xoves, 23 de xuño de 2016

CACHELIÑA DE SAN XOAN

Cacheliña de San Xoá
que non me morda
cadela nin can.

     O día vintetrés voume erguer cediño para "ir coller a virtú". De todas as herbas do campo escollerei a espadana, a fieita real, o fiuncho, a herba de Santa María e a fieita de San Xoán. E con todas estas herbas adornarei a casa e en cada buratiño poñerei unha para que esa noite non nos entre ningún meigallo. O resto espallareino por diante da porta e gardarei unhas poucas para a cachela da noite. Esquecíaseme o monllo que teño que facer con todas as herbas para despois pola noite deixar ao resío. Este monllo vaime servir o resto do ano para afumarme con el cando me pique algún bicho.


Noite de maxia
igual que a noite de San Silvestre,
solsticio de inverno.
Noite de bruxas
en que desparramarán á caída da noite
toda a súa fascinación.
Noite de plantas
protectoras e medicinais
para nós.

     E cando chegue a noite farei a cachela con moita leña que bote moito fume para que se vexa ben lonxe. Colocareina nun lugar donde se vexa a casa e as leiras. E cando me queira afumar e saltar a cachela botareille as herbas da virtú. Saltarei a cachela nove veces e unha sen contar mentras vou dicindo:

Cacheliña de San Xoán,
que non me morda
cadela nin can.

     E se podo asarei patacas nas brasas e botarei un anaco  de noite comendo, falando e contando contos.

Noite de lume
disque as chamas purifican todo.
Noite de lume
solsticio de verán.
Noite de lume
que nos protexe contra todo mal.

     Para deixalas ao resío da noite teño que buscar flores: herbas de San Xoán, romeo, bieiteiro, caraveles, trebisco, herba luísa, folla de nogal, ruda, follas de parra... Metereinas nun caldeiro con auga, deixareinas toda a noite ao sereno e pola mañanciña lavarei a cara coa auga de rosas.

Noite de auga
que limpa
que bota as meigas fora.
Noite de lume.
Noite de plantas.
Noite de auga.

¡¡Meigas fora!! 





(Relato de Carme, a de "Cóntame un conto",  publicado no Boletín Informativo Municipal de Arteixo)    

     

sábado, 18 de xuño de 2016

A VERDADEIRA HISTORIA DO BURRO DE ARTEIXO

A burra que tiñan na casa do Coireiro do Rañal
       Burro pode ser calquera. Pero un burro de Arteixo xa ten denominación de orixe pois, o noso concello, foi coñecido noutros tempos por ser terra de burros.

Repolos en Betanzos,
Arzúa ten bos queixos,
sardiñas en Malpica,
e burros en Arteixo.

     Ninguén lembra de onde saía esta fama, aínda que parece haber unha clara relación coa lenda do descubrimento das propiedades medicinais das augas do Balneario. Como ben saberedes, a versión oficial da lenda conta a miragrosa curación dun burro enfermo do pelexo, que pastaba preto do manantial.

     Pero hai outra versión que a xente dá como verídica: o burro era burro, claro está, pero non tiña mal ningún no pelexo. O seu único "mal" era que non podía ornear.

     Segundo os arrieiros de Pontevedra, hai catro tipos de orneo: o da fame, o da sede, o do sono e o orneo de amor, que ven acompañado dun intenso calor corporal. 

     O caso é que o burro sentía este calor corporal, pero non era quen de ornear, e as burriñas maldito caso lle facían. Por este motivo o animal andaba amolado.

Blandina do Coireiro coa súa burra
      Érachevos natural da Ponte do Ba, e todos os sábados ía moer o millo co seu dono ao muíño de Caldas. Dunha vez, cando voltaba de moer cara a Ponte do Ba, ao burro veulle a sede. Estaban na altura da costa da de Pardo, e o animal botouse a un lado por botar un grolo de auga que manaba dun manantial ao que a xente non facía moito caso. 

     E aí se produciu o encanto: o burriño, nada máis probar a auga, entroulle un hipo misterioso, unhas arcadas esaxeradas que o transformaron en pouco tempo nun precioso cabalo alazán mouro de negra crín.

     As propiedades das augas descubriunas un burriño mudo, e isto é digno de ser lembrado aínda que a felicidade do animal fose outra: logo da transformación seguíu sen saber ornear, pero rinchaba que metía medo!  


