luns, 13 de xullo de 2020

OS TESOUROS DO LUGAR DA ROCHEIRA

   Hai uns días tiven a sorte de acompañar a Marisa e a Jesús Roibal, irmáns do lugar de Mins nados en 1935 e 1940, e a varios membros máis da súa familia (Suso, Pablo, Silvia, Waldo, Yessica e Sofía), nunha excursión realizada polos montes da Rocheira, na parroquia de Loureda, a onde segundo manifestaron non subían dende había máis de corenta anos. 

Pedras Anchas en 1975 (Arquivo de Marisa Roibal)
    Comezamos o percorrido polas Pedras Anchas, zona situada a uns 100-125 metros sobre o nivel do mar que presenta uns grandes afloramentos rochosos dignos de ver, algúns con sinais de ser empregados no pasado como canteira.

    No camiño cara o cume deste lugar, Marisa e Jesús lembraron algúns contos da súa infancia e os nomes de algunhas pedras… por alí estaba a Pedra da Misa; esta é a Pedra do Loureiro e aquela a Pedra da Reina. Esa é a Pedra do Rastro; chamabamoslle así porque nos arrastrabamos por ela… daquela non había tobogáns”.

    Unha vez que alcanzamos o bico das Pedras Anchas, Marisa non daba crédito do que os seus ollos contemplaban. Facendo mención dun par de fotos que nos cedeu amablemente, tomadas no mesmo lugar no ano 1975 e nas que apenas se ve vexetación, comentou con certa pena que o lugar xa non se parecía en nada ao da súa infancia e xuventude. Jesús, atónito coma súa irmá en todo momento polo cambio producido na contorna nas últimas catro décadas por mor dos eucaliptos, recordaba que… “antes aquí era todo piñeiros e podíase ver o mar”.

   Cerca da “Pedra do Rastro” os dous irmáns ensináronnos ao resto de excursionistas o chamado “Pé do demo”, unha formación natural na rocha que ten certa similitude no aspecto e nas crenzas populares coa chamada “Pegada dos xentís” existente no castro de Montes Claros, na Laracha. Marisa e Jesús tamén afirmaron que nas Pedras Anchas había o “Pé de Deus” mais, despois de botar unha ollada pola zona durante uns minutos, ningún dos dous foi quen de dar con el.

Pé do Demo
No Pé do Demo
    A memoria destos dous veciños de Mins aínda conserva varias lendas que escoitaban cando eran nenos, lendas que compartiron con nós nun descanso que fixemos nunha sombra de Pedras Anchas para coller alento. Unha delas fala dunha viga de ouro… “na que rozaban os carros de bois pero non houbo ningún enxeñeiro que fora capaz de quitala porque lle tiñan medo ao rozar nela”, lembraba Marisa. Outra das lendas que mencionaron os irmáns Roibal é a da “fonte encantada”, que estaba na parte baixa do Monte da Cancela, próximo a Santa Locaia. “Alí meus pais tiñan uns terreos que lle chamaban A tenza de Fóra na que plantaban pinos e centeo. Verán e inverno había sempre auga… ata que viñeron as plantacións de eucaliptos e acabaron co manancial onde manaba a auga, que disque era por donde saía a galiña dos pitos de ouro”, recordaba Jesús. 

Vistas dende Pedras Anchas
    Quen escribe sabía da existencia da lenda da galiña dos pitos de ouro de Lañas, a mesma que de cando en vez se deixaba ver polo Monte de Angra… ou iso din, claro. Mais nunca tal oíra desta “nova” galiña da parroquia de Loureda. De xeito anecdótico Pablo, sobriño de Marisa e Jesús, comentou que… “cando era moi neno viñen aquí ao monte e vin unha quica. Os vellos tiñan razón cos seus contos, pensaba eu! E oesdurante toda a miña infancia aquela quica para min foi a galiña dos pitos de ouro”.

   Para regresar ao punto de partida da excursión, decidimos baixar polo camiño que vén dende Allán e que empalma cunha pista que conduce a Larín, o que antano era o chamado Camiño da Feira. No percorrido pregunteilles aos Roibal se sabían ou recordaban algo do castro que hai na Rocheira. Jesús, sorprendido que alí houbera tal cousa, non deixou indiferente a ninguén coa súa resposta: “Claro, agora entendo. Eses terreos nos que dis que hai un castro sempre se lle chamaron Os Castrelos… mira ti porque era! Cara o outro lado o monte chámase A Presa.”

