CASTROS

      Ata o momento, a maior parte dos datos históricos recompilados por investigadores acerca do pasado de Arteixo, constitúen detalles illados destinados a ser utilizados como compoñentes dun posterior enfoque máis global da historia. Non existe, ata o de agora, estudo algún que utilice como foco propio e único o que puido ser un interesantísimo centro de operacións de civilizacións como a celta, romana, visigoda ou medieval. 

     Xa na época moderna, a relevancia de Arteixo debeu quedar reducida a mínimos xa que non quedou constancia de feitos ou manifestacións que logren suscitar o interés dos seus contemporáneos. Mais as pegadas dun profundo florecemento durante épocas dispares alongadas no tempo sinalan ao municipio arteixán, ademais de espazo predilecto para as comunicacións, como lugar idóneo para asentamentos ou ben para explotación de recursos minerais e agrarios, o que ven a confirmar a primacía do aspecto económico á hora de producirse o asentamento humano das distintas civilizacións. Intuése pois que, á par da explosión demográfica, aparece un compoñente cultural do que temos coñecemento a través do legado histórico, conformado por un elevado número de construcións que aínda subsisten hoxe en día. 

     O exemplo temporalmente máis afastado condúcenos ao período mesolítico no noso país (10.000-5.000 a.C.), co desubrimento dun campamento costeiro no lugar do Reiro, na parroquia de Chamín, un xacemento ao aire libre que presenta unha ampla dispersión de materiais, sobre todo industria lítica en cuarzo e cristal de rocha, ademais de haber tamén restos orgánicos de xabarís, cervos, vértebras de peixes...

     A época denominada protohistórica refire a primeira etapa de forte implantación dunha civilización en Arteixo. En efecto, a cultura castrexa demostrou, co exemplo do concello arteixán, a enorme importancia que tivo no noroeste peninsular. A abundancia de castros radicados ao longo de toda a xeografía municipal (segundo o catálogo de monumentos e conxuntos histórico-artísticos susceptibles de proteción, publicado polo BOP, no municipio existen un total de 25) pon de manifesto o interés económico e estratéxico deste termo. 

     A maioría dos asentamentos datan da Idade de Ferro, aínda que hai algúns que poden ser de épocas máis recentes polos materiais atopados nos xacementos. A manifestación de tan elevado número deste tipo de construcións, así como a localización de varios dos asentamentos, parecen querer demostrar unha certa coordinación estratéxica ao estar situados tres castros, o de Armentón, Castelo e Galo, en lugares desde os cales se domina o val de Barrañán, aínda que o primeiro pódese considerar coma un recinto máis ben mineiro que defensivo por encontrarse no interior do frondoso val e non en lugar elevado.

     O resto de castros repártense polas outras parroquias do municipio, entre as que Morás e Arteixo poden presumir dun maior número de asentamentos, con tres. Practicamente a totalidade deles están semi ou case totalmente destruídos, caso do de Santa Icía, que foi atravesado polo túnel do tren; o de Figueiroa, arrasado pola construción de vivendas, o mesmo que o de Mirón; o de Rañobre, desfeito polo uso agrícola, por varias edificacións e por unha estrada que o cruza; ou o da Penouqueira, destruído por mor do depósito de auga que se construíu no lugar. Especial mención merece o de Cociñadoiro en Suevos, que data da Idade de Ferro e estaba en boas condicións. As escavacións realizadas neste asentamento en 2006 por mor das obras do porto de Punta Langosteira deixaban ás claras a singularidade deste castro que, segundo os arqueólogos Antonio Cano Pan e Fernán Gómez Filgueiras, débese a que era un poboado adicado á metalurxia do bronce antigo. Pastoriza, Galán, Laxobre, Puntido, Freán, Petón, Croas, Freón, Santa Locaia, Canzobre, Castelo, Galo ou Vigo son outros dos puntos de Arteixo onde se poden atopa estos pequenos tesouros. De todos eles falamos a continuación:

PARROQUIA DE ARMENTÓN:

CASTRO DAS CROAS

Fabulación do asentamento das Croas de Armentón realizada polo pintor Roberto Castro

   Situado nas inmediacións dos pequenos núcleos pobocionais do Castro e da Xesteira e rodeado polo Río Sisalde e o Rego de Beixouxe, que xunto co Rego das Varcias percorren as abondosas terras da Agra de Rorís, o castro das Croas ocupa a parte máis alta dun montículo dende o cal podemos divisar, se miramos cara o norte, o val de Barrañán e a inmensidade oceánica desta parte do Atlántico, os castros do Castelo de Lañas e o do Castelo de Sorrizo, ao leste e ao oeste respectivamente, e cara o sur, o Pazo de Anzobre, que durante moitos anos foi propiedade da familia Puga.

Vistas cara a zona norte do asentamento

 Este asentamento, tamén coñecido como castro de Armentón e, erroneamente, como castro de Anzobre, ofrece grandes dificultades para o seu estudio por mor das modificacións sufridas a partir dos anos corenta do século pasado, que foi cando empezou a ser utilizado como terras de cultivo. Mais, con todo, aínda se aprecia a parte do recinto superior, definido por unha muralla de forma circular que conta cun estreito foso que o illa dun terraplén na parte norte.

  Sería precisamente nesa época, aproximadamente sobre o ano 1945, cando o arqueólogo Luís Monteagudo rexistra seis machadas das nomeadas de “tope”, descubertas por un labregos do lugar cando empezaran a achanzar, naqueles días, os terreos do castro que serían destinados posteriormente ao uso agrario. 

  O historiador José Ramón Barreiro Fernández apunta no seu libro Historia de la ciudad de La Coruña, que hai bastantes indicios de que as machadas poideron ser fundidas alí mesmo, o que ven a corroborar a teoría do xornalista nado en Pastoriza Guillermo Parga que, na reportaxe Arteixo: La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos, publicada en La Voz de Galicia o 4 de decembro de 1981, cóntanos que o de Armentón probablemente se trate dun asentamento mineiro:

“Su característica más relevante es su ubicación, no en el monte, sino en el medio del fértil valle de Barrañán; la existencia de residuos de escorias de hierro nos hace pensar, forzosamente, en un asentamiento más bien minero que defensivo, aunque este último aspecto se constata también inmediatamente”.

Debuxo das machadas realizado por Monteagudo

  A arqueóloga arteixá Ana Corredoira comentounos recentemente que, a extensión temporal das machadas rexistradas por Enrique Monteagudo, sitúase habitualmente no bronce final, perdurando se cadra ata o ferro inicial. Segundo Corredoira, hai quen sostén que as machadas son votivas, é dicir, que foron depositadas a modo de ofrendas, e que as aleacións probablemente foran ternarias (Sn + Cu + Pb), cunha cantidade moi alta de chumbo (plomo), o que as faría pesadas, desequilibradas e fráxiles. A nosa veciña arqueóloga tamén nos apuntou que outros especialistas afirman que as pezas son funcionais como machadas o que, coñecendo as limitacións das mesmas, probablemente foran utilizadas para cortar madeira viva.

  Dun xeito ou doutro, o único que sabemos con certeza é que Luís Monteagudo (1919-2018), que fora no seu momento director do Museo Arqueóloxico da Coruña e membro do Deutsches Archäologisches Institut de Berlín, escribiría na Prähistorische Bronzefunde alemá, da cal era habitual colaborador, o libro Die Beile auf der Iberischen Halbinsel, unha publicación na que o popular arqueólogo coruñés fala das machadas descubertas ao longo da historia en toda a Península Ibérica, entre elas as seis de Armentón, das que nos comenta que apareceran no castro das Croas ao pouco de empezar a ser traballada a superficie para cultivo.

Cultivo no interior do castro

   Neste libro alemán, publicado a finais dos anos setenta, Monteagudo dinos que xa da por perdidas as seis machadas, un tesouro arqueolóxico que tería a oportunidade de ver tres décadas antes formando parte dunha colección privada. Afortunadamente o prestixioso arqueólogo, falecido en febreiro deste ano 2018 pouco antes de cumprir o seu cen aniversario, aproveitaría o momento da visita á devandita colección para facer o debuxo das seis pezas, debuxo que aparecería editado orixinalmente nunha publicación realizada polo Museo de Pontevedra do ano 1958 e que, ata o día de hoxe, é a única imaxe que temos delas xa que se descoñece a localización actual das seis machadas.

Proximidades da leira de Fabalvedre. Ao fondo o Pazo de Anzobre

   Outro dos puntos de interés do castro das Croas de Armentón son os espectaculares afloramentos rochosos que hai no xacemento, o que nos fai pensar na posibilidade da orixe do topónimo O Roque, outras das aldeas próximas ao xacemento. Segundo as teorías de diversos historiadores sobre as orixes exactas respecto á etimoloxía do nome Roque, hai quen insinúa que se deriva da voz xermánica “hruk”, que significa “corvo”, mais tamén hai quen afirma que pode proceder do escandinavo “hrokr”, “home alto” en galego. A pesar disto, a teoría máis relevante en torno a este topónimo, é a que sitúa a etimoloxía do nome no latín vulgar tardío “rocca”, que significa “pedra ou rocha”, o que nos leva a reflexionar sobre o nome desta aldea próxima ao castro do que estamos a falar. 

Tella e cerámica atopadas na leira de Fabalvedre

   Tampouco podemos pasar por alto outro dos lugares que se atopa nas proximidades do recinto, o núcleo de A Grela, onde se atopou, na leira de Fabalvedre, unha extensión de terreo cunha densa dispersión cerámica, sobre todo tella e algún fragmento de vasilla que os expertos e as expertas cualifican de posible adscrición romana.

FONTES:

-Barreiro Fernández, José Ramón. Historia de la ciudad de La Coruña. La Voz de Galicia, 1986.

-Monteagudo, Luís. Die Beile auf der Iberischen Halbinsel. Prähistorische Bronzefunde. Munich, 1977.

-Parga, Guillermo. Arteixo: La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.

-Rozamontes, María. Arteixo de onte a hoxe (Volume III). Departamento de Turismo e Normalización Lingüística do Concello de Arteixo, 2007.

                                                    PARROQUIA DE ARTEIXO: 

 

O CASTRO DE FIGUEIROA E A VIA XX PER LOCA MARÍTIMA

    

Fabulación do castro de
Figueiroa da autoría de Roberto Castro

     
     Poucos lugares hai no concello de Arteixo que conten co pasado esplendoroso que ten a aldea de Figueiroa, terra de historia, de lendas e de recunchos nos que aínda se conservan innumerables pegadas que falan da importancia que no seu momento tiveron o castro; o Pazo dos Borrazas, antiga Casa do Concello e parada de postas; ou a Ponte dos Brozos e o Camiño Real Coruña-Fisterra, que segundo a profesora Elisa Ferreira Priegue neste treito ven a coincidir cun camiño medieval, o Camiño de Bergantiños, que viría dende Lendo (A Laracha) e pasaría por Figueiroa, un camiño que xa aparece documentado no século XIII nun percorrido realizado polo rei Alfonso IX por terras de Bergantiños, reconstruído polo historiador Parga Pondal.

Imaxe tomada na Ponte dos Brozos. Ao fondo, Figueiroa.

      A arqueóloga arteixá Puri Soto afirma que a persistencia desta vía ao longo do tempo permitiu establecer a hipótese plausible dunha orixe romana para a Ponte dos Brozos, pola existencia dunha calzada romana, a Via XX per loca marítima do Itinerario do Emperador Antonino, que era unha variante para dar saída á comarca bergantiñá, rica en ouro e estaño. A día de hoxe, algúns maiores do lugar aíndan falan da devandita vía lembrando o camiño empedrado que pasaba polo castro, que era o camiño real que viña da Pedreira. Sobre o castro e esta calzada romana, Eugenio Carré Aldao deixou algunhas pinceladas na súa Geografía del Reino de Galicia dicindo que:

      “De antiguos monumentos tan sólo cabe señalar, entre los de origen prehistórico, el castro y su dólmen o sepulcro, al mismo vecino, y los castros de Arteixo, Lañas y el de Figueiroa (Arteixo), contiguo a la costa.

      De los tiempos romanos quedan aún restos de la vía que por la costa, procedente de Baldayo (Carballo), venía por Chamín, seguía a Arteixo y luego continuaba a la Coruña, teniendo los puentes de Barrañán y Figueiroa. El historiador Cornide dió algunas inscripciones latinas halladas en estos lugares”.