(Relato de Víctor Iglesias García) 

 

domingo, 12 de xuño de 2016

OS LAVADOIROS

     Na actualidade, unha casa moderna está equipada cunha lavadora e unha secadora automáticas e, nalgúns casos, cun pequeno lavadoiro para lavar a man as prendas máis delicadas, así como unha táboa de pasar o ferro. Mais houbo un tempo no que nos fogares dos nosos devanceiros non había ningunha destas comodidades e modernías. Se botamos a vista atrás, e pensamos durante uns segundos no enorme traballo que pasaban as mulleres para lavar a roupa, é doado entender ás nosas avoas que, con razón, din que a lavadora é o mellor invento da historia. 
Imaxe dun lavadoiro de principios do século pasado (Arquivo do Reino)
     Antigamente, cando non existían electrodomésticos, o lavadoiro era o lugar, dentro ou fóra do fogar, no que se lavaba a roupa a man sobre unha táboa ou pedra lisa que tamén recibía este nome, moitas veces no mesmo río ou regueiro. Cos anos, e especialmente na xeografía galega, estos lugares que adoitaban ser de uso colectivo convertiríanse nunha construción popular preto das fontes á que as veciñas do lugar acodían a lavar a roupa nun acto social e colectivo. Estes lavadoiros públicos consistían nunha canle que traían a auga a un ou varios depósitos de granito ou formigón. Aos lados destes depósitos había unhas pedras lisas o lousas chamadas “lavadoiras” que estaban colocadas cunha inclinación máis ou menos de 40 graos. As mulleres tiñan unha "banca" de madeira de forma angular sobre o que se axeonllaban e, medio agachadas, fregaban e enxaboaban as roupas inclinadas para permitir o lavado á man. A maioría deles contaban cunha cuberta, que adoitaba ser a catro augas con dúas tesoiras de madeira, sostida por catro ou seis piares de pedra ou obra a xeito de alpendre, mais tamén había lavadoiros abertos.

O antigo lavadoiro do Rañal na actualidade
     Alí xuntábanse as mulleres coas sabas, pantalóns e saias para fregar e refregar contra a pedra, dándolle duro ao cepillo e ao xabón que se fabricaba na casa con grasas e sosa. Mais un momentiño: no lavadoiro tamén había unhas normas...e pobre de quen non as cumprira! Cando eran mantas, lá dos colchóns ou verlos de lá das ovellas, había que ir aos regatos, moitas veces en burro ou cabalo e levando a comida. Nalgúns lavadoiros, as mulleres lavaban a roupa unhas fronte a outras. Noutros facíano de lado, caso no que había que botar a auga sobre a roupa coa man dereita  para así evitar botarse unhas a outras xabón e auga. Para sacarlle a carroña á roupa a lavandeira tíñase que situar na parte baixa por donde corría a auga. Despóis extendía as prendas a clarexar nos arredores. Posta a roupa ao sol, botábaselle auga para que fora amolecendo a suciedade. Logo dábaselle outro fregado, esta vez no centro do lavadoiro donde a auga estaba limpa, dándolle o toque final escorrindo e torcendo. Así quedaba preparada para secala, pendurada dun arame xa na casa ou dunhas ramallas na horta. Unha vez seca tiña lugar o planchado da roupa, tarefa reservada para a tarde dos sábados, cunha prancha de ferro macizo (de aí a expresión galega actual “pasar o ferro”). Máis tarde aparecerían ferros máis modernos, semellantes á caldeira dunha máquina do tren: facíase un braseiro metendo a borralla no interior do ferro, soplando por un furadiño para avivar o borrallo que o quentaba. Non todas as casas tiñan ferro entón botábase man de “pedir prestado”.
   
Así era a vida das nosas avoas
     Aínda que algunhas casas,  polas que transcorría próximo un río, podían contar cun propio, os lavadoiros de roupa  adoitaban ser lugares públicos e abofé que ben necesarios. Xunto coas fontes e os muíños, os lavadoiros eran os grandes lugares de convivencia e contacto social para as mulleres da época. O lavado da roupa foi unha tarefa dura que a miudo facían frente as mulleres máis novas da casa. A eles íase lavar a roupa, sí, e aínda que era un traballo duro facíaselle frente con certa ledicia pois, durante séculos, foron sitios de tertulia nos que se falaba de todo o humano. Os cotilleos nacían, reproducíanse e morrían alí. Si un quería enterarse se a Melucha do Touciñeiro andaba a facerlle as beiras o fillo da señora Mercedes, o lavadeiro era o lugar no que tiña que estar. Agora todo é máis doado. Botamos unha ollada ao Facebook do veciño para saber da súa vida ou os amigos do solteiro de turno colocan un cartaz na Avenida de Fisterra: "Pepiño e María cásanse", mais non é o mesmo: antes íase alí a lavar a roupa e tamén a FALAR...e hoxe ata parece que nos custa dar os bos días!