   Roberto Castro, libreiro e pintor que tivo a ben agasallarme cunha fabulación da zona de Santa Locaia e da Rocheira, foi a primeira persoa que me falou deste asentamento castrexo. Recoméndovos encarecidamente que pasedes algún día polo seu negocio, a Libraría Sisargas (rúa San Roque 7, A Coruña) porque, nada mais entrar, de seguro que faredes unha alucinante viaxe no tempo coas mil e unha historias que garda na súa memoria!

O castro da Rocheira visto no Lidar
    Pouco tempo despois de que Roberto Castro me puxera en coñecemento do asentamento da Rocheira, tiven a sorte de coñecer a Puri Soto e a Ana Corredoira, arqueólogas arteixás ás que actualmente me une unha grande amistade. Cando realizaba un traballo para a universidade, Ana deuse conta de que na Rocheira había un castro sen catalogar. Viuno con Puri Soto a través do sombreado do Lidar, un programa no que se poden consultar diferentes formatos do territorio grazas ao cal distinguiron claramente un parapeto e a croa do recinto anexo, recinto que visitei por primeira vez no verán do 2018 na compaña de Puri Soto mais, por mor da vexetación existente, pouco poidemos apreciar. O castro está, a simple vista, bastante deteriorado cunha multitude de árbores como o eucalipto que non lle fan nada ben a este tipo de xacementos. Pola parte SO transcorre o circuito de mountain bike que baixa dende Santa Locaia e, polo resto do recinto, intuése a caída natural do terreo como a súa defensa.

    Marisa Roibal non quixo perder a oportunidade de coñecer este tesouriño da súa parroquia e, cos seus 85 anos e malia a dificultade dos accesos, foi a primeira persoa que se apuntou para adentrarse no castro da Rocheira, o cal, tralas oportunas informacións de seu irmán Jesús, estimamos que debería denominarse na súa catalogación como Castrelos.

Muro existente no castro da Rocheira
Tramo do circuito de mountain bike que transcorre a carón do castro
   A excursión chegou ao seu fin na Fonte do Val, onde un é consciente do forte desnivel natural que protexe o castro, desnivel que cae cara A Rocheira e cara o regato que leva as súas augas ao lavadoiro e á devandita fonte que aínda mantén a simboloxía franquista.

Fonte do Val
    Non moi lonxe deste lugar, o arqueólogo Luís Monteagudo localizou nos anos 40 do século pasado unha pedra de cuarcita, con aspecto de ser tallada e retocada pola man humana, coa técnica que na literatura especializada se denomina clactoniense, termo acuñado ao ser estudada por vez primeira no xacemento británico de Clacton-on-Sea.

  Monteagudo daría a coñecer o seu descubremento na revista Cuadernos de Estudios Gallegos do ano 1947, onde nos conta que... “Hace tres o cuatro años, con motivo de una buena caminata dominguera que realizamos por Ujes, Loureda, Monte de Santa Leocadia, Boedo y Bregua tuve la fortuna de hallar la piedra objeto del presente estudio (…) Fué hallada la lasca en el lugar de Rocheira (Loureda), en superficie, en el camino de carro (corredoira) que atraviesa el riachuelo de Arteixo y en su margen izquierda, entre la carretera de Arteixo y Celas de Peiro y dicho arroyo. El sitio está enclavado en la base del profundo valle de Loureda, al pie del monte de Santa Leocadia; el camino de referencia está casi todo el año encharcado y abunda en guijarros y gravas de cuarzo y cuarcitas que descienden de las montañas próximas y son transportadas por el río en las violentas y frecuentes avenidas invernales”.

   No seu amplo informe, ao que titula “Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña)”, o popular arqueólogo describía o Val de Loureda dicindo que… “La zona de Loureda, por algunos sitios, es un típico valle en U, que nos atreveríamos a considerar de origen glaciar si no estuviera tan sólo a 30 m. sobre el nivel del mar aproximadamente y muy próximo a éste. Dada la altura de las montañas que bordean el valle, probablemente es éste de formación miocénica, por ser el Mioceno el período que produjo en Galicia las “montañas jóvenes”. Los plegamientos que ocasionaron el valle no tuvieron, sin embargo, la potencia necesaria para darle suficiente profundidad para que el mar estuviese actualmente introducido por él, aunque un detenido estudio de los estratos geológicos de aquella zona quizá nos probara la existencia de playas altas propias de las épocas interglaciares cuaternarias en que el mar alcanzaba un nivel de 90 m. más altos que en las épocas glaciares. La típica pátina de playa que posee nuestra pieza acaso sea debida a este fenómeno, a pesar de estar el sitio del hallazgo internado a 5,5 km. de la playa de Sabón, la más cercana”.