      María Rozamontes conta no libro "Arteixo de onte a hoxe" que, baseándose nesta información, tentouse, en primeiro término, localizar os estudios realizados por Cornide con respecto á vía romana obxecto de estudio. O primeiro que se atopou foi o seu “Mapa corográfico de la Antigua Galicia” -Itinerario de Antonino con otras vías de cuio antiguo uso hai visibles señales e prudentes conjeturas-, realizado en 1790. Unha copia do mesmo atópase na Biblioteca do Real Consulado da Coruña, e no que, efectivamente, sinala unha vía fóra do Itinerario de Antonino, que cruza o Concello de Arteixo a cal vén do Portus Artabrorum, situándoo en Muros, pasando por Claudionerum, ubicado na parroquia de Zas, en terras de Bergantiños e onde se une con outra vía que desde Iria Flavia vai tamén ata A Coruña.

Vista do castro de Figueiroa desde Loureda

      O historiador Manuel Murguía reflexionou abundantemente sobre o devandito Mapa Corográfico. Na súa Historia de Galicia, na páxina 606 do tomo II, o noso ilustre veciño de Oseiro di:

      “El exacto conocimiento de las vías romanas en Galicia, es tanto más dificil, cuanto, antes y después de Cornide, nadie ha emprendido su estudio, para lo cual se necesita no sólo recorrer el país, sino conocer a fondo la historia de las cuatro provincias gallegas. (…) Esto nos hizo conocer una verdad importante, cual es la de que, ni el itinerario de Antonino, puede darnos a conocer la red de caminos principales que cruzaban Galicia, ni las noticias que al presente se dispone, permiten rectificar con alguna fortuna el trazado que nos dio Cornide en su “Mapa Corográfico” obra que en efecto, cuanto más se estudia y maneja más se convence uno de lo acertado y concienzudo de aquel trabajo sin precio, a pesar de los ligeros lunares que en él pueden señalarse.

      Por el itinerario, sólo tenemos noticia de las cuatro principales vías, que si es cierto que atravesaban el país y lo encerraban de una manera estratégica y completa, dejaba, sin embargo, a un lado sobradas e importantes ciudades. De la “Vía Marítima” sobre todo, puede decirse, que caso que siguiese la dirección, que con toda razón se supone, no era marítima más que en el nombre; tan apartada iba de la costa (…) Puesto que desde Brandomil se interna tierra adentro para ir a Lugo, dejando a un lado y a sobradas distancias ciudades que, como Noela, Finisterre, Aras Sestianas, etc., tan notables eran por sus riquezas, por su importancia o por sus monumentos.

      Sin embargo, los preciosos puentes que todavía se encuentran ya en Brandomil, ya en Olveira, ya en Ponte Ceso, prueban tanto por su posición como por su magnificencia y grandeza (…) que desde Brigantim hasta la desembocadura del Anllóns iban rutas tal vez de segundo orden (...)”.

      A pesar da preocupación de Murguía, o interese pola determinación desta vía de trazado incerto entre marítimo e terrestre que cruzaría o concello de Arteixo foi practicamente nulo. Aínda así, con todas as dificultades habidas e por haber xa que carecemos de miliarios, excavacións arqueolóxicas ou epigrafía do entorno, o convecemento de que unha calzada romana atravesaba o municipio arteixán é absoluto grazas, en gran medida, a un inventario das inscricións romanas na provincia da Coruña realizado por Alvaro D´ors e Angel del Castillo.

      Seguindo sempre coas informacións que nos conta María Rozamontes en "Arteixo de onte a hoxe", no devandito inventario, publicado polo instituto Padre Sarmiento, aparece a referencia de unha inscrición, xa perdida cando realizaron o traballo, que había no “lugar de paso en Santiago de Arteixo, no soportal do corralón da casa de Baños, que foi derrubado no 1914”, e citan a Humber no seu tomo II, coa referencia CIL II 2563. Localizada a obra na biblioteca da Facultade de Dereito da Universidade de Santiago de Compostela, lemos:

      “Lugar de Paso, feligrexía de Santiago de Arteixo, dúas leguas ao suroeste da Coruña, unha ao leste do porto de Caión, entre Caldas e Hospital, reperta a 1780, a 1790, servata no soportal do corralón das casas de Baños.

Sobreira ms. Matrit. 21, 114.

NUMEN

SACRUM

VN…

EX…

IVVEN

LIBENT

EVENDI”.

      En opinión do galego Isidoro Millán, un dos máximos especialistas en filoloxía latina, malia que a infructuosa búsqueda mermou a capacidade de análise, non hai lugar a dúbidas de que se trata dunha inscrición romana (aínda que non se pode precisar a época pola imposibilidade de estudiar os caracteres tipográficos). Posiblemente, como o EVENDI parece suxerir, trataríase dun agradecemento dun viaxeiro ás augas termais do lugar de Caldas; probablemente NUMEN estea incompleto, faltando a referencia ás augas termais.

       Tendo en conta que Hubner sacou a información desta inscrición dos estudios de Cornide, compréndese perfectamente que a elaboración da parte estudiada do Mapa Corográfico tivo unhas bases científicas moi sólidas aínda que, iso si, faltaba o exame detido do noso término municipal. 

Imaxe do popular elefante da igrexa de Lendo

      Grazas ao traballo de Salvador Parga Pondal, "Viaxe de Alfonso IX por terras de Bergantiños" (Boletín de la Real Academia Gallega, tomo XXVII, ano 1956), no que se reconstrúe o percorrido da viaxe que no verán de 1228 realizou Alfonso IX polas terras de Bergantiños, sabemos, segundo a información que proporciona Julio González, que o monarca, despois de chegar a Santiago procedente de Pontevedra, encamíñase a Treos, logo a Ponteceso, pasando polas torres de Cereixo, Xaviña, Soesto, Serantes, Torre Penela, Ponte Libián e polo Mosteiro de Cánduas, para dirixirse máis tarde ás torres de Goyanes, Lendo (A Laracha) e A Coruña. Xa que logo, ao sospeitar que este camiño medieval que pasaba por Lendo podía proporcionar algunha luz sobre a vía romana, que segundo se desprende do mapa de Fontán seguiría sendo a principal vía de comunicación que atrevesaba o concello arteixán, houbo que ir á devandita parroquia.

      E efectivamente, segundo nos conta María Rozamontes en "Arteixo de onte a hoxe", alí informouse de que o camiño máis antigo que ía desde a Coruña a Bergantiños pasaba por Lendo, onde a súa igrexa parroquial, a igrexa do popular elefante, amosa certos indicios de ter existido unha antiga planta visigótica. Desde esta parroquia da Laracha, o camiño intérnase no concello de Arteixo polo monte da Estrela, estando enlousado por algúns tramos, con dirección ao Igrexario de Monteagudo. Ao saír desta parroquia o camiño vai cara o Igrexario de Santaia (Chamín), e neste traxecto encontrámonos, outra vez, con grandes trozos enlousados. O camiño segue polo val de Barrañán, lugares de Vioño e Sisalde, para subir ao castro de Castelo, na parroquia de Lañas, continuando polos lugares de Sisto e Baer, para pasar por Figueiroa antes de cruzar a ponte dos Brozos e a ponte de Oseiro, na actualidade baixo as augas do encoro do Rexedoiro, e dirixirse posteriormente á cidade da Coruña previo paso por Oseiro e Pastoriza.

Tramo enlousado en Monteagudo do Camiño Real

      A vinculación desta antiga vía co castro de Figueiroa é máis que evidente e, como dicíamos con anterioridade, aínda queda xente na aldea que lembra o camiño empedrado que pasaba polo asentamento castrexo, o cal podemos ver nas imaxes do coñecido como voo americano, tomadas nos anos 50 do século pasado por seis avións Beechcraft RC-45 con base en Xetafe (Madrid).

      Situado atendendo ao seu relevo a media ladeira dos montes de A Cabreira, entre A Pedreira e Figueiroa, na parroquia de Santiago de Arteixo, o castro de Figueiroa está case totalmente destruido por mor dos movementos de terras para labradío e das numerosas casas que se construiron no seu recinto nos últimos tempos. Na actualidade, presenta un aspecto moi deteriorado, conservándose só a metade occidental, na que aínda se aprecia a defensa que vai dende a parte oeste ata o norte, un parapeto con muralla de pedra cara o exterior que acada uns 3-4 metros de altura.

Imaxe do voo americano do castro de Figueiroa

      De forma oval e situado a uns 85 metros sobre o nivel do mar, o asentamento contaba cunhas medidas aproximadas duns 150 metros de NL-SO por uns 140 metros de NO-SL e, estaba defendido por unha muralla de terra e pedras e polo desnivel do terreo que miraba cara á enseada que forman os areais de Alba e Sabón, nunha posición de control tanto terrestre como marítimo que, de seguro, dada a importancia comercial do castro da Punta de Muros, descuberta a raíz das obras do Porto de Punta Langosteira, lle permitía aos seus poboadores ser testemuñas da navegación que había nesta parte do Oceáno Atlántico naqueles tempos remotos.

      Hoxe, a mesma xente da aldea que lembra o camiño empedrado que pasaba polo asentamento castrexo, tamén afirma que cando traballaban os terreos do lugar teñen aparecido restos de cerámica nas súas leiras. Unha destas fontes orais apunta que...”cando se facía a matanza do porco, enterrábanse as tripas no castro e, ao facer os buratos, teñen aparecido pedras de muíños e outros materiais que despois se lle levaban ao médico de Arteixo porque tiña moita afección por estas cousas”.

      Mais recentemente, a finais dos anos 90 do século pasado, cando aínda era estudante de historia, a arteixá e futura arqueóloga Monica Borrazás localizou a cerámica que aparece na fotografía e levouna tanto ao Museo Arqueolóxico como a Facultade de Historia, onde a vería Pepa Rey Castiñeira e a tamén arteixá Puri Soto, que daquela estaba de becaria coa anterior. O mérito de Mónica Borrazás é que posteriormente foi ela mesma quen restaurou eses materiais con Fernando Carrera na Escola de Restauración de Pontevedra, materiais que podedes ver na actualidade no Museo Arqueolóxico do castelo de San Antón da Coruña.

FONTES:

-CARRÉ ALDAO, EUGENIO. Geografía del Reino de Galicia. Provincia de La Coruña. Tomo I. Barcelona, 1928.

-FERREIRA PRIEGUE, ELISA. Los caminos medievales de Galicia. Anexo 9 do Boletín Auriense. 1988, Ourense.

-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.

-ROZAMONTES, MARÍA. Arteixo de Onte a Hoxe. Concello de Arteixo, 1999.

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

CASTRO DE LAXOBRE

     Situado no lugar estratéxico do cume do Monte do Castro, a uns 100 metros sobre o nivel do mar, o castro de Laxobre, tamén coñecido como o castro de Arteixo, atópase nun dos numerosos lugares do municipio arteixán que levan o sufixo -OBRE como Anzobre, Rañobre, Canzobre ou o propio Laxobre.

   

Cavidade granítica en Laxobre

  Nos seus estudos sobre os topónimos con esta terminación, o arqueólogo Luís Monteagudo apunta a idea de que o sufixo -bre se cadra procede do antigo europeo -veris (altura) ao constatar que case todos os primeiros elementos destos topónimos son xentilicios ou cognomina romanos. O popular arqueólogo tamén nos di que..." en consecuencia, y descartando por varias causas la interpretación como "altura fortificada" (=castro), creemos posible que esta "altura" de los topónimos en -bre signifique outeiro (altar) que en general aprovechaba los peñascos de las alturas, y además constituía el núcleo de una institución socio-religiosa que, evolucionando, llegó casi hasta nuestros días.

     De forma circular tendente e ovalado, o castro de Laxobre, que en realidade son dous castros (aínda que o antecastro é común, segundo algúns expertos trátase dun caso non moi típico de castros asociados) ten unha superficie aproximada duns 7.000 metros cadrados cunhas medidas de Noroeste a Surleste duns 83 metros de diámetro por uns 90 metros aproximadamente de Norleste a Suroeste.

      Na visita que o amigo Xosé Troiano fixo a Laxobre o día 23 de decembro de 2012, atopou fortuitamente no castro unha meta dun muíño castrexo moi ben conservada, que foi depositada no Museo Arqueolóxico do Castelo de San Antón (A Coruña) para que se poida desfrutar dela quen a queira ver.

