseiro, neste caso a de Froxel, leva o nome de Francisco A. Vidal. No seu marabilloso libro, os autores dinnos os seguinte sobre este santo:

Paga a pena lembrar que san Brais, o santo do día tres, cando xa ía camiño da prisión, despois de sandar a un rapaciño que se afogaba cunha espiña, obrou o milagre de que un lobo lle devolvese un porquiño a unha muller que tal lle solicitara, nunha época en que aínda tiña forte implantación o culto romano a luperco, o protector contra o lobo, que se celebraba a mediados deste mes. E cando xa o santo estaba na cadea, a muller veulle traer un galano composto pola cachola do porco, as patas, unha bola de pan e unha candea, e o santo, diante dos galanos díxolle que, quen no seu día lle ofrecese tales bens, quedaría libre de mal para o resto do ano. Daí que o pan sexa un elemento que os devotos soen levar a bendicir no seu día, un día grande de culto ó largo do territorio galego, e a quen se invoca contra os males da gorxa, males por outra banda moi comúns nesta época do ano2”.

   Outra das parroquias do noso municipio onde hai devoción por este santo é Chamín, aínda que a dicir verdade xa hai tempo que non se celebra como se facía nos tempos en branco e negro, como así nolo recordaron as irmás Obdulia e Josefa Martínez Gestal: “Antes había misa o propio día de San Blas e despois da misa sacábase ao santo en procesión darredor da igrexa. Nós eramos dez irmáns e o 3 de febreiro celebrabamos na casa o San Blas toda a familia, e así o fixemos ata que morreron os nosos pais”.

Igrexia parroquial de Chamín

   En Chamín tamén falamos con Luciano Palleiro Suárez e con Ramón Nieves Barreiro, os dous veciños do lugar de Santaia. Luciano é fillo de Plácida, que é a señora que nos posibilitou a entrada á igrexa parroquial na mañán do 2 de febreiro. No interior do templo Luciano compartiu con nós algún conto sobre este santo, contos que ten escoitado na casa cando era neno ou mesmo do que foi testemuña. “San Blas creo que foi papa ou bispo. O de aquí de Chamín dicían que era bo para curar os problemas da garganta e, por iso, antes viña moita xente á igrexa para sandar este tipo de doenza. Traían cintas de papel ou de tea e despois de bendicilas colocábanas arredor do pescozo do santo”.

Imaxe do San Brais de Chamín

San Blas bendito, cúrame a garganta e o apetito”.

   Pola súa banda, Ramón, mozo na década dos 50, díxonos que “aquí en Chamín antes celebrábanse todas as festas da parroquia o propio día… o san Blas o 3 de febreiro, o san Juan o 24 de xuño e a santa Eulalia o 10 de decembro. Cando don Pedro, que tamén levaba a parroquia de Oseiro, era o cura de Chamín, facíase misa polo san Blas e, ao acabar, sacábase ao santo en procesión darredor da igrexa. Don Pedro era unha persoa moi divertida. Era moi festixeiro e sempre traía a un acordeonista. Ás veces viña un dos da Orquesta Mallo de Feáns. A xente de Chamín estaba moi contenta con don Pedro. As procesións dos santos aínda se seguiron facendo con don Victorino, que tamén era o cura de Armentón e foi o que se ocupou de Chamín cando morreu don Pedro. Con don Victorino tamén se celebraba a Candelaria. Aquí non temos a imaxen desa santa, pero facíase unha misa e encendíase as candeas. Despois de don Vitorino as procesións deixaron de facerse”.

Igrexa de Chamín. Arriba, imaxe do San Antonio de Padua e, abaixo, do San Brais.

"O día de san Brais a cegoña verás,

si non a ves, inda o inverno vén detrás"


______________

1 Gorro alto formado por dúas pezas rematadas en pico na parte superior, utilizado polos bispos, arcebispos e o papa nas cerimonias.

2 Vid. Rosa Benigna Vizcaya/ Francisco A. Vidal (2009): Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia, pp. 62-63.