     Actualmente aínda hai xente que utiliza os lavadoiros para lavar alí as alfombras e outros obxetos igualmente aparatosos mais, a maior parte desos lugares emblemáticos e cheos de encanto, están abandonados ou medio esquecidos e só se conservan vivos na memoria das nosas avoas. Remato co testemuño dunha delas, a miña veciña do Rañal Carme do Bichelo, que durante toda a súa vida foi usuaria dun destes lavadoiros tradicionais que forman parte do noso patrimonio:
"Lavar ben a roupa non che era moco de pavo. Ademais dun traballo duro e delicado era unha auténtica arte xa que había que seguir un protocolo rigoroso que comezaba por separar a roupa branca da de cor. A roupa metíase peza a peza no lavadoiro. Empapábase, enxaboábase e fregábanse as manchas difíciles. Despois de enxaboada, a roupa amoreábase no lavadoiro para que fose amolecendo. Peza por peza mergullábase na auga e zapateábase contra o lavadoiro para deixala limpa e aclarada. Lavar a roupa branca era máis laborioso. Enxaboada e sen torcer, botábase ao clareo. Estendíase ao sol sobre o campo de herba e a luz eliminaba as manchas máis difíciles, recuperando a súa brancura. Aclarada e relucente, quedaba a tender nos toxos dos arredores"
Dorinda do Bichelo, Blandina do Coireiro, Lola de Abeleira e Carme do Bichelo no lavadoiro novo do Rañal nos anos 90 do século pasado


xoves, 2 de xuño de 2016

O ACCIDENTE DO EQUIPO DE FÚTBOL DE VILARRODÍS EN 1958

     A maioría d@s aficionad@s ao fútbol escoitamos, algunha que outra vez, falar do accidente de aviación do Manchester United acontecido o 6 de febreiro de 1958. O equipo británico regresaba a Inglaterra despois de disputar o partido de volta de cuartos de final da Copa de Europa en Belgrado ante o Estrela Vermella, enfrontamento do que saíra victorioso e que clasificaba aos ingleses para as semifinais da máxima competición continental. As cousas xa principiaran a ir mal no aeroporto de Belgrado pois o voo 609 da British European Airways, que os ía levar de volta ás Illas Británicas, tivera que retrasar a súa saída unha hora porque que un dos xogadores, Johnny Berry, perdera o pasaporte. O avión tiña previsto facer unha parada técnica en Munich para repostar combustible. Unha vez en Alemaña e cando se dispoñía a despegar da capital bávara cara o Reino Unido, o capitán fixo dous intentos de despegue e ao terceiro intento a aeronave fallou ao non gañar a altura adecuada, estrelándose contra uns terreos colindantes ao aeroporto, nunha casa na que non se atopaba ninguén. En total falecerían 23 persoas entre futbolistas, directivos, corpo técnico, xornalistas e tripulación. Da plantilla do United, sete futbolistas morreran no acto (Geoff Bent, Eddie Coleman ou Liam Whelan entre outros) e un máis, Duncan Edwards, falecería días despois a causa das feridas sufridas. O adestrador Matt Busby e os futbolistas Dennis Viollet, Jackie Blanchflowe e o lendario Bobby Charlton, figura sobre a que se reconstruiría o novo Manchester United, serían dos poucos superviventes daquel tráxico accidente aeronáutico.

      Se 1958 é o ano máis triste da historia dos “red davils”, tamén o é do Atlético Vilarrodís, o popular equipo de fútbol que chegaría a estar federado durante varias tempadas na década dos sesenta. Seis meses despois do sinistro do Manchester United, o domingo 10 de agosto, o equipo arteixán, que naquela hora aínda non estaba federado, tiña previsto disputar un partido amigable na vila de Rianxo. Facía unhas semanas que Brasil, integrado por xogadores de ensoño como Garrincha, Didí, Vavá, Zagalo ou un rapaz de 17 anos chamado Pelé, gañara o Mundial que se celebrara en Suecia, derrotando na final ao equipo anfitrión por 5-2.
 