Meta do muíño atopado por Xosé Troiano en Laxobre (patrimoniogalego.net)

FONTES:

-MONTEAGUDO, LUIS. La religiosidad callaica: estela funeraria romana de Mazarelas (Oza dos Rios, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros. Anuario Brigantino 1996, número 19.
-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

CASTRO DA PENOUQUEIRA

Cavidade no castro da Penouqueira

      Situado a unha altura duns 100 metros sobre o nivel do mar, o castro da Penouqueira atópase no cumio do monte do mesmo nome que está enfronte da Casa do Concello, detrás das casas da Baiuca, o lugar onde se fundara nos anos trinta do século pasado a Sociedade Recreativa Deportiva Penouqueira que, como ben sabedes, foi o equipo no que daría as primeiras patadas a unha pelota un tal Arsenio Iglesias.

      O nome de Penouqueira, que é un derivado de penouco (rocha grande que sobresae entre as demais, indica ben ás claras a situación xeográfica escollida polos primitivos poboadores deste asentamento castrexo, do que sabemos que era de grandes dimensións e que hoxe está practicamente desaparecido.

Imaxe do castro

     As múltiples alteracións realizadas na contorna durante as décadas dos setenta e dos oitenta, entre elas a construción de varias estradas e sendeiros para unha futura urbanización e a edificación da actualmente abandonada Estación Depuradora de Augas de Arteixo, levarían por diante boa parte deste gran tesouro do patrimonio arteixán sobre o que aínda se percibe a existencia dunha croa irregular cunha terraza inferior ben definida e cuns terrapléns dunha altura considerable e que abarcan, aproximadamente, 3,5 Ha. Polo demais non se perciben estructuras defensivas, parapetos ou foxos e, a pesares de estar moi alterada a zona por mor das construcións alí realizadas, ten o seu punto interesante para visitar.

Vistas do estado actual da Estación Depuradora de Augas de Arteixo

FONTES:

-ROZAMONTES, MARÍA. Arteixo de Onte a Hoxe (Volume III).  Concello de Arteixo, 1999.

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

 PARROQUIA DE CHAMÍN:

CASTRO DO PETÓN

PARROQUIA DE LAÑAS: 

 CASTRO DE CASTELO 

 

Fabulación do castro de Lañas realizada polo pintor Roberto Castro

      As lendas forman parte importante da riqueza cultural dos pobos, que teñen nelas un dos tesouros máis valiosos do seu pasado. No caso de Arteixo, a da galiña dos pitos de ouro probablemente sexa a máis coñecida do noso acervo literario popular transmitido oralmente durante séculos. En moitas aldeas onde hai un castro, sá ou croa, pódese oír, con pequenas variantes, esta lenda que é das máis correntes do país, mais nós ímola referir como aparece recollida no libro Lendas Galegas de Tradición Oral, da autoría de X.M. González Reboredo, editado por Galaxia en 1995:

    “Na croa (enténdase castro) de Lañas, hai unha morea de penedos entre os que mora dende hai moitísimos anos, tantos que ninguén recorda de que tempos vén, unha galiña que sae ás veces na madrugada coa súa rolada de pitos. Estes pitos son de ouro; pero endexamais ninguén puido pillar un, nin por máis esculcas que se teñen feito se logrou ver onde aniñaban.

Como pode imaxinarse, esta galiña dos pitos de ouro é un encanto. Poida que sexa a mesma doncela que antes de alborexar o sol nas mañás bretemosas da primavera sae a peitear os seus cabelos loiros cun peite de ouro.

Mais tampouco ninguén puido saber nunca onde se ela agachaba cando alguén tenta de se achegar a ela.

Pero outro encanto máis, se non é diferente forma do mesmo encanto, hai na croa de Lañas. O mouro, o xigante, que é o que garda os tesouros (que poida que sexa tamén o que ten encantada a doncela ou fada e mais a galiña dos pitos de ouro, se é que as dúas non son a mesma cousa).

A muller que me falou disto e me contou como ela vira o encanto díxome que, cando era nena -uns doce anos tería daquela-, andaban ela e mais a irmá máis nova no monte da Agra co gando. Era pola mañá, entre once e doce. Sentara a carón dun piñeiro e, de súpeto, viu aparecer pola banda do monte da croa (o castro de Lañas) un cabalo grande coma un hórreo. O cabalo era castaño claro, case dourado, moi lindo; e montado nel, un home, altísimo e rexo tamén. Ao ver aquilo, gañou medo, ergueuse e fuxiu. A outra nena tamén fuxiu atrás dela.

Castro de Lañas

Chegaron á casa e contoulle á nai como vira aquel home tan grande no seu cabalo.

-Ai, filla, que ese era o encanto. ¿Que fixeches?- demandoulle a nai.
-Gañei medo ao ver aquel cabalo e mais aquel home tan grandes, e fuxín.

-Pois perdiches unha grande riqueza e xa endexamais volverás ter outra ocasión coma ela; mais, por se che cadrar, vouche dicir o que debías ter feito: se tirase o pano da cabeza e collido por un dos bicos o estendese no aire por diante do home, ou por riba do cabalo, e dixese: "Dáme da túa riqueza e eu dareiche da miña pobreza", aquel cabalo viraba de ouro e todo era para ti...

Mais eu non sabía aquilo, e o encanto foise cara ao castro de Elviña. E non o vin máis na miña vida.”

      A lenda da galiña dos pitos de ouro tamén aparece na obra do escritor arteixán Antón Castro (Lañas, 1959), un autor que de cativo pasou moitas horas xogando cos seus amigos a indios e a vaqueiros "con pistolas de pau de loureiro" na croa do castro de Lañas, lugar sobre o que deixa numerosas pinceladas nas viaxes á súa infancia coas que nos deleita nas súas publicacións.  

     Deixando a un lado as lendas e a literatura, hai que decir que o castro de Castelo, tamén denominado do Galo, ao igual que o existente en Castelo na parroquia de Sorrizo (é de notar a coincidencia no nome), conta cunha estratéxica e óptima posición para controlar perfectamente o val de Barrañán desde o seu cume.

O castro de Castelo visto desde Anzobre

   Trátase dun asentamento situado a 215 metros sobre o nivel do mar que foi fortificado a través de dúas estruturas circulares concéntricas e que posúe uns 180 metros de diámetro cunha superfie que abarca aproximadamente 2,5 Ha. O recinto principal, duns 115 metros de diámetro de norte-sur e 90 metros no eixe leste-oeste, está situado estratéxicamente no alto do monte divisando todo o seu entorno. 

    No centro do castro destaca un enorme conglomerado granítico, que foi utilizado para a obtención dos materiais precisos para a construcción das dúas barreiras defensivas coas que conta. É de destacar que no antecastro aínda se conserva unha sepultura dolménica ou «mámoa», doadamente visible a grandes distancias.


 FONTES:

-GONZÁLEZ REBOREDO, X.M. Lendas Galegas de Tradición Oral.Galaxia, 1995. 

-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981. 

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net 

 PARROQUIA DE LARÍN: 

CASTRO DE MIRÓN
 

Castro de Mirón (patrimoniogalego.net)

      O asentamento de Mirón, na parroquia de Larín, é outro dos recintos nos que se manifesta a importancia das lendas derivadas da existencia dos castros, lendas como as que contan as veciñas e veciños do Galo e Larín cando fan referencia do filón de ouro que desde Monteagudo vai a Mirón, e que desde o Galo vai a Barrañán, contos que evidentemente fan pensar en antigas explotacións mineiras. Outra destas lendas di que no ano 813, no reinado de Afonso II, librouse unha batalla entre cristiáns e mouros nas proximidades do castro de Mirón e que, no último lugar a onde chegou o sangue, edificouse unha ermida, a ermida de San Roque. Mais de entre a cantidade de contos populares que aínda se manteñen vivos, parece de especial importancia o relativo aos “xentís” do asentamento castrexo de Larín. Segundo a veciñanza desta parroquia, o feito de que un veciño, aproximadamente cara finais do século XIX, vendese gando aos habitantes do castro -os “xentís”-, foi a causa de toda unha serie de desgracias sucesivas que caeron sobre a súa casa. Esta “maldición” está tan fortemente incrustada na mentalidade popular, que os actuais propietarios da vivenda néganse a habitala. Sen dúbida algunha estamos ante un documento oral sobre o proceso de cristianización, que nos indica o habitual impedimento de que os habitantes cristianizados comerciasen ou tivesen relacións cos “xentís”, paganos, moradores do castro.

      Situado a unha altura de 282 metros de altura sobre o nivel do mar, o castro de Mirón tiña, no seu día, planta ovalada mais as posteriores edificacións realizadas no lugar e os movementos de terras para as fincas, destruíron a maior parte do xacemento.

    Na actualidade tan só se conserva aproximadamente a súa metade, cunha parte circular que ten uns 75 metros de diámetro e que ocupa uns 4.500 metros cadrados de superficie. O asentamento tamén mantén o parapeto que vai de sur, oeste e norte duns tres ou catro metros de alto pola cara exterior e dun metro ou menos pola cara interior. Pola zona norte e noroeste conserva o foxo, que é máis apreciable no norte chegando a ter un metro de fondo. Nesta parte norte hai un terreo que foi agrandado e achandado ata ó leste e, segundo os veciños do lugar, alí atopáronse diversos achados arqueolóxicos sen especificar. Polo lado leste, onde facía o óvalo, é onde están as vivendas e leiras nas que por mor dos movementos de terras para as edificacións, xa non se aprecian indicios defensivos nesta parte. 
 

Castro de Mirón

      Nunha reportaxe publicada en El Ideal Gallego en maio de 1980 baixo o título de Restos arqueológicos en el Castro de Larín, o xornal herculino entrevistaba a Manuel Caamaño Gesto, naquela hora mestre do Departamento de Arqueoloxía da Facultade de Xeografía e Historia da Universidade de Compostela, que se achegara ata Arteixo para emitir un diagnóstico sobre os vestixios arqueolóxicos que levara por diante unha máquina excavadora tralo devandito movemento de terras para a construción de vivendas. Segundo a versión de Caamaño... “ neste lugar houbo un castro. Isto dedúcese dos toponímicos e as clásicas lendas sobre as vigas de ouro, plata e veneno que poden estar enterradas neste lugar. En canto ás grandes pedras, as cerámicas vidriadas, incluso o anaco de fibela de bronce que presenta un escudo gravado, coido que pertencen á Baixa Idade Media. É probable que sobre os restos dun castro celta se levantara aquí unha construcción de tipo militar, unha torre vixía. Se cadra na Geografía del Reino de Galicia de Carreras Candin haxa referencia sobre este lugar”. O arqueólogo tamén apuntaba na entrevista que ...”viñen a Larín coa idea de facer algunha foto interesante e o único que puiden fotografiar foi unha montaña de pedras de gran tamaño extraídas da terra e a destrucción do xacemento. Tamén recoñecín os materiais, anacos de utensilios de barro, cerámica vidriada con decoración floral que, probablemente, pode pertencer á Idade Media, así como outros pequenos anacos de cerámica que seguramente son da mesma época”.

 

   Segundo as informacións do Ideal, algúns daqueles vestixios, dúas pedras redondas por un lado e planas polo outro que tiñan unhas letras ou debuxos que semellaban unha W, foron roubados ao pouco de ser descubertos. Das outras, as que si puido ver in situ o arqueológo da Universidade de Compostela, unha delas tiña forma case triangular, medía un metro de longo e era máis que probable que pertencera ao dintel dunha porta. Boa parte das restantes pedras eran redondas, mais había algunha con claros indicios de ser traballadas polos canteiros. 

 

El Ideal Gallego, 20 de maio de 1980

     Outro dos datos relevantes en torno a este castro de Mirón é que ao parecer, segundo varias fontes orais de Larín, moitas das pedras que formaban parte do asentamento leváronse para a construcción do Pazo de Anzobre, na parroquia de Armentón, do cal temos as primeiras noticias da súa ocupación a mediados do século XVI, cando eran os seus donos Gómez Suárez de Figueroa e Justa Cisneros.

