HOSTALERÍA (2)

 O SALÓN DE BAILE DE PARADA DE UXES

Houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro.

  A importancia da actividade ferroviaria do Uxes de aquela época ía ter reflexo na poboación e, en consecuencia, nos primeiros bailes celebrados nos dous locais, xa que o tren posibilitaba que se achegara ata alí xuventude de Meirama (Cerceda) ou de Bregua (Culleredo). Á parte, a situación estratéxica deste lugar, tamén daba pé (o do pé vennos moi acaido) a que se desprazaran ata alí andando mozos e mozas de Feáns (A Coruña), berce de grandes músicos, Orro (Culleredo) e de diferentes puntos da parroquia de Morás e doutras zonas de Arteixo.

  Comezamos esta festa da memoria no salón de Che de Parada. Facémolo da man de dúas mozas que bailaron alí na súa adolescencia e xuventude: Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, e Carmen Mañana Mañana, nacida en Souto en 1945.

  Carmen, madriña dun servidor, recorda que onde estaba o salón había dúas casas pegadas unha a outra... “unha desas casas era a de Nieves e outra era a de Parada. Nieves tiña tenda alí. Os de Parada tiñan a vivenda no piso de arriba e abaixo era o salón. Che de Parada era de alí, de Uxes, e a súa muller tamén. Eu teño recordos de estar alí de nena. Mamá levábame a este salón cando tiña 14 ou 15 anos. Recordo que había que subir unha escaleira ou dúas e despois, unha vez dentro, entrando á man esquerda, había un bochinche grande. E alí, ao carón, había un espazo, que era onde bailabamos os rapaces. Nós bailabamos nesa zona porque senón os adultos machacábannos os pés. Os adultos bailaban no outro lado do salón. Mentres eu estaba alí, mamá falaba coa filla do propietario do local, unha tal Carmen. Chamábanlle “Carmen de Parada”. Esta muller tiña unha filla da miña idade, un ano arriba un ano abaixo. Eu bailaba coa filla dela e coas outras rapazas aló no bochinche e miña nai tornaba coa nai desa rapaza. Iso sería sobre 1958 ou 1960”.

  Con Teresa, uns anos maior que Carmen, coincidimos diante da fonte de Uxes. Cunha xerra de auga na man e sorprendida polo noso interrogatorio, recordaba que “o salón de Parada estaba onde está ese edificio alto que ves aí. Agora está todo reformado, claro. Na casa que está pegada había unha tenda, pero non era dos de Parada. Esa era a tenda de Martís. Parada xa hai moitos anos que morreu”.

No lugar que ocupa actualmente o edificio máis grande da imaxe era onde esta o salón de baile de Parada. Na casa do lado era onde esta a tenda de Nieves ou de Martís 

  Neste marabilloso paseo pola súa memoria, Teresa tamén nos falou de algunha das orquestras que tocaron no salón de Parada. “Eu acordo de ver aquí a Orquesta Mallo; a orquesta do Espallante, que era da Grela e, se non recordo mal, creo que era primo dos Mallos; a Orquesta Bergantiños, que eran chavales todos novos; a un músico que lle chamaban Panchón, que tocaba a trompeta e me parece que era da zona de Ferrol; a orquesta de Boquete, un músico que vivía na Coruña e que era consumeiro”.

  Ante a nosa total ignorancia sobre o significado desta palabra, pedímoslle á señora Teresa se nos podía explicar o que era un consumeiro. Rápida e concisa, díxonos que eran as persoas que cobraban o fielato, que eran unhas oficinas (xeralmente unha caseta) situadas nas entradas das vilas na que se pagaban os dereitos de consumo. E logo da oportuna explicación, díxonos que “Boquete estaba no fielato que había diante da estación de Santiago. Xa non recordo ben, pero creo que tocaba a trompeta. Eu daquela era rapaza nova e agora teño 88 anos (risas).

-Moi ben levados!- dixo o que escribe.