 


FONTES:

Rosa Benigna Vizcaya/ Francisco A. Vidal (2009): Dos fastos ós festexos. Dos antigos mitos á relixiosidade galega, Editorial Toxosoutos, Noia.

https://gl.wikipedia.org/wiki/Brais_de_Sebaste


martes, 28 de xaneiro de 2025

O SAN TIRSO DE OSEIRO E A PROCESIÓN DA ROSCA

   Hoxe, 28 de xaneiro de 2025, na parroquia de Oseiro celebran, como cada ano, a festa do seu patrón San Tirso, santo avogoso, entre outros mesteres, contra as tronadas, e a reuma e os seus perigos, entre eles as dores dos ósos.

   Tirso foi asasinado no ano 251 pola súa fe en Apolonia (actual Turquía) durante a persecución do emperador romano Decio, en latín Gaius Messius Quintus Traianus Decius. Leucio e Calínico foron martirizados con el. A tradición di que Tirso soportou moitas torturas e foi sentenciado a ser serrado pola metade. Mais a serra non penetrou no seu corpo porque se volveu tan pesada que os verdugos non poideron usala. Leucio, despois de reprocharlle ao gobernador Cumbricius, fue colgado e decapitado. Calínico, un sacerdote pagán, converteuse á fe católica despois de ver o martirio de Tirso e tamén foi decapitado.

   As reliquias de Tirso foron levadas a Constantinopla e, andando no tempo, algunhas delas a Francia: Saint Thyrse é o santo titular da catedral de Sisteron nos Alpes da Alta Provenza. No século XII tamén se lle dedicou a igrexa en Châteauponsac. O seu culto fíxose moi popular na península ibérica desde a Idade Media. A igrexa católica celebra a súa onomástica o 14 de decembro e o 28 de xaneiro, aparecendo nos seus atributos cunha serra de man e coa palma do martirio. Na igrexa ortodoxa celébrase o 30 de agosto e o 27 de decembro.

Imaxe do San Tirso de Oseiro

   A de Oseiro é unha celebración que se fai xusto cando o día comeza a medrar, cando empezan a aniñar os primeiros paxaros e florecen as primeiras plantas. Hoxe o tempo non o permitiu, pero habitualmente para tal celebración sacan en procesión, despois da misa e acompañadas por músicos, ao San Tirso e á Virxe da Luz. Diante dos santos van dúas roscas de pan para loar os eidos vizosos de antano que enchían os hórreos da bisbarra e as despensas da cidade da Coruña, eidos sobre os que se asentan, na actualidade, moitas das fábricas do Polígono Industrial de Sabón.

    As dúas roscas, que na realidade son dous ramos popularmente coñecidos como o da nena e do neno, constitúen unha homenaxe verdadeira á natureza e, por iso, hai costume de sacalos tamén o día 2 de febreiro, a festa da Candeloria, o tempo en que casan os paxariños, adianto verdadeiro, no medio do inverno, da degorada primavera.

Procesión da Rosca de Oseiro do 28 de xaneiro de 2019

   É tradición que as roscas volvan saír cos músicos o día 3, a festa do San Brais -San Bras como din en Oseiro- e, o domingo seguinte, repártense en anaquiños entre toda a veciñanza, que ata non hai moito cadaquén gardaba durante todo ano na casa.

San Tirso 28 de xaneiro

e San Brais o 3 de febreiro,

as primeiras festas do ano

na parroquia de Oseiro

   A confección das populares roscas de Oseiro atense a un ritual que obriga a amasar o pan sen sal e sen lévedo o día de fin de ano pola tarde, e tiralo do forno antes de que se poña o sol, momento que se anuncia cunha salva de foguetes. Logo, este “derradeiro pan do ano” gárdase na igrexa de Oseiro, lugar no que está exposto ata o día da procesión. Cada unha das roscas colócase nunha pequena armazón de madeira e adórnase con flores e fitas de cores. Ata hai unhas décadas, rodeábase de froitas e doces propios da parroquia, que logo eran repartidos entre os nenos e nenas. Na actualidade substituíronse as froitas e os doces por caramelos.

   É costume que a procesión vaia arredor da igrexa e, antecedendo ás imaxes dos santos, colócanse as dúas roscas, a do neno e a da nena, que logo serán repartidas o domingo seguinte ao san Brais entre todos os veciños e veciñas.

    O pan sagrado de Oseiro consérvase todo o ano sen coller balor, “e deben -segundo nos conta Francisco Vidal no seu espazo virtual Os Chanzos1- comer del persoas e animais para protexerse contra os males, revestíndose así dun caracter apotropaico, que o converte en amuleto contra todo tipo de maleficio”.