    Precisamente, sobre esta relación entre Anzobre e Mirón, o escritor Héitor Picallo apunta nun dos seus traballos que ambos lugares lugares formaban parte do mesmo Señorío e tamén nos dí que... ”Temos constancia, igualmente, que tanto Cillobre (na Laracha) como Mirón, conformáronse, antigamente, como dúas importantes fortalezas medievais, e que nas décadas nas que se prolongaron as prelaturas dos mitrados da estirpe dos Fonseca xacían derrocadas e desfeitas a raíz dos acontecementos acaecidos, décadas atrás, cando o levantamento irmandiño”. Así, pois, queda demostrado que sobre os restos do castro de Mirón levantouse unha fortaleza militar, algo que xa intuía o arqueólogo Manuel Caamaño Gesto cando visitou o xacemento en maio de 1980.

FONTES:  

 -PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.

-PICALLO FUENTES, HEITOR. Maíndo (A Estrada-Pontevedra): Espacio Xeográfico, humano e histórico na ascendencia do Condado de Ximonde II. A Estrada, Miscelánea Histórica E Cultural, 6 (2003).

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net




CASTRO DE VIGO 

    

Castro de Vigo

O topónimo Vigo, que deriva de Vicus ou Vico, nome latín que significa lugar, rúa ou aldea, está presente en moitos puntos da xeografía galega, entre eles a cidade olívica da provincia de Pontevedra ou, sen ir máis lonxe, o que temos no concello de Arteixo, que é unha pequena aldea de sete casas que está situada na parroquia de Larín, cerca de Paiosaco.

     Se visitamos o Vigo arteixán e collemos o camiño que nos leva ata o cemiterio de Larín, pouco despois de deixar atrás o camposanto parroquial atopamos unha gran pendente e, uns metros máis adiante, na marxe esquerda, temos varios terreos de cultivo. Pois ben, xustamente aí é donde está o castro de Vigo, ou máis ben o poco que queda del.

Fosa do Igrexario (patrimoniogalego.net)

     Situado nun enclave orográfico de forma elíptica, o asentamento está totalmente arrasado e, na actualidade, presenta unha serie de socalcos agrícolas que ben poderían responder ás primitivas defensas. Os traballos do agro tamén alteraron a zona da coroa, onde non se observan materiais.

      O que si é de destacar son as fosas e a gabia que aparecen nas imaxes e que, tralo inicio das obras para a construción dunha vivenda unifamiliar no lugar do Igrexario de Larín, é dicir, a poucos metros do castro de Vigo, foron descubertas durante un control arqueolóxico que se realizou no ano 2008 baixo a dirección da arqueóloga arteixá Monica Montero Borrazás e con Purificación Soto Arias no equipo técnico. Polo que nos contan en patrimoniogalego.net, as fosas foron identificadas como Fosa Leste, a máis pequena, que contiña sedimento e algún anaco cerámico e a fosa Oeste, unha cavidade dobre na que unha parte estaba completamente rechea con numerosos fragmentos de cerámica indíxena castrexa (decorados e lisos) e un fragmento de ánfora, ademais de gran cantidade de carbóns. Ao seu carón outra fosa máis pequena completamente chea de pedras de gra. A gabia con sección en V separa ambas fosas (E e W) e nela atopouse os restos dun tronco carbonizado e restos de tégula e tellas. 

Xacemento arqueolóxico do Igrexario de Larín (patrimoniogalego.net)

FONTES:  

-SOLPOR. patrimoniogalego.net

-ROZAMONTES, MARÍA. Arteixo de Onte a Hoxe (Volume III).  Concello de Arteixo, 1999.

PARROQUIA DE LOUREDA:

CASTRO DA ROCHEIRA

    Hai uns días tiven a sorte de acompañar a Marisa e a Jesús Roibal, irmáns do lugar de Mins nados en 1935 e 1940, e a varios membros máis da súa familia (Suso, Pablo, Silvia, Waldo, Yessica e Sofía), nunha excursión realizada polos montes da Rocheira, na parroquia de Loureda, a onde segundo manifestaron non subían dende había máis de corenta anos. 

Pedras Anchas en 1975 (Arquivo de Marisa Roibal)

    Comezamos o percorrido polas Pedras Anchas, zona situada a uns 100-125 metros sobre o nivel do mar que presenta uns grandes afloramentos rochosos dignos de ver, algúns con sinais de ser empregados no pasado como canteira.

    No camiño cara o cume deste lugar, Marisa e Jesús lembraron algúns contos da súa infancia e os nomes de algunhas pedras… “por alí estaba a Pedra da Misa; esta é a Pedra do Loureiro e aquela a Pedra da Reina. Esa é a Pedra do Rastro; chamabamoslle así porque nos arrastrabamos por ela… daquela non había tobogáns”.

    Unha vez que alcanzamos o bico das Pedras Anchas, Marisa non daba crédito do que os seus ollos contemplaban. Facendo mención dun par de fotos que nos cedeu amablemente, tomadas no mesmo lugar no ano 1975 e nas que apenas se ve vexetación, comentou con certa pena que o lugar xa non se parecía en nada ao da súa infancia e xuventude. Jesús, atónito coma súa irmá en todo momento polo cambio producido na contorna nas últimas catro décadas por mor dos eucaliptos, recordaba que… “antes aquí era todo piñeiros e podíase ver o mar”.

   Cerca da “Pedra do Rastro” os dous irmáns ensináronnos ao resto de excursionistas o chamado “Pé do demo”, unha formación natural na rocha que ten certa similitude no aspecto e nas crenzas populares coa chamada “Pegada dos xentís” existente no castro de Montes Claros, na Laracha. Marisa e Jesús tamén afirmaron que nas Pedras Anchas había o “Pé de Deus” mais, despois de botar unha ollada pola zona durante uns minutos, ningún dos dous foi quen de dar con el.

Pé do Demo

No Pé do Demo

    A memoria destos dous veciños de Mins aínda conserva varias lendas que escoitaban cando eran nenos, lendas que compartiron con nós nun descanso que fixemos nunha sombra de Pedras Anchas para coller alento. Unha delas fala dunha viga de ouro… “na que rozaban os carros de bois pero non houbo ningún enxeñeiro que fora capaz de quitala porque lle tiñan medo ao rozar nela”, lembraba Marisa. Outra das lendas que mencionaron os irmáns Roibal é a da “fonte encantada”, que estaba na parte baixa do Monte da Cancela, próximo a Santa Locaia. “Alí meus pais tiñan uns terreos que lle chamaban A tenza de Fóra na que plantaban pinos e centeo. Verán e inverno había sempre auga… ata que viñeron as plantacións de eucaliptos e acabaron co manancial onde manaba a auga, que disque era por donde saía a galiña dos pitos de ouro”, recordaba Jesús. 

Vistas dende Pedras Anchas

    Quen escribe sabía da existencia da lenda da galiña dos pitos de ouro de Lañas, a mesma que de cando en vez se deixaba ver polo Monte de Angra… ou iso din, claro. Mais nunca tal oíra desta “nova” galiña da parroquia de Loureda. De xeito anecdótico Pablo, sobriño de Marisa e Jesús, comentou que… “cando era moi neno viñen aquí ao monte e vin unha quica. Os vellos tiñan razón cos seus contos, pensaba eu! E oes… durante toda a miña infancia aquela quica para min foi a galiña dos pitos de ouro”.

   Para regresar ao punto de partida da excursión, decidimos baixar polo camiño que vén dende Allán e que empalma cunha pista que conduce a Larín, o que antano era o chamado Camiño da Feira. No percorrido pregunteilles aos Roibal se sabían ou recordaban algo do castro que hai na Rocheira. Jesús, sorprendido que alí houbera tal cousa, non deixou indiferente a ninguén coa súa resposta: “Claro, agora entendo. Eses terreos nos que dis que hai un castro sempre se lle chamaron Os Castrelos… mira ti porque era! Cara o outro lado o monte chámase A Presa.”

   Roberto Castro, libreiro e pintor que tivo a ben agasallarme cunha fabulación da zona de Santa Locaia e da Rocheira, foi a primeira persoa que me falou deste asentamento castrexo. Recoméndovos encarecidamente que pasedes algún día polo seu negocio, a Libraría Sisargas (rúa San Roque 7, A Coruña) porque, nada mais entrar, de seguro que faredes unha alucinante viaxe no tempo coas mil e unha historias que garda na súa memoria!

O castro da Rocheira visto no Lidar

    Pouco tempo despois de que Roberto Castro me puxera en coñecemento do asentamento da Rocheira, tiven a sorte de coñecer a Puri Soto e a Ana Corredoira, arqueólogas arteixás ás que actualmente me une unha grande amistade. Cando realizaba un traballo para a universidade, Ana deuse conta de que na Rocheira había un castro sen catalogar. Viuno con Puri Soto a través do sombreado do Lidar, un programa no que se poden consultar diferentes formatos do territorio grazas ao cal distinguiron claramente un parapeto e a croa do recinto anexo, recinto que visitei por primeira vez no verán do 2018 na compaña de Puri Soto mais, por mor da vexetación existente, pouco poidemos apreciar. O castro está, a simple vista, bastante deteriorado cunha multitude de árbores como o eucalipto que non lle fan nada ben a este tipo de xacementos. Pola parte SO transcorre o circuito de mountain bike que baixa dende Santa Locaia e, polo resto do recinto, intuése a caída natural do terreo como a súa defensa.

    Marisa Roibal non quixo perder a oportunidade de coñecer este tesouriño da súa parroquia e, cos seus 85 anos e malia a dificultade dos accesos, foi a primeira persoa que se apuntou para adentrarse no castro da Rocheira, o cal, tralas oportunas informacións de seu irmán Jesús, estimamos que debería denominarse na súa catalogación como Castrelos.

Muro existente no castro da Rocheira

Tramo do circuito de mountain bike que transcorre a carón do castro

   A excursión chegou ao seu fin na Fonte do Val, onde un é consciente do forte desnivel natural que protexe o castro, desnivel que cae cara A Rocheira e cara o regato que leva as súas augas ao lavadoiro e á devandita fonte que aínda mantén a simboloxía franquista.

Fonte do Val

    Non moi lonxe deste lugar, o arqueólogo Luís Monteagudo localizou nos anos 40 do século pasado unha pedra de cuarcita, con aspecto de ser tallada e retocada pola man humana, coa técnica que na literatura especializada se denomina clactoniense, termo acuñado ao ser estudada por vez primeira no xacemento británico de Clacton-on-Sea.

  Monteagudo daría a coñecer o seu descubremento na revista Cuadernos de Estudios Gallegos do ano 1947, onde nos conta que... “Hace tres o cuatro años, con motivo de una buena caminata dominguera que realizamos por Ujes, Loureda, Monte de Santa Leocadia, Boedo y Bregua tuve la fortuna de hallar la piedra objeto del presente estudio (…) Fué hallada la lasca en el lugar de Rocheira (Loureda), en superficie, en el camino de carro (corredoira) que atraviesa el riachuelo de Arteixo y en su margen izquierda, entre la carretera de Arteixo y Celas de Peiro y dicho arroyo. El sitio está enclavado en la base del profundo valle de Loureda, al pie del monte de Santa Leocadia; el camino de referencia está casi todo el año encharcado y abunda en guijarros y gravas de cuarzo y cuarcitas que descienden de las montañas próximas y son transportadas por el río en las violentas y frecuentes avenidas invernales”.

   No seu amplo informe, ao que titula “Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña)”, o popular arqueólogo describía o Val de Loureda dicindo que… “La zona de Loureda, por algunos sitios, es un típico valle en U, que nos atreveríamos a considerar de origen glaciar si no estuviera tan sólo a 30 m. sobre el nivel del mar aproximadamente y muy próximo a éste. Dada la altura de las montañas que bordean el valle, probablemente es éste de formación miocénica, por ser el Mioceno el período que produjo en Galicia las “montañas jóvenes”. Los plegamientos que ocasionaron el valle no tuvieron, sin embargo, la potencia necesaria para darle suficiente profundidad para que el mar estuviese actualmente introducido por él, aunque un detenido estudio de los estratos geológicos de aquella zona quizá nos probara la existencia de playas altas propias de las épocas interglaciares cuaternarias en que el mar alcanzaba un nivel de 90 m. más altos que en las épocas glaciares. La típica pátina de playa que posee nuestra pieza acaso sea debida a este fenómeno, a pesar de estar el sitio del hallazgo internado a 5,5 km. de la playa de Sabón, la más cercana”.