-Bueno, por aghora van... non hai queixa! (risas)

  Teresa tamén quixo facer unha mención especial para Josefa Martínez Gay (1928-1989), máis coñecida como Finita Gay ou polo seu alcume “A Martela”, nome do lugar onde tiña a súa casa familiar en Castelo de Abaixo, no concello de Culleredo. Considerada pioneira, por ser unha das primeiras vocalistas femininas en cantar nunha orquestra, algo restrinxido só para homes ata aquel momento, Finita tamén cantou en Uxes, onde disque causou verdadeiro furor. “Acórdome eu ben deso. Estivo nos dous salóns, no de Parada e no de Picos. E acórdome que despois de que me casei aínda fomos a un bar que “A Martela” tiña en Tabeaio, en Carral, que montara ao vir da emigración en Venezuela. A pobre morreu ao pouco”.

Finita Gay "A Martela" (Cortesía da súa familia)

  Finita Gay “A Martela”, deixou unha gran pegada entre a xuventude de toda a bisbarra. Despois de tantos anos, as persoas que a viron actuar continúan falando desta artista con verdadeira admiración ¿non o credes? Preguntade na casa aos vosos maiores e xa veredes o que vos contan.

  Tras botar varios anos aberto, e de que actuaran alí as mellores orquestras do momento mentres as parellas se prometían amor eterno, o salón de Parada ía pechar definitivamente as súas portas a finais da década dos sesenta. Carmen e Teresa recordaban que “cando cerraron o salón fixeron unha panadería. Fíxoa Antonio, un fillo de Che de Parada”.

  Sen a competencia de antano, o salón de Marcelino aínda funcionaría como tal durante algúns anos máis... mais disto falaremos a vindeira semana!

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

O SALÓN DE BAILE DE MARCELINO BERMÚDEZ, “PICOS” DE UXES

  Tal e como comentamos hai uns días neste espazo, houbo un tempo no que Uxes, con dous salóns de baile, era epicentro musical da bisbarra con actuacións de renome, diversidade e moita, moita diversión, abofé! Estamos a falar do salón de Parada e do salón de Picos, que funcionaron ao mesmo tempo durante os anos 50-60 facéndose a competencia o un ao outro. Sobre o primeiro xa compartimos con vós algunha que outra anécdota a semana pasada. Do outro, do de Picos, facémolo deseguido.

  Había quen lle chamaba o salón de Picos e tamén había quen lle chamaba o salón de Marcelino. O caso é que “Picos” era o alcume de Marcelino Bermúdez Ferreño, nacido en Uxes en 1902 e casado con María López Orjeira, que tamén era natural de Uxes.

A casa da esquerda era o domicilio de Marcelino e María e no edificio do lado era donde tiñan o salón de baile

  Marcelino e María non tiñan fillos, pero a súa foi a casa de moita xuventude da zona. Tiñan o salón de baile pegado a súa vivenda, que era (e segue sendo) a última casa de Uxes en dirección a Feáns. Teresa Pombo Veiga, nacida en Uxes en 1937, bailou alí cando era nova. “Nos anos 50 cada un dos salóns de Uxes traía a súa orquesta cando podían. Che de Parada tiña o salón abaixo e a vivenda arriba. No outro, Marcelino e a súa muller tiñan o salón pegado á casa na que vivían. Este local soamente era salón. Recordo que na parte de arriba estaba o “ghaliñeiro” e abaixo estaba o palco, a pista de baile e un bochinche para refrescos. Eu acordo de ver alí a Orquesta Espallante, aos irmáns Mallo ou a Finita “A Martela”, que tamén cantou no salón de Parada. Os tempos aqueles moi bos non serían, pero eu creo que a xente era máis divertida e feliz que hoxe. Antes había máis contacto entre a xente, que hoxe cada un anda ao seu e sempre correndo de aquí para alí. Ás veces tamén íamos ao baile a Arteixo. Tiñamos que ir e vir a pé (risas). Íamos ao salón de Manolo de Eva, que primeiro estivo na Baiuca e despois púxoo na carretera nova, na do Veigheiro, que alí tamén cantara A Martela”.