   As primeiras roscas das que se ten acordo na parroquia seica as elaborou, antes da Guerra, Manuel Rey Suárez na panadería de Oseiro. Posteriormente, continuaría coa tradición o seu fillo Jesús Rey Riveiro. Co tempo, a encargada da elaboración das populares roscas, sería unha filla de Jesús, Dolores Rey Sande, que as facía coa súa filla María Luísa.

   Dolores, que hai anos que faleceu, é unha das protagonistas do libro “Contos da Coruña” no que esta veciña de Oseiro lle conta ao seu autor, o polifacético Xurxo Souto, o seguinte:

Agora á xente non lle acorda, pero nos tempos de antes cada veciño tiña que poñer un monllo, para a rosca. Un monllo é unha atadura de trigo segado. Despois mallábase na eira do pazo, a carón da igrexa, nunha gran lousa2”.

   Ao pechar a panadería Rey, a panadería de Oseiro na que tantos anos levaban elaborando as roscas a señora Dolores e a súa filla María Luísa, Chacho Rey Sande (irmán de Dolores) sería a persoa encargada de seguir mantendo a tradición, realizando ata a súa xubilación as roscas na súa panadería “La Nueva” de Vilarrodís. Chacho, falecido o 3 de febreiro do 2024, recordábanos con emoción moito antes do seu pasamento os tempos nos que, sendo un neno, lle axudaba a seu avó Manuel Rey Súarez, home sabio de quen xa temos falado nesta bitácora, a facer o ramo de madeira:

Colocábase unha rosca diante e outra detrás e, por iso, parecían que eran dobres. As roscas adornábanse con froitas e, dous días despois do San Brais, cortábanse en tantos anacos como casas había na parroquia e metíanse nun saco. Logo, Ramón de Xelo, que era o sacristán naqueles tempos, era o encargado de repartilos polas casas.

    Cando a sáude lle impediu a Chacho seguir coa tradición, foi o seu fillo Alberto Rey Pérez o que continuou elaborando as roscas, malia que xa hai 15 anos que tivo que abandonar o oficio de panadeiro por motivos de saúde. Con Alberto falamos onte, pouco despois de que colocara no ramo as roscas que cocera a noite pasada. “Este ano -díxonos-, como teño o noso forno en reformas, fíxen as roscas na Panadería Carracedo de Chamín. Con meu pai levaba máis de vinte anos, pero eu só levo cinco facéndoas e espero poder seguir coa tradición moitos máis. Menos este ano, sempre as fixen na Panadería La Nueva de Vilarrodís, que foi onde eu nacín, e para o próximo, se Deus quere, tamén se farán alí en Vilarrodís. Na procesión saen dúas roscas, unha do neno e outra da nena. Polo que me ten contado meu pai, antes lévabanas un neno e unha nena. Nós facemos catro roscas para que cheguen para todos os veciños, cando se corten en cachiños o seguinte fin de semana a San Brais”. Grazas pola túa xenerosidade, Alberto!

Roscas do 2025 (Cortesía de Alberto Rey Pérez)

   Xa hai moitos anos que non hai trigo na parroquia mais, con todo, o feito de que se siga honrando o pan, mantendo viva a tradición dos seus maiores, di moito da xente de Oseiro, lugar onde curiosamente o apelido Pan é un dos máis comúns entre as veciñas e os veciños nados na freguesía antes da segunda metade do século pasado, caso de Carme Pan Pan, nada en Froxel en 1913 e avoa materna de quen escribe.

   Así pois, Oseiro segue honrando a súa rosca. Un rito telúrico, como di o amigo Xurxo Souto nos seus “Contos da Coruña”, que nos toca no urdido máis fondo. Testemuño da cultura do pan que tanta importancia tivo na cidade, a terra dos muíños de vento, da praza da Fariña e da rúa Panadeiras3.


FONTES:


-SOUTO, XURXO. Contos da Coruña. Xerais. Vigo, 2007.

-VIDAL, FRANCISCO. San Tirso e a procesión da Rosca de Oseiro. Os Chanzos (oschanzos.blogspot.com)

__________

2 Vid. Xurxo Souto Eiroa (2001): Contos da Coruña, Edicións xerais de Galicia, Vigo, páx. 198.

3 Vid. Ibídem, páx. 199.