Pedra de cuarcita localizada por Luís Monteagudo no lugar da Rocheira (Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo VII, páx. 334. Luís Monteagudo, 1947)

   Tras unha exhaustiva descrición da machada en cuestión, Luís Monteagudo remata o seu informe do seguinte xeito:

“(…) creemos poder inferir que nuestra lasca pertenece a una época de clima fresco, contemporáneo de alguna glaciación en las altas cordilleras españolas y del centro y N. de Europa, y, dado la magnitud y espesor de la misma, así como su profunda pátina y fuerte retoque en arista muy saliente, nos es posible afinar, siempre dentro de lo hipotético, incluyéndola dentro de los comienzos del Clactoniense I de Breuil, contemporáneo del Abbevilliense y encuadrado en el interglaciar milazziense (Günz-Mindel), en cuyos comienzos, sin embargo, todavía se reflejaría el clima frío y seco propio de la segunda mitad de toda glaciación.

Por falta absoluta de hallazgos de esta industria en Galicia no podemos por ahora establecer relaciones próximas. El Clactoniense aparece en la playa siciliense del Marruecos francés, en los valles del Sena, Támesis, Alto Garona, la Riviéra, valle del Ródano (Curzon) y Prusia.

El tan traido y llevado Asturiense de Camposancos (La Guardia, Tuy), modernamente llamado Camposanquiense o Ancoriense, que según algunos prehistoriadores es atribuíble a períodos contemporáneos y posteriores al Asturiense típico e incluso a la cultura de los castros, se ha demostrado que representa una cultura que se remonta al Acheulense antiguo en sus orígenes (cantos rodados truncados o en forma de raspador o raedera) y a través del Acheulense medio y moderno tiene su apogeo en el período llamado Camposanquiense (el Languedociense de Francia, anterior a la glaciación Würmiense) y alcanza su carácter definitivo en el “optimum” postglaciar (Asturiense típico de la provincia de Oviedo).

Pero desgraciadamente la técnica de la la lasca que estudiamos nada tiene que ver con la de los cantos rodados del Miño y costa septentrional portuguesa, y, por otra parte, es muy probable que nuestra pieza corresponda a un estadio cultural y geológico algo anterior al de los cantos trabajados del Acheulense antiguo. Por ello finalizamos este ligero estudio con un llamamiento a los geólogos y prehistoriadores gallegos a fin de que con sus estudios podamos comenzar a vislumbrar el misterio de las más remotas culturas gallegas, de los únicos tiempos, créase o no, en que el hombre pudo ser feliz por tener a mano todos los medios con que satisfacer sus necesidades y aspiraciones.

Desde luego no debe continuar por más tiempo, siendo, se puede decir, un vacío el Paleolítico de Galicia, precisamente la región de las ancianas y encorvadas montañas, la primera que, allá por la Secundaria emergió solemne de la profundidad del Océano, para, en el transcurso de millones de años, convertirse, por mano de Dios, en su obra maestra de estética geológica”.

    Sen o menor ánimo de poñer en dúbida a correcta clasificación da peza e a súa atribución ao paleolítico inferior, non deixa de ser certo que un gran non fai graneiro e que poucas son as conclusións que deste achado descontextualizado podemos extraer.

   Obviamente, as condicións ambientais de aquela época non eran as mesmas que na actualidade. Durante o paleolítico houbo varios períodos fríos, seguidos doutros (fases interglaciares) caracterizados por un clima temperado. No transcurso dos períodos fríos os glaciares ocupaban unha parte importante do territorio. A totalidade das serras orientais e meridionais (Os Ancares, O Courel, O Eixe, Queixa, Xurés), así como as centrais (Xistral, Faro de Chantada, Faro de Avión), posuían neves perpetuas nas súas partes máis elevadas (por riba dos 700 m) e que, como consecuencia das diferentes fases climáticas que sufriu o paleolítico, producíronse grandes cambios na vexetación, no relevo e na liña costeira, que darían pé a que os grupos humanos se tiveran que adaptar a eses diferentes medios naturais, moi distintos ao presente.

    O home paleolítico caracterízase polo seu nomadismo, debido a que necesitaba dunha certa mobilidade para abastecerse de alimento e materia prima, motivo polo cal os seus campamentos eran provisionais ou estacionais. Por iso, a machada que atopou Luís Monteagudo na Rocheira en 1947, probablemente pertencera a algunha pequena banda recolectora e cazadora que practicaba a depredación dos recursos naturais pola zona que hoxe ocupa o municipio arteixán.

FONTES:

-Bello, José María. La Coruña antes de Roma. Vía Láctea Editorial, 1994.
-Carballo, Arceo, Xulio. Arqueoloxía de Galicia. Itinerarios polo pasado. Trea, 2005.

-Monteagudo, Luís. Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña). Cuadernos de Estudios Gallegos (Fascículo VII), 1947.

-Naveiro López, Juan L. El golfo ártabro. Asociación de Amigos do Museo Arqueolóxico, 1994.

O COTO DE SANTA LOCAIA

     Santa Locaia é un núcleo de poboación da parroquia de Loureda onde, ao parecer, había unha capela nuns eidos que hoxe en día se chaman A Ermida. As orixes do lugar nacen do culto relixioso á santa do mesmo nome, o cal procede do latín Leocadia, e este do grego Leukadia “a branca, a resplandecente”. Segundo a lenda, Santa Locaia era de Toledo e, por mor de negarse a renunciar ás súas crenzas cristiáns, foi perseguida e martirizada.

Vista dende o Coto de Santa Locaia

      Mais o crego Ismael Velo Pensado tamén apunta a posibilidade de que a existencia de parroquias nas que a patrona tanto pode ser Santa Locaia, Santa Baia ou San Paio, todas de devoción mozárabe, ven dada polos cristiáns que foron perseguidos en territorio de dominación islámica e que, tras emigrarar cara o norte, acabarían repoboando a costa cantábrica.

      Fora dun xeito ou doutro, o certo é que o culto desta santa, que celebra a súa festividade o 9 de decembro, deixou a súa pegada na toponimia galega nos concellos de Lugo e Sober (Lugo), Ponteareas (Pontevedra) e Taboedela (Ourense), ademais do de Arteixo e da outra Santa Locaia que tamén hai no Monte da Espenuca, en Coirós.

      Moi pertiño da Santa Locaia arteixá había outra igrexa, a de Santa Baia de Carollo, actualmente tamén desaparecida e que seica estaba situada entre Orro e Ledoño, ao carón dos terreos que hoxe ocupa o polígono loxístico. Non esquezamos que Ordoño II devolvera no 915 á sé de Iria unha serie de decanías que os bispos de Tui e Lamego recibiran para a súa subsistencia mentres durase a ocupación musulmán. Entre as decanías que tiña Tui, devoltas a Compostela, está a de Faro, na que se atoparía tanto Santa Locaia como Santa Baia de Carollo.

      Xa cara mediados do século XVI, Santa Locaia aparece nun dos documentos municipais contidos no libro de asentos da confraría de Todos Os Santos, que foi escrito tras unha serie de ordenanzas e estatutos que realizaran os veciños da Coruña:

     “Conoscida cousa seja a todos los homes así os/ que son presentes como a os que an de benir, que/ nestes coutos e estes términos que aquí escri/bimos por a virtude (?) e por nombramento de no/sa billa da Cruña son escritos e nomeados,/ conben a saber: para la area de Barranao (Barrañán) e para lo outeiro de Preguín e para cimas de Cumiñas (Lañas ?) e para cima de Sancta Locaia e desende para las/ Erbedeyras (Erbedíns?) e para lo Castelo de Miranda e para monte de Jallo (Xalo) como departe entre Paleo e Cabanton (Sarandóns?) e desende a o río de Band[e]bó e desende entranbos Vigos como departe entre Lángura e Querendes e como departe sobre la haspera dalen de Lubre et desende como fez en Sanda. Todo aquesto quanto Noso Señor el rrey Don Afonso e nestes términos de suso escritos todo o dou e otorgou a nosa vila da Cruña. Dentro e nestes términos mandamos que nen hun veçino non sea ousado de matar outro bezino nen omezian no mate, seu ymigo dentre e nestes coutos e vecinos foren”.

Imaxe do Coto de Santa Locaia

     Sobre estas alturas, a uns 370 metros sobre o nivel do mar, pódese entender o que debía significar para aqueles homes a posición estratéxica do asentamento de Santa Locaia, coñecido tamén coma o Coto, un emprazamento privilexiado que controlaba todo o val de Loureda e boa parte do resto da bisbarra e das terras de Farum Brigantium que na actualidade coñecemos como Torre de Hércules.

     Trátase dun lugar realmente máxico, dun resalte rochoso que convida a viaxar no tempo e a pensar nas ceremonias e ofrendas que, de seguro, fixeron alí os nosos antepasados con aquel xeito de comunicación entre o humano e o divino que había na antiguedade.

     De forma circular, dispón de boas defensas naturais e presenta uns aterrazados ou explanacións artificiais entre os distintos afloramentos. No mundo da investigación arqueolóxica hai quen apunta a que neste asentamento puido existir un castro dos de fase antiga, como nos indica nunha das súas publicacións o arqueólogo santiagués César Parcero. Tamén hai quen se inclina polo feito de que Santa Locaia fora unha atalaia medieval, idea que defendía Luís Monteagudo mais, salvo algún anaco de tella vella, poucos datos hai das pegadas dos alicerces de cantería que alimenten a teoría do ilustre arqueólogo.

      Sexa como fora, o caso é que, a día de hoxe, este mirador natural que é o coto de Santa Locaia, está moi alterado e desvirtuado pola instalación dunha antena na súa cota superior e o acceso a ela. Mais, con todo, segue a ser un lugar cun encanto especial no que podemos estar en contacto co pasado, cos tempos da vella igrexa hoxe desaparecida e dos tempos do máis que probable asentamento castrexo, tempos que cada ano lembran un grupo de persoas que se chaman a si mesmos “druidas” e que acuden a Santa Locaia no Día de Defuntos a celebrar a comuñón cos espíritus dos mortos que, especialmente nas datas do 31 de outubro ao 1 de novembro teñen, segundo a antiga festividade celta, autorización para camiñar entre os vivos.

Terreos nos que supostamente estivo asentada a antiga igrexa de Santa Locaia (www.celtiberia.net)

FONTES:

-celtiberia.net

-DAVIÑA SÁINZ, SANTIAGO. Los primeros fueros de La Coruña. Nalgures. Tomo I. Asociación Cultural de Estudios Históricos de Galicia, 2004.

-ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA. Arteixo de onte a Hoxe III. Concello de Arteixo, 2007.

-VELO PENSADO, ISMAEL. La Coruña en el camino de peregrinos a Santiago. La Coruña : Archivo de la Colegiata, 1996, pp. 73-74.

 PARROQUIA DE MONTEAGUDO:

CASTRO DE FREÓN 

PARROQUIA DE MORÁS:

CASTRO DE CANZOBRE

    Canzobre é o nucleo de poboación que está situado máis ao sur da parroquia de Morás, nunha valgada que se estende ao longo do regato de Morás e que está rodeado polos Montes dos Guizos, de Bouzarillo, Os Fechoncos, A Pedra Rubia, O Coto do Lobo e O Coto dos Corvos. A aldea conta cun dos numerosos asentamentos castrexos que hai en Arteixo, o castro de Canzobre, coñecido tamén pola denominación de “O Torreo” ou “O Castro”.

Trátase, xunto con Anzobre, Laxobre, Rañobre e un perdido Lañobre recollido por Moralejo, dun dos topónimos do municipio que levan o sufixo -OBRE na súa denominación, unha terminación sobre a que o arqueólogo Luís Monteagudo apunta a idea de que se cadra procede do indoeuropeo -VERIS (altura) ao constatar que case todos os primeiros elementos destos topónimos son xentilicios ou cognomina romanos. O popular arqueólogo tamén nos di que… " en consecuencia, y descartando por varias causas la interpretación como "altura fortificada" (=castro), creemos posible que esta "altura" de los topónimos en -bre signifique outeiro (altar) que en general aprovechaba los peñascos de las alturas, y además constituía el núcleo de una institución socio-religiosa que, evolucionando, llegó casi hasta nuestros días”.

Vista do Castro de Canzobre (patrimoniogalego.net)

  Outros autores consideran que o sufixo -BRE derivaría de -BRIX e indicaría en orixe un poboamento en altura. Simplemente observando o modelo de elevacións da nosa bisbarra compróbase que, efectivamente, os topónimos en BRE e afíns atópanse en xeral (aínda que non en todos os casos) en zonas relativamente elevadas, non moi pronunciadas xa que o noso relevo é relativamente suave, mais si ocupan lugares altos con boa visibilidade.