  Francisco Rodríguez Pan e Carmen Mañana Mañana, padriños de quen escribe, foron unha das numerosas parellas que bailaron no salón de Marcelino nos anos 60. “Nós fomos alí de mozos. O de Marcelino era un salón máis moderno que o de Parada. Ao fondo do local había unhas escaleiras para subir ao que se chamaba “o ghaliñeiro”, que era onde se sentaban algunhas mulleres para mirar aos mozos que bailaban. Alí tocaban moito Os Mallo de Feáns, e tamén tocou algunha vez a Orquesta Los Satélites. Nós casamos en 1969 pero o salón de Marcelino aínda botou aberto algúns anos máis”.

  Efectivamente, tal e como recordaban Francisco e Carmen, o salón de Marcelino ía seguir aberto nos anos setenta mais, desta volta, con Antonio Alvarellos "O Ferreiro" á fronte do local, que bautizou ao salón co nome de “El Competidor”. Ignacio Maceiras contounos que “non hai moito aínda vin algunha entrada do salón El Competidor”. Se tedes algunha desas entradas, contactade con nós por favor!

  Ignacio tamén recorda que na súa xuventude tocou alí tocou, entre outras, a Orquesta Compostela co cantante e guitarrista Tito Calviño (1950), que daquela era moi xovenciño. Tito comezara as súas actuacións no seu Portomouro natal, concello do Val do Dubra, coa Imperial, a orquestra da súa aldea. Despois, como moitos outros, tivo que facer a maleta e partir cara a cidade. Santiago foi o seu destino. Alí estudou música e continuou o seu peregrinar por un rosario de formacións, entre elas a mítica Orquesta Compostela que o fichou como neno prodixio, neno que un día cantou no salón “El Competidor” de Uxes e que, segundo nos contou Ignacio Maceiras, “tocou a guitarra eléctrica pola espalda”. Tito estaría na Compostela doce anos e posteriormente actuou cos Key, coa Trébol e cos Players. Despois estivo tocando en Miami durante tres anos e, á volta da aventura americana, integrouse nos Satélites.

A Orquesta Compostela en 1966 co gran Tito Calviño tocando a guitarra (Facebook Orquestas 1900)

  Para recordar os tempos de “El Competidor” falamos con Antonio, fillo de Antonio "O Ferreiro" e de Carmen Zas, que era o matrimonio que rexentaba o salón na década dos setenta. “Eu nacín en 1966 e poucos recordos teño do local. Supoño que Marcelino teríalle arrendado o salón a meus pais, que eran os dous de Uxes. Habitualmente estaban os dous cobrando na entrada e, se algún deles non podía, meu abuelo Alfredo tamén estaba na entrada”.

  “El Competidor” ía pechar as súas portas na segunda metade dos anos setenta. Posteriormente, José Antonio Ferreño Gago, afillado de Marcelino, montou no local que fora salón de baile durante varias décadas un taller mecánico, negocio que mantivo aberto durante máis de trinta anos. Non vos estrañedes de que algún dos seus clientes pagara as facturas das reparacións cun movemento de cadeira, e cun pasiño para adiante e outro pasiño para atrás, porque, durante algún tempo, parte do palco do antigo salón de Marcelino permaneceu no taller mecánico. Disque algún dos clientes máis veteranos de José Antonio Ferreño se pechaba os ollos no taller durante uns intres podía escoitar aquilo que cantaban Los Satélites e que dicía…

"Así fue que empezaron papá y mamá

tirándose besitos y una guiñá.