El Ideal Gallego, 12 de agosto de 1958
      Coa idea de emular as filigranas dos astros “canarinhos” e dispostos a disfrutar dun día de festa, a expedición do Vilarrodís partía cara a Rianxo ás sete e media da mañán no ómnibus con matrícula de Lugo número 1.270, propiedade da empresa “Rápido de Armentón”, con 19 persoas, entre elas Armando Sanguino Mateos, de 20 anos; Juan Suárez Souto, 22; Emilio Súarez Mosquera, 25; Alfonso Riveiro Doldán, 22; Emilio Veira Vázquez, 24; Manuel Longueira Trigo, 25; Juan Suárez Mosquera, 20; Francisco Veira López; Luis Mareque Zas, 23; Luis Caneda Balado, 28; e José Mosquera Rodriguez, de 18 anos, que eran algúns dos xogadores que por aqueles tempos vestían habitualmente a camiseta do Vilarrodís. O “Rápido”, conducido polo fillo do propietario da empresa, Manuel Ferrín Cores, de 24 anos, circulaba normalmente e sen problema algún mais, sobre as nove da mañán, ao chegar a Tabeaio (Carral), debido a unhas manchas de aceite que había no asfalto, axudado co mal estado do firme, o coche empezaría a derrapar, indo de lado dunha cuneta a outra ata volcar nun pequeno terraplén, de pouco máis de dous metros de altura, dando media volta de campá e quedando coas rodas cara arriba. Poucos minutos despois do accidente presentábanse, no lugar do sinistro, numerosos veciños de Tabeaio acompañados dun médico e de varios membros da Garda Civil de Carral. Había, entre xogadores e o resto dos ocupantes do ómnibus, un total de 16 feridos a quenes, tras sacalos do interior do vehículo e despois de prestarlles os primeiros auxilios, conducirían nun camión e en varios coches ata A Coruña, donde ingresarían sobre as once da mañán no Sanatorio do Socorro.
 
La Voz de Galicia, 12 de agosto de 1958
      Aos poucos intres de ingresar no Hospital, Alfonso Riveiro Doldán, dado o seu estado de gravidade, sería trasladado ao seu domicilio de Vilarrodís, donde falecería pouco despois. Dérase a tráxica circunstancia de que ao ocurrir o accidente, o xoven Alfonso fora un dos primeiros en abandonar o ómnibus sinistrado e, cando lle prestaron os primeiros auxilios, manifestara que non tiña nada e que atenderan aos seus compañeiros. Minutos despois, debido a un derrame interior, o seu estado agravaríase, falecendo ás poucas horas. No “Rápido” tamén viaxaba o pai do mozo falecido, Manuel Riveiro Cedeira, de 55 anos, que resultara con fractura de varias costelas e outras graves contusións diversas. Pola tarde daquel terrible domingo 10 de agosto de 1958, xusto cando o equipo debería estar xogando o partido amigable en Rianxo, practicamente toda a veciñanza da aldea de Vilarrodís desfilaría polo Socorro para enterarse do estado dos feridos. Mais o tráxico suceso non remataría aquí xa que o luns, cando se conducía o cadáver de Alfonso Riveiro Doldán ata o cemiterio de Oseiro, estaría a piques de producirse unha verdadeira catástrofe: os que asistían ao enterro encontráronse cun camión que circulaba en dirección oposta. Ao parecer ao vehículo falláronlle os frenos, feito que sembraría o pánico entre as numerosas persoas que acompañaban ao finado. Afortunadamente o incidente só quedaría nun monumental susto e non habería que lamentar víctima algunha.
     
     A pesar da tristura daqueles feitos, a vida seguiría e a rapazada de Vilarrodís continuaría xogando ao fútbol na aldea, facendoo primeiramente  nun campo que había detrás do posteriormente famoso Bar Odett, establecemento que rexentaría anos máis tarde Finita “a Rubia”. Nese campo o Vilarrodís xogaría os seus primeiros partidos amigables cos equipos da zona, entre eles co outro equipo da parroquia, o Oseiro, que se constituira oficialmente a finais dos cincuenta e con quen disputaría apaixonantes derbis nos trofeos que naquela hora se xogaban nas festas parroquiais, derbis dos que xa vos falarei noutra ocasión.