A hipótese de poboados en altura do erudito coruñés Menéndez Pidal non foi aínda refutada nin demostrada, mais si que ten o mérito indiscutible de chamar a atención destes topónimos concentrados en territorio do Portus Magnus Artabrorum, ou Golfo Ártabro, como sinal de territorialidade ou de indentidade do pobo dos ártabros. Esta tese poderíase demostrar cunha axeitada investigación arqueolóxica sistemática sobre una selección de castros da comarca onde Arteixo, segundo sostén a miña prezada amiga e arqueóloga Puri Soto, xoga un papel preponderante!

  

Tamén resulta de notable interese a información do historiador José Carlos Sánchez Pardo quen, na súa tese de doutoramento, dinos que… “el análisis de la potencialidad productiva del entorno de estos lugares con toponimia en “bre” indica que se ubican en zonas con buena capacidad agrícola, si bien se trata de valores similares a los obtenidos por otro tipo de entidades de poblamiento histórico, pues ya hemos señalado que el territorio de Nendos se caracteriza por una óptima capacidad productiva media del terreno. De todos modos, al estudiar más detalladamente la productividad del entorno de estos topónimos y compararla con la obtenida para la generalidad de los castros de Nendos, observamos un fenómeno similar al mostrado por los castros cuyo emplazamiento presenta continuidad ocupacional entre los siglos I y XIII. Las aldeas con topónimos en “bre” se sitúan en zonas con un índice ligeramente mayor de tierras de alta capacidad productiva (prime land) que la media de los castros, aunque en cambio pierden accesibilidad a tierras de uso extensivo”.

  

Castro de Canzobre (patrimoniogalego.net)

O xacemento está emprazado na parte baixa da ladeira do monte que polo norte domina Canzobre, a uns 163 metros sobre o nivel do mar. Presenta un recinto de forma ovalada, cunhas medidas de Norte-Sur de 130 metros de lonxitude por 95 metros de Leste-Oeste que acadarían unha superficie duns 9800 metros cadrados. A simple vista xa non se perciben restos de edificacións. Conserva foxo e dobre parapeto no Oeste/NO, no que poderíamos definir como o “collado” ou o acceso dende o Oeste, moi clariño se non hai árbores. 

 As construccións realizadas nos terreos do castro levarían por diante, ao longo dos anos, boa parte da zona sur do sistema defensivo por mor das edificacións para o gando e labores agrícolas que alí se levantaron. Tamén foi alterado o cume, onde se construiu unha pequena edificación de bloques de cemento con tellado de uralita cara ó Oeste e, unha pequena instalación para soporte dunha antena de televisión na parte Leste.

Parte sur do castro de Canzobre

FONTES:

-MONTEAGUDO, LUÍS. La religiosidad callaica: estela funeraria romana de

Mazarelas (Oza dos Rios, A Coruña), cultos astrales, priscilianismo y outeiros.

Anuario Brigantino 1996, número 19.

-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.

-ROZAMONTES VÁZQUEZ, MARÍA. Arteixo de onte a hoxe II. Concello de Arteixo, 2003.

-SÁNCHEZ PARDO, JOSÉ CARLOS. Territorio y poblamiento en Galicia entre la antigüedad y la Plena Edad Media”. Tesis Doctoral. Universidade de Santiago de Compostela, Servizo de Publicacións e Intercambio Científico, 2008.

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

CASTRO DE FREÁN

CASTRO DE SANTA ICÍA 

 PARROQUIA DE OSEIRO: 

CASTRO DE GALÁN

CASTRO DE RAÑOBRE

      Son varias as hipóteses en torno á denominación desta aldea da parroquia de Oseiro. Para Ramón Menéndez Pidal, Rañobre puido ser propiedade dun tal Ranius, mais o historiador tamén admitía a probabilidade de que o nome do lugar poidera estar asociado cos topónimos Rañal, Rañeiras ou Raña, de quen o Diccionario Galego-Castelán de Leandro Carré dinos, nunha das numerosas acepcións da súa octava edición (1984), que o substantivo raña pode ser “terreno alto y de monte pobre”.

Fabulación do castro de Rañobre da autoría de Roberto Castro

     Rañobre é, xunto con Anzobre, Laxobre e Canzobre, un dos catro topónimos do municipio que levan o sufixo "-obre" na súa denominación, unha terminación sobre a que o arqueólogo Luís Monteagudo apunta a idea de que se cadra procede do antigo europeo -veris (altura), mentres que case todos os primeiros elementos destos topónimos son xentilicios ou cognomina romanos. O popular arqueólogo tamén nos di que..." en consecuencia, y descartando por varias causas la interpretación como "altura fortificada" (=castro), creemos posible que esta "altura" de los topónimos en -bre signifique outeiro (altar) que en general aprovechaba los peñascos de las alturas, y además constituía el núcleo de una institución socio-religiosa que, evolucionando, llegó casi hasta nuestros días.

      Outros autores consideran que o sufixo “-bre” derivaría de “-brix” e indicaría en orixe un poboamento en altura. Simplemente observando o modelo de elevacións da nosa bisbarra compróbase que, efectivamente, os topónimos en “-bre” e afíns atópanse en xeral (aínda que non en todos os casos) en zonas relativamente elevadas, non moi pronunciadas xa que o noso relieve é relativamente suave, mais si ocupan lugares altos con boa visibilidade.

     Sexa como fora, o caso é que Rañobre, segundo algúns expertos na materia, conta cun dos castros máis importantes da contorna que, polo seu recoñecido valor propio, debe ser considerado e estudado máis profundamente para a permanencia e a identidade da nosa cultura a través do tempo. De forma elíptica coas defensas moi suavizadas por ser empregado ao longo dos séculos como zona de cultivo, o asentamento está na actualidade practicamente destruído, véndose soamente parte das súas defensas na zona norte, a máis alta do recinto. A construción da estrada Suevos-Rañobre, a edificación de varias vivendas e unha nave industrial foron, xunto aos traballos agrícolas, os principais motivos que levaron por diante case a totalidade deste tesouro do patrimonio arteixán, do que hoxe só están visibles o terraplén, un foxo e un parapeito.

Castro de Rañobre (Galipedia)

    Os terreos nos que está asentado o castro, que mide uns 350 metros de SW-NE e uns 250 metros de NW-SE, co descorrer dos anos pasarían a mans de Constanza das Mariñas, unha muller que recibira estas e outras terras do actual concello de Arteixo como parte do legado que lle deixara seu pai Gómez Pérez, falecido en 1475 un ano despois de outorgar testamento. Constanza casara con Lope Sánchez de Moscoso “o groso”, conde de Altamira que non tardaría en ser repudiado pola noiva xa que, segundo nos conta Vasco da Ponte...”este conde no era hombre para mujer y doña Constanza no le quería por marido”. Nas crónicas de Vasco da Ponte, o autor tamén nos di que poucos meses despois da separación Constanza das Mariñas casouse en segredo “a furto de su padre” co fidalgo Fernán Pérez Parragués, que fora escudeiro dos Andrade e do propio Gómez Perez das Mariñas, que nunca chegaría a recoñecer o enlace e, pola deshonra, ”en adelante cubrió la cabeza con una capilla de un capuz negro”. O nome da nosa protagonista quedaría reflectido na toponimia do litoral arteixán, feito que recolle Uxío Carré Aldao no apartado que lle adica á parroquia de Oseiro na súa Geografía General del Reino de Galicia dicindo que...”en las playas inmediatas se dice hay la llamada Pena da Constanza, que debió este nombre a que allí embarcaba y desembarcaba doña Constanza das Mariñas”.

      Posteriormente, boa parte das terras das que estamos a falar pasarían a formar parte do señorío dos Oca. Pola documentación localizada a partir dos anos cincuenta do século XVIII, podemos constatar que Diego de Oca y Cadórniga, señor das Casas de A Mezquita, As Frieiras, Bergondo, Oseiro, etc. e Coronel do Reximento Provincial de Betanzos, levou a cabo unha certa actividade e demostrou preocupación pola realización de melloras constructivas nas súas posesións. Desa época, e grazas a un pleito iniciado en 1754 por D. Diego contra Antonio Miramontes pola fabricación duns muíños e unha presa, sabemos que este Miramontes era “dueño de la cercana torre de Rañobre”, información que nos leva a pensar que probablemente esta torre fora edificada no castro do lugar, mais son datos que non podemos corroborar.

Estrada dentro do castro de Rañobre, á dereita parte dos defensas (Galipedia)

      O que si podemos afirmar e que, andando no tempo, boa parte do núcleo de Rañobre pasaría a ser propiedade do Conde de Priegue, Francisco Javier Ozores Losada, deputado a Cortes polo distrito de Santiago en 1867 e polo da Coruña en 1879, 1884 e 1891, un persoeiro que na compaña da súa muller Jesusa Pedrosa Álvarez Maldonado (dona das Torres de Celas, no concello de Culleredo) e dos seus fillos, acudía con frecuencia á residencia de verán que, naquela hora, a familia tiña en Rañobre. Á morte do Conde, o título e os bens tradicionalmente asociados a el quedarían nas mans do seu fillo Santiago, que lle acabaría vendendo á veciñanza da contorna os terreos dos que estamos a falar.

      Un século e medio máis tarde, en abril do 2009, o castro voltaba a ser tema de actualidade por mor das obras do porto de Punta Langosteira, que sacaran á luz unha zona de 30 metros lineais que parecía corresponderse cunha construción funeraria do antigo asentamento castrexo de Rañobre.

      O achado tivo lugar no monte da Xeixeira, no límite dos terreos que foran expropiados polo Porto para dotar de máis material de canteira ás obras de Langosteira, onde se deixara unha zona de protección de 200 metros desde o castro, aparecendo xusto despois desta distancia. Todo parecía indicar que se trataba do cemiterio que utilizaban os habitantes do antigo recinto castrexo xa que, a simple vista, podíanse observar algunhas lousas alineadas e anacos de cerámica vermella, que os expertos vincularon aos enterramentos destos poboadores.

Operarios do Porto observando o achado (La Voz de Galicia, 18 de abril de 2009)

      A aparición destos restos funerarios no monte da Xeixeira xeneraría a lóxica sorpresa entre os responsables da Asociación de Veciños de Rañobre, quenes instaron ao ente portuario a que protexeran de forma inmediata o achado arqueolóxico solicitando que fora analizado por expertos coa máxima urxencia. Tanto a Autoridade Portuaria como a empresa encargada das obras, UTE Langosteira, decidirían teitar por medio de materiais plásticos a zona en cuestión e a constructora deixaría de extraer materiais do punto de canteira próximo ao supuesto cemiterio. Posteriormente, un equipo de arqueólogos traballaría in situ para intentar recuperar todos os restos e determinar o seu valor, un equipo que durante a escavación non atoparía restos óseos, algo co que, dada a acidez da terra nesta zona, en certa maneira xa contaban.

      A veciñanza de Rañobre acollería o achado do suposto cemiterio con asombro e incredulidade. Carmen Martínez Souto, de 91 anos e naquel intre a segunda persoa de máis idade da parroquia, dicía sorprendida que… “vivín sempre aquí e nunca souben que aí houbese un cemiterio”, subliñando que súa nai vivira 101 ...“coñecía todo o lugar e xamais me comentou que no Pe da Xeixeira houbese un cemiterio”. As palabras de Amelia Dans Vázquez coincidían coas pronunciadas por Carmen Martínez. “Eu tamen levo vivindo toda vida aquí e xa teño os meus anos, pero na miña vida souben que ese monte foxe algún día un cemiterio”, dicía. Tanto Amelia Dans como Antonio Vázquez Martínez, éste último de 75 anos, coincidían en sinalar que os seus antepasados lle comentaran que nos montes cercanos ao de Pe da Xeixeira “houbo algún día asentamentos de persoas”. De feito, Vázquez Martínez recordaba o nome dunha zona próxima ao achado funerario: “Aí o lado -refiriendose ao suposto cemiterio- chámaselle Os Castros, e por algo será!. Antonio tamén indicaba que nesa zona do castro...“levamos toda a vida sementando nas leiras, arando con vacas e agora con tractores e nunca atopamos nada”.

FONTES:

-AMADO CASDELO, MARCOS EMILIO. Poder, dominio e sangue. A liñaxe Bermúdez de Castro, señores de Montaos. Autoedición, 2017.