Así fue que empezaron papá y mamá

y ya somos catorce...y ya vienen más "

Parte traseira do edificio no que estaba o salón de Marcelino e que anos máis tarde foi o taller mecánico de José Antonio Ferreño

  José Antonio Ferreño xa hai anos que disfruta da súa xubilación. Seu padriño Marcelino Bermúdez Ferreño, Picos de Uxes, faleceu poucos anos despois de que abrira o taller. Foise en decembro de 1983 aos 81 anos de idade estando viúvo da súa muller María, que finara en 1975 aos 71 anos.

  Do mesmo xeito que tamén o fixera Che de Parada anos antes, Marcelino abofé que fixo moi feliz a moita rapazada da parroquia de Morás e da bisbarra coas grandes actuacións que organizou no seu salón durante tantos anos. As mellores orquestras e artistas da época actuaron en Uxes grazas a eles. Vaia dende aquí un recordo para os dous e tamén para Antonio "O Ferreiro" e a súa muller Carmen Zas que, aínda que non estiveron tanto tempo como Che e Marcelino, tamén foron quen de situar a Uxes no mapa da diversión da bisbarra.

UN BAILE EN CORTEO (MONTEAGUDO) EN 1926

Riña entre mozos

____

Herido de gravedad

El vecino de Corteo de Arriba, de la parroquia de Monteagudo, en Arteijo, José Fidalgo, explota por lo visto allí un baile público; y el lunes último, terminado aquel a las diez de la noche, se suscitó una cuestión entre los mozos Adolfo López Boedo, de 17 años, vecino de Cayón, en Laracha, y Agapito Rodríguez, conocido más bien por “O fillo de Antón de Cachán”, que sirve como criado a José García, de Lestón, también de Arteijo.

Cuando salían del salón de baile el Agapito levantando en alto la “bisarma” que llevaba dijo al Adolfo estas palabras:

-Aí che vai eso. Y le dejó caer la “bisarma” sobre la cabeza del Adolfo López.

Inmediatamente de cometida la agresión se dió a la fuga.

Al Adolfo le auxiliaron otros mozos llevándolo al domicilio de sus padres, a donde acudió a curarle el médico del distrito, quien le apreció dos contusiones en la cabeza, a nivel de la porción posterior de ambos parietales con probable fractura del cráneo.

Su estado al parecer es grave.

El Agapito Rodríguez, sigue sin aparecer¹. 

Panorámica actual da casa de Fidalgo en Corteo de Arriba

  Pois velaí o tedes! Aí aparece un dos moitos lugares de Arteixo nos que se facían bailes nos primeiros anos do século pasado, neste caso en Corteo de Arriba, na parroquia de Monteagudo, que malia a que o xornal La Voz de Galicia indicaba que o local era propiedade de José Fidalgo, na realidade, todo apunta a que se trataba de José “O Fidalgo”.

  Antigamente os lugares de encontro ou de “ligoteo” dos nosos antepasados eran as ruadas, as romarías, os bailes nas eiras dalgún veciño, salóns de baile ou mesmo en alpendres aos que, para dignificar o seu nome, nalgúns casos chamábanlle salóns.

“Joseíño ha de vir(e),

que o dixo súa nai.

Se Joseíño non ven

foliada non a hai”

  Naqueles tempos a xuventude percorría quilómetros andando para mocear e bailar. Nas ruadas, polo que nos ten contado Herminda Deus, veciña do Rañal nacida en 1928 que xa hai anos que nos deixou, “botar botábannos o ollo primeiro eles a nós, anque nós tamén os mirábamos. Cando nos viñan chamar a bailar, se había varios, xa sabías cal bailaba mellor e cal peor, e aos que bailaban mal negábamoslle o baile”.

  En moitas ocasións ese era o primeiro contacto, do que ás veces xurdía unha relación e empezaban a “falar”. Se ambos os dous eran da mesma parroquia podían regresar xuntos, co resto de veciños. “Pasábamolo de marabilla, andando nun rebaño toda a pandilla”, recordaba hai uns días a señora Clarisa, veciña de Corteo de Abaixo.