-CARRÉ ALDAO, UXÍO. Geografía General del Reino de Galicia. Tomo I. Carreras Candi. Casa editorial Alberto Martín. Barcelona, 1928.

-CASTRO, RAMÓN. Las tumbas del castro de Rañobre no afectarán a las obras del puerto. La Voz de Galicia, 18 de abril de 2009.

-MACEIRAS RODRIGUEZ, XABIER & PATRICIO CORTIZO, FERNANDO. De Liverpool ás Sisargas; a derradeira travesía do Priam. Edicións Embora, 2014.

-MOUZO, EMILIANO. Rañobre pide al Puerto protección para las tumbas halladas en el castro. La Voz de Galicia, 19 de abril de 2009.

-SÁNCHEZ GARCÍA, JESÚS ÁNGEL. Mariñán: Pazo de los sentidos. Deputación de A Coruña, 1999.

PARROQUIA DE PASTORIZA: 

CASTRO DE NOSTIÁN

CASTRO DE PASTORIZA 

    

Fabulación do asentamento de Pastoriza realizada por Roberto Castro

Nun radio de pouco máis de medio quilómetro, a parroquia de Pastoriza conta cun triángulo máxico patrimonial no que se pode ver o Santuario e o Berce da Virxe, Monticaño e, un dos castros máis importantes da provincia, un asentamento ao que as pesquisas sitúan, ao igual que a maioría do resto dos asentamentos existentes en Arteixo, na Idade de Ferro e sobre o cal se atoparon posteriores trazas de romanización.

      A primeira referencia histórica clara sobre este recinto castrexo sitúano no século V, nunha época na que a Gallaecia pasara, de ser unha provincia romana, a albergar unha monarquía con capital en Braga (actual Portugal) en mans dos suevos, un grupo de pobos xermánicos que establecerían por estas latitudes o seu dominio durante 170 anos, ata que foron derrotados polos visigodos. Esa derrota tería unha importante consecuencia que chegaría ata os nosos días, xa que os suevos convertiríanse nos grandes esquecidos da nosa propia Historia. 

Estatua de Reckiario no Palacio Real de Madrid

     Mais antes disto, antes da sua integración no reino visigodo, os suevos crearían o primeiro reino da Europa medieval e terían como primeiro monarca a Emric, un persoeiro tamén chamado Hermerico que empezaría o seu reinado no 410 converténdose, deste xeito, no primeiro rei galego. Tras sete anos de longa enfermidade, as circunstancias físicas forzarían a este monarca a abdicar a coroa no ano 438, pasando o goberno a mans do seu fillo Requila, que foi soberano dos suevos ata o 448. Trala morte de Requila, ascendería ao trono o seu fillo Reckiario ou Rechiarius, que pasou á historia por ser o primeiro rei bárbaro en converterse ao cristianismo.

      Convertido polo Bispo de Braga e outros prelados galegos á fe de Cristo, Reckiario mandaría construír o primeiro templo cristián en Pastoriza, na parte baixa do monte do castro, templo que, co discorrer dos anos, sería derrubado tralas invasións normandas do ano 968 comandadas por Gunderedo e, as efectuadas no 997 polos sarracenos de Almanzor. Segundo consta en vellas escrituras, para evitar a profanación da imaxe da Virxe, algún veciño do lugar decidiu agochala máis, a súa pista, perderíase durante moito tempo ata que un día, unha nena que andaba a pastar o gando no monte, viu unha estrela sobre uns penedos. Foi aí cando as xentes de Pastoriza acharon de novo a figura mariana que tantos anos levaba desaparecida debaixo dunha pedra curva, lugar que pasaría a denominarse “berce da Virxe”, que ven sendo a mesma pedra pola que pasan na actualidade os romeiros para curarse ou para librarse do pecado e, sobre a cal se levantaría en 1887 unha virxe de granito, obra do escultor José Couto.

      O autor, historiador e profundo coñecedor da antigüidade e alta Idade Media Casimiro Torres, na súa obra El Reino de los Suevos. La Galicia Sueva adícalle un capítulo enteiro ao rei Reckiario e trata extensamente da conversión do monarca ao catolicismo, afondando nas causas da transformación relixiosa do rei de xeito minucioso. Torres tamén aporta información sobre o xeito de vida do asentamento castrexo de Pastoriza dicindo que, na zona na que hoxe está o Santuario, había comunidades galo-romanas e comunidades suevas nas que, ao parecer, uns eran católicos e outros arrianos mais, trala conversión ao cristianismo de Reckiario, ambas acabarían unificando o seu pensamento relixioso.

A cadeira do Rei do castro de Pastoriza (Imaxe de Suso Veiga)

     Sobre Reckiario aínda pervive nesta parroquia arteixá a historia da “cadeira do rei”, que está asentada sobre un gran penedo do castro de Pastoriza que coroa un pequeno precipicio e, detrás da cal, existe outra pedra máis pequena, que tamén ten forma de asento, a denominada “cadeira da raíña”. A lenda conta que na pedra de maior tamaño o monarca suevo Reckiario sentábase para contemplar e dominar as súas posesións do lugar de Suevos e o resto dos terreos que hoxe configuran o municipio de Arteixo, o grandioso seo que os antigos poboadores denominaron Portus magnus Artabrorum, as terras de Bergantiños, os areais de Sabón, Alba, Barrañán e O Reiro, e as illas Sisargas, con toda a enorme extensión do Atlántico aos seus pes. As dúas cadeiras, a do rei e a da raíña, aínda conservan perfectamente hoxe a súa forma mais, iso si, para atopalas hai que mergullarse entre a maleza que habitualmente as cobre.

      Pola súa situación e emprazamento, o castro de Pastoriza poderíamos calificalo como de primeiro orden no que a control do territorio se refire. Asentado sobre un dos puntos máis elevados da liña do litoral, 243 metros de altitude, non só domina a navegación costeira atlántica, senón que ademais domina unha ampla valgada, formada polas cuncas dos regatos Naval e Pastoriza, que hoxe enchen o encoro de Meicende. Esta valgada era o paso principal para os camiños que procedían da costa e da Terra de Bergantiños, e por ela transcurría a  vella vía per loca, denominada posteriormente“Camiño Real”.

Planos lidar do Castro de Pastoriza.
CDIX http://visorgis.cmati.xunta.es/cdix/mapa.html

      Ao carecer dun rexistro de materiais, resulta imposible precisar a periodización dos niveis de ocupación do xacemento. Mais con todo, os escasos materiais que chegaron a depositarse nas institucións oficiais, amosan unha vida cultural dinámica e, a pesar de soportar unhas condicións de habitabilidade bastante desfavorables pola súa exposición aos axentes metereolóxicos, sábese que foi un castro no que habitou unha comunidade numerosa.

      En xeral a construción en mampostería de granito amosa unha gran calidade, que nalgúns casos, sen chegar a formar perpiaños ou sillares, si amosa unha pronunciada tendencia a fiadas. Ademais dalgúns tramos dunha sólida muralla, con algúns parapetos case ciclópeos, consérvanse restos de edificacións de planta circular, mais nunha boa parte tamén se impoñen as plantas rectangulares.

     Os materiais recuperados, fundamentalmente a cerámica de tradición indíxena decorada con liñas onduladas, trenzadas, círculos, etc., incluso algunha peza cilíndrica de vidrio de cor vermello, que de seguro formaba parte dalgún colar dos antigos poboadores, e os escasos fragmentos de muíño circular e tégula atopados, segundo as informacións que Juan Naveiro publica no seu libro El Golfo Artabro: Arqueologia e historia del gran Puerto de los Galaicos Lucenses, permiten enmarcar o seu momento principal entre o século I a. C. e a época romana. Posteriormente, é probable que a poboación do recinto se trasladara á cercana localidade de Suevos, de suxerente topónimo e indicios de ocupación desde tempos altomedievais.

     O recinto principal ou interior, circular con tendencia ovalada, ten unhas medidas de 140 metros de diámetro norte-sur e 160 metros no eixe leste-oeste, conta cunha superficie de 1,85 ha. e está defendido na súa parte norte por unha dobre muralla de pedra, un terraplén que acada os 10-15 metros de altura cara o exterior, un foso e outra defensa de 1,5 metros rematada nunha ladeira de terra escarpada. A súa altura vai diminuíndo ao leste. Na cara oeste temos dobre muralla, unha terraza e unha terceira muralla. A ladeira sur é escarpada de rochas e penedos tamén con dobre muralla, a exterior de pedra. O acceso ao castro semella estar polo sur e, no seu interior, obsérvase o que poden ser as estruturas propias do xecemento, mais pola cuberta de toxos e xestas é moi difícil precisalo. Os penedos próximos ao castro foron aproveitados para a extracción de pedra mais, con todo, as bases das vivendas circulares da “citania”, aínda se conservan. O cumio empregouse como lugar de peregrinación cristiá. Na cara surleste, ó pé da muralla, hai un petón cunha pequena cova e un pouco máis arriba unhas pedras que son tratadas como un pequeno altar. Aínda hoxe hai quen vai depositar un ramiño de flores nesa esquina do castro que está a mirar cara o altar que hai máis abaixo onde se sitúa a Virxe da Pastoriza.

     En torno ao castro de Pastoriza, o xornal La Voz de Galicia informaba na súa edición do 30 de setembro de 1934 que...”Van a realizarse excavaciones. A propuesta de la Junta Nacional de Excavaciones y Antigüedades, el ministro de Instrucción pública y Bellas Artes ha concedido la cantidad de 3.000 pesetas que se habían solicitado por la Comisión provincial de Monumentos para realizar trabajos de exploración en el Castro de Pastoriza. Para dirigir las expresadas obras se designa presidente de la citada Comisión y distinguido arqueólogo don Angel del Castillo. En breve comenzarán a realizarse los expresados trabajos con arreglo a las disposiciones que rigen acerca del particular”.

Ortofoto do Voo Americano do Castro de Pastoriza. http://visorgis.cmati.xunta.es/cdix/mapa.html

    Tras esta actuación encabezada por Angel del Castillo, tamén se realizarían outras posteriores nas que se exhumaron boa parte do recinto sen criterio arqueolóxico algún. Polo asentamento de Pastoriza tamén pasaría "Misión Rescate", que foi un programa televisivo que puxera en marcha nos anos 70 a RTVE para intentar inculcar nos escolares o amor pola arqueoloxía formándose equipos en toda España. A partir de aquí, o castro sufriría o total abandono das institucións sen ter os coidados e atención que este enclave histórico merece. 

     Nas fotografías do voo americano pódese apreciar notablemente o recinto, que fora fortificado a través de dúas estruturas circulares concéntricas e que posúe uns 190 metros de diámetro no seu perímetro exterior cunha muralla de pedra en toda a contorna e que conta cunha superficie total dunhas 3 ha.

     O castro, hoxe de propiedade privada, está actualmente situado entre unha liña eléctrica de alta tensión ao sur e un gasoducto ao norte e, ademais, tamén foi destruido en gran medida polas devastadoras plantacións de eucaliptos. Precisamente por mor destas plantacións o catalogador da páxina web Patrimoniogalego.net, Xosé Troiano, en marzo do 2016 presentaba unha denuncia ante o Servicio de Protección á Natureza da Guardia Civil (Seprona) logo de atopar este emblemático lugar de Pastoriza destruido. “O interior do foso, o seu parapeto e incluso ata a metade do seu terraplén hai unha recente plantación de eucaliptos con roturación dos terreos nas defensas do xacemento”, alertaba na denuncia presentada ante a Guardia Civil Xosé Troiano, quen se adica a catalogar este tipo de asentamentos por todo o país e, cando se dirixía ao castro de Pastoriza, descubriu este “atentado contra o patrimonio histórico e cultural", segundo sinalaba na denuncia presentada ante o Seprona. 

Plantación de eucaliptos no castro de Pastoriza

     Unhas semanas máis tarde, a Guardia Civil detiña a dúas personas por causar presuntamente danos neste xacemento arqueolóxico. Os axentes do Seprona efectuaran as detenciones por un suposto delito sobre o patrimonio histórico ao realizar, sen autorización, un aproveitamento forestal causando danos no muro perimetral da croa e nas defensas do asentamento, uns feitos que nos indican que se non se toman as medidas oportunas e se non se loita como é debido pola defensa do noso patrimonio, as xeracións vindeiras dificilmente poderán disfrutar del.