  Hoxe o significado secundario de “falar” como “manter unha relación”, que se usou de forma xeral na aldea ata hai dúas ou tres xeracións, está practicamente en desuso. Mais, con todo, aínda se lle escoita a algún dos nosos maiores de cando en vez.

-E sabes unha cousa, Carme? O neto de Manolo do Igrexario seica fala coa neta dos do Muiñeiro.

  Conscientes de que a maioría da rapazada de hoxe vive á marxe de moitas das tradicións que viviron e transmitiron os seus antergos, aí queda ese “falar” de antano.

  No baile co que comezamos esta crónica, organizado en Corteo de Arriba a finais de febreiro de 1926, a xuventude de aqueles tempos celebraba a “diversión” ou “deversión”, que polo que nos contou a señora Clarisa, viña sendo o Entroido.

Panorámica actual de Corteo de Arriba

   Clarisa, nacida en 1947, dixo non ter coñecemento de baile algún na casa dos de Fidalgo “porque eu aínda non nacera. Nos meus tempos o único salón que había en Monteaghudo era o do Igrexario e despois tamén había na Laghoa, o da Benitona, que alí acordo de ver a Orquesta Mallo. Ese que dis ti de Corteo de Arriba sería nos tempos da xuventude de miña nai e de meu padrastro. Meu pai morreu cando eu tiña dous aniños; despois miña nai volveu a casar e eu crieime con eles. Meu padrastro ten falado dese tal José “O Fidalgho”, que creo que era José Pedreira ou Arijón Pedreira; eu a quen coñecín foi a Manuel, Manuel de Fidalgho. que foi o fillo máis novo que lle quedou na casa a ese José. Dedicábanse á labranza e despois arrendaron o lughar e fixeron unha casiña ao lado para vivir el a máis a muller. Dios lle perdone a miña nai era da Casanova, un lughar da parroquia de Monteaghudo que está ao lado de Santaia, en Chamín. Ten contado moitas veces que cando eran mozas bailaban ao son da pandeireta, que disque había unha rapaza que a tocaba moi ben. Naqueles tempos non había salóns e disque se xuntaban e levaban o candil do ghas… unha paghaba o ghas, outra poñía o candil... e veña festa coas pandeiretas! Eso era cando eran rapazas novas e case sempre se xuntaban en Santaia. Despois miña nai casouse e, ao pouco, xa empezaron a abrir por aí adiante salóns e a traer os ghaiteiros, que ao primeiro eran ghaiteiros e despois xa empezaban a vir dous músicos. Se cadra miña nai tamén foi bailar de rapaza a Corteo de Arriba á de Fidalgho, que eu nunca souben de que lles viña ese nome”.

   A casa dos de “Fidalgo”, e polo tanto o seu alcume, pensamos que se trata da mesma da que nos fala Carlos Martínez Barbeito no seu libro sobre os pazos da provincia da Coruña, cando ofrece detallada información sobre o pazo de Arixón: “En el lugar de Corteo, de la propia feligresía, otorgó testamento en 4 de febrero de 1651 don Alonso Rodríguez de Arijón y Varela, de quien fue hijo don Juan Rodríguez de Arijón y Varela, que se unió en matrimonio con doña Inés Gómez Rodríguez de Leis en 1657. De esta pareja nació don Alonso Rodríguez de Arijón y Leis, natural de la feligresía de Santo Tomé de Monteagudo y que casó con doña Inés Varela de Marta (...)².”

Imaxe actual da casa dos de Fidalgo

   Sobre este pazo de Corteo prometemos falar máis polo miúdo en futuras Crónicas de Arteixo. Mais, antes disto, seguiremos de “bailoteo” por outros puntos do municipio, xa que aínda nos quedan moitos salóns dos que falar.

   Para a vindeira semana, máis!

_____________________________

1 La Voz de Galicia, 23 de febreiro de 1926, páx. 2.

2 Carlos Martínez Barbeito (1986): Torres, pazos y linajes de la provincia de La Coruña, Editorial Everest, León, páx. 78.