 FONTES:

-AGUILAR, IVÁN. La Guardia Civil investiga la destrucción del castro de Pastoriza para plantar eucaliptos. La Opinión A Coruña, 10 de marzo de 2016.

-NAVEIRO LÓPEZ, JUAN L. El Golfo Artabro: Arqueologia e historia del gran Puerto de los Galaicos Lucenses. Asociacion Amigos Museu Arqueoloxico a Coruña, 1994.

-TORRES RODRIGUEZ, CASIMIRO. El Reino de los Suevos. La Galicia Sueva. Galicia Histórica. Instituto de Estudios Gallegos Padre Sarmiento. Fundación Barrié, 1982.

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

-O BERRO. voceiro pastoriz@arteixo. n.º 1. xullo 2014

O CASTRO DE NOSTIÁN, O MONTE DOS CAZOLOS, RUBIÓN E BORROA 

Vista da aldea de Nostián

Enclavados nunha zona históricamente castigada polo crecemento da industria da contorna coas instalacións da Refinería de Meicende, de Butano ou, entre outras, da planta de tratamento de Residuos Sólidos Urbanos, os núcleos de Borroa e de Nostián, no límite dos concellos de Arteixo e A Coruña, agochan verdadeiros tesouros do noso patrimonio, uns tesouros dos que falamos a continuación. 

Empurrado polas investigacións que levamos realizando dende hai xa varios anos para reforzar o prestixio e a importancia do propio, e tamén na procura de indicios da navegación atlántica prehistórica na nosa liña de costa, hai un par de semanas visitamos unha das xoias da arqueoloxía da bisbarra: o castro de Nostián, un asentamento que está situado a uns 80 metros sobre o nivel do mar no lugar onde se celebra anualmente a festa desta aldea herculina, ao carón dos montes dos Petóns e do Cocho da Vella, que lle dan protección pola parte norte, e nas cercanías dos depósitos de gas butano anexos á Refinería de Meicende pola parte Sur.

Imaxe tomada dende o castro de Nostián. Ao fondo, a refinaría

O xacemento, que forma unha perfecta triangulación cos seus veciños castros de Elviña e de Pastoriza, ten aproximadamente uns 7000 metros cadrados de recinto interior e un círculo exterior duns 8000 metros cadrados, cunhas medidas duns 148 metros de Leste-Oeste e duns 105 metros Norte-Sur. Está formado por unha serie de terrazas que se escalonan cara o val de Nostián, noutra hora despensa principal da cidade da Coruña.

No extremo Oeste hai un gran parapeto defensivo que aproveita a altura do terreo e os afloramentos rochosos, un parapeto que cae sobre un camiño que, segundo a opinión do historiador Xosé Troiano, “de seguro que debe estar ocupado por un foxo do castro”. Ao Norte sitúase outro parapeto de menores dimensións, quedando o resto das defensas definidas por varios terrapléns, algúns con fortes desniveis. Na croa, situada na parte alta do xacemento, nos terreos coñecidos como “O Pinar”, fíxose unha prospección no ano 1975 levada a cabo polo profesor José Manuel Vázquez Varela, dando como resultados o achado dunha vivenda circular de pedra, de 7,70 metros de diámetro externo e cuns muros dun grosor de 0,80 metros. O estudo dos materiais aparecidos na casa, permiten atribuíla a un momento avanzado da cultura castrexa, preto do cambio de Era.

Castro de Nostián. Ao fondo, a planta de tratamento de Residuos Sólidos Urbanos da Coruña

No castro de Nostián, onde na actualidade aínda podemos ver dúas estructuras circulares, destacando a situada ao Norte que presenta un muro de mampostería de boa factura, atopáronse abundantes fragmentos de cerámica, algúns dos cales forman hoxe parte dos fondos do Museo Arqueolóxico da Coruña, percutores, machacadores, pedras de afiar así como tres pesas de telar e unha ficha cilíndrica perforada do mesmo material, unha machada de ferro e un anaco de fíbula de bronce, dúas rodas inferiores de muíño manual circular, varios artefactos de pedra como cristais de cuarzo, cristal de rocha, falsa amatista, sílex sen traballar e fusaiolas, que son unhas pequenas pezas circulares cun buraco na parte central (o eixo de rotación) que se colocaban no extremo inferior do fuso e permitía enfiar as febras dun elemento téxtil a través da torsión.

Petróglifos do Monte dos Cazolos

Tras visitar o castro, charlamos con varios veciños do lugar, veciñanza que nos falou

dos Petóns, do Cocho da Vella, do Monte dos Castelos, das lendas do Pé do Demo e do Pé de Deus, e do monte dos Cazolos, lugar sobre o que nos informaron de que había uns petróglifos que non deberiamos deixar de ver. E ata alí nos diriximos. Logo de falar coa xente da aldea e de escoitar tantos nomes e datos abofé que ben significativos, percorremos a pé a pista que, dende o local social da Asociación de Veciños de Nostián, transcorre ata a estrada que une Suevos e Bens, camiño que bordea a vía de acceso ao Porto de Punta Langosteira.

Pois ben, no alto deste camiño está o devandito monte dos Cazolos, lugar no que logo das oportunas indicacións de un dos veciños de Nostián tivemos a fortuna de ver un dos tesouros dos que falaba ao principio, un gran afloramento de granito branco con varias rochas que presentan unha composición complexa de cazoletas naturais e coviñas e rebaixes artificiais que forman aliñamentos mixtos (coviñas e cazolos) e tamén circulares (cazolos naturais rodeados de coviñas).

Petróglifos do Monte dos Cazolos

Días despois de ver por primeira vez esta marabilla situada na liña divisoria de Arteixo e a Coruña, visitei de novo o lugar, mais desta volta acompañado de Puri Soto e Ana Corredoira, arqueólogas aos que o afloramento lles resultou de gran interese por como se xoga nel cos elementos da pedra. Ana e Puri, grandes coñecedoras da bisbarra e verdadeiras eruditas da historia da zona, puxéronme en coñecemento do xacemento catalogado de Rubión, situado en Arteixo, entre A Cerca e o Monte dos Castelos onde, a raíz das obras do acceso a Punta Langosteira se atoparon dezanove fragmentos de cerámica neolítica correspondentes a cinco vasillas, xunto cunha peza de sílex con restos de talla.

Imaxe do petróglifo de Borroa

Outro dos puntos de interese da zona, é o lugar de Borroa, pertencente á parroquia arteixá de Pastoriza. Non deixa de ser curioso que, se buscamos a palabra “borroa” no diccionario que Leandro Carré Alvarellos editou en 1928 o seu autor infórmanos do seguinte: Montón de terrones que se queman en las rozas. V. “Borralleira”. II Túmulo dolménico. V. “Mámoa”., un significado que se cadra ten algo que ver coa importancia prehistórica do lugar no que, por certo, se atopou un petróglifo circular que durante anos permanecera degradado na parte de un muro de división entre dúas parcelas situadas neste núcleo de Borroa. A situación deste pequeno tesouro veríase agravada posteriormente por mor das obras da vía do porto de Punta Langosteira, feito que conduciría á asociación cultural arteixá Monte da Estrela a movilizarse para que se tomasen medidas de xeito inmediato de protección, o que daría paso a que o petróglifo de Borroa se trasladara ao Museo Arqueolóxico da Coruña no ano 2010.

O Monte dos Castelos de Nostián vistos dende o litoral de Arteixo

Tampouco podemos pasar por alto a natureza marítima da zona, especialmente o Monte dos Castelos, verdadeiro referente do mar ártabro e da navegación nesta parte do Atlántico.

Con estas catro pinceladas das que falamos hoxe nesta modesta bitácora amósase, dun xeito abraiante, como o brutal crecemento urbano e industrial foi engulindo, prácticamente na súa totalidade, os restos patrimoniais que perduraron ata hai ben pouco dende os tempos prehistóricos dos nosos devanceiros, resistindo tan só unha minúscula pero fermosa pegada que está rodeada do máis rotundo dos feísmos, como ben di o meu amigo Alberto García Roldán no seu blogue "Galicia pueblo a pueblo"(https://galiciapuebloapueblo.blogspot.com/2014/10/castro-de-nostian-coruna.html). Con todo, e a pesar dos pesares, non deixedes de visitar a zona e, ao patear os seus recunchos cantade, por favor, a seguinte copla do cancioneiro popular galego que xa soaba na bisbarra a finais do século XIX:

Ai Marica, quen te entende,
Marica de Nostián;
cantos che rondan a porta
¡tal se veñen tal se van!   

 FONTES:

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net

 PARROQUIA DE SORRIZO: 

CASTRO DE CASTELO

Fabulación do Castro de Castelo da autoría de Roberto Castro

Vista desde o castro de Castelo

     Cando falamos dun castelo habitualmente referímonos a un tipo de fortificación permanente medieval, xeralmente erguido en posición dominante no terreo e nas cercanías das vías de comunicación para facilitar o avistamento das tropas inimigas a gran distancia mais, tamén, se pode apuntar que un castelo pode ser un castro de reducido tamaño.

      Sexa como fora, o caso é que dos centos de nomes de lugar que hai en toda a xeografía galega con ese topónimo, curiosamente dous deles pertencen ao Concello de Arteixo: o Castelo de Sorrizo, sobre o que hai unha lenda que fala das grandes cantidades de viño que ata alí se achegaban para o consumo dos romanos que habitaban a aldea, feito que nos da argumentos para sospeitar que este núcleo de poboación foi ocupado nalgunha ocasión por destacamentos militares romanos, e o Castelo de Lañas, dous lugares que tamén contan co seu respectivo castro.

   O primeiro deles podemos atopalo na confluencia das parroquias de Sorrizo, Chamín e Monteagudo e é un dos asentamentos castrexos máis relevantes dos que conta o municipio arteixán. Dunha importancia estratéxica enorme, dende a que se pode controlar toda a franxa costeira de Arteixo e a totalidade do val de Barrañán, o castro de Castelo está situado a uns 185 metros sobre o nivel do mar e ocupa unha superfie total de 1,8 Ha.

O castro de Castelo visto desde Chamín

    A croa presenta unha forma ovalada, cunhas medidas de 188 metros de lonxitude NL-SO e de 95 metros de NO-SL ocupando unha superfie de 1,13 Ha. O parapeto delimitador da croa ten unha altura impresionante con respecto ao exterior, superando nalgúns lugares os 15 metros, mentras que con respecto ao interior está entre os 2 e os 4 metros agás polo Noroeste e Oeste, que chegan dos 6 aos 10 metros. O sistema defensivo do asentamento compleméntase na zona oeste coa presencia dun foxo de aproximadamente uns 10 metros de ancho e 2 metros de fondo, máis ou menos, seguido doutro parapeto que cubre esa zona de 2 a 4 metros de altura.

O castro de Castelo visto no Lidar

     Este castro do Castelo ten varias entradas ao recinto, das que hai que salientar dúas: unha polo NO, que é unha especie de sendeiro que vai ascendendo pola impresionante defensa que, a todas luces, semella orixinal; e a outra está situada polo SL, unha entrada máis ancha duns dous metros que rompe o parapeto.

Pedra de muíño atopada por Manuel Iglesias

    A día de hoxe o asentamento ten moita vexetación mais, con todo, é doado chegar a él. Atrás quedan os tempos nos que a veciñanza da zona traballaba a diario as terras que o rodean, terras nas que de cando en vez o arado ou a grade deixaban ao descuberto algún que outro elemento do antigo asentamento como os atopados por Manuel Iglesias Freire, veciño de Chamín nado en 1933 que, recentemente contounos que nos tempos da súa xuventude traballaba a diario varias leiras que seus pais tiñan nas cercanías deste castro do Castelo, terreos nos que asegura que había unha “rocha con debuxos” (petroglifo) e no que, entre outros obxectos, atopou unha pedra de muíño que aínda conserva no seu domicilio de Chamín.

 

FONTES:

-PARDO, GUILLERMO. La mayoría de los castros del municipio se encuentran destruidos. La Voz de Galicia, 4 de decembro de 1981.

-ROZAMONTES, MARÍA. Arteixo de onte a hoxe. Departamento de Normalización Lingüística do Concello de Arteixo, 1999.

-TROIANO, XOSÉ. patrimoniogalego.net  

 PARROQUIA DE SUEVOS:

CASTRO DE COCIÑADOIRO

CASTRO DO PUNTIDO