Pedra de cuarcita localizada por Luís Monteagudo no lugar da Rocheira (Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña), Cuadernos de Estudios Gallegos, Fascículo VII, páx. 334. Luís Monteagudo, 1947)
   Tras unha exhaustiva descrición da machada en cuestión, Luís Monteagudo remata o seu informe do seguinte xeito:

(…) creemos poder inferir que nuestra lasca pertenece a una época de clima fresco, contemporáneo de alguna glaciación en las altas cordilleras españolas y del centro y N. de Europa, y, dado la magnitud y espesor de la misma, así como su profunda pátina y fuerte retoque en arista muy saliente, nos es posible afinar, siempre dentro de lo hipotético, incluyéndola dentro de los comienzos del Clactoniense I de Breuil, contemporáneo del Abbevilliense y encuadrado en el interglaciar milazziense (Günz-Mindel), en cuyos comienzos, sin embargo, todavía se reflejaría el clima frío y seco propio de la segunda mitad de toda glaciación.

Por falta absoluta de hallazgos de esta industria en Galicia no podemos por ahora establecer relaciones próximas. El Clactoniense aparece en la playa siciliense del Marruecos francés, en los valles del Sena, Támesis, Alto Garona, la Riviéra, valle del Ródano (Curzon) y Prusia.

El tan traido y llevado Asturiense de Camposancos (La Guardia, Tuy), modernamente llamado Camposanquiense o Ancoriense, que según algunos prehistoriadores es atribuíble a períodos contemporáneos y posteriores al Asturiense típico e incluso a la cultura de los castros, se ha demostrado que representa una cultura que se remonta al Acheulense antiguo en sus orígenes (cantos rodados truncados o en forma de raspador o raedera) y a través del Acheulense medio y moderno tiene su apogeo en el período llamado Camposanquiense (el Languedociense de Francia, anterior a la glaciación Würmiense) y alcanza su carácter definitivo en el “optimum” postglaciar (Asturiense típico de la provincia de Oviedo).

Pero desgraciadamente la técnica de la la lasca que estudiamos nada tiene que ver con la de los cantos rodados del Miño y costa septentrional portuguesa, y, por otra parte, es muy probable que nuestra pieza corresponda a un estadio cultural y geológico algo anterior al de los cantos trabajados del Acheulense antiguo. Por ello finalizamos este ligero estudio con un llamamiento a los geólogos y prehistoriadores gallegos a fin de que con sus estudios podamos comenzar a vislumbrar el misterio de las más remotas culturas gallegas, de los únicos tiempos, créase o no, en que el hombre pudo ser feliz por tener a mano todos los medios con que satisfacer sus necesidades y aspiraciones.

Desde luego no debe continuar por más tiempo, siendo, se puede decir, un vacío el Paleolítico de Galicia, precisamente la región de las ancianas y encorvadas montañas, la primera que, allá por la Secundaria emergió solemne de la profundidad del Océano, para, en el transcurso de millones de años, convertirse, por mano de Dios, en su obra maestra de estética geológica”.

    Sen o menor ánimo de poñer en dúbida a correcta clasificación da peza e a súa atribución ao paleolítico inferior, non deixa de ser certo que un gran non fai graneiro e que poucas son as conclusións que deste achado descontextualizado podemos extraer.

   Obviamente, as condicións ambientais de aquela época non eran as mesmas que na actualidade. Durante o paleolítico houbo varios períodos fríos, seguidos doutros (fases interglaciares) caracterizados por un clima temperado. No transcurso dos períodos fríos os glaciares ocupaban unha parte importante do territorio. A totalidade das serras orientais e meridionais (Os Ancares, O Courel, O Eixe, Queixa, Xurés), así como as centrais (Xistral, Faro de Chantada, Faro de Avión), posuían neves perpetuas nas súas partes máis elevadas (por riba dos 700 m) e que, como consecuencia das diferentes fases climáticas que sufriu o paleolítico, producíronse grandes cambios na vexetación, no relevo e na liña costeira, que darían pé a que os grupos humanos se tiveran que adaptar a eses diferentes medios naturais, moi distintos ao presente.

    O home paleolítico caracterízase polo seu nomadismo, debido a que necesitaba dunha certa mobilidade para abastecerse de alimento e materia prima, motivo polo cal os seus campamentos eran provisionais ou estacionais. Por iso, a machada que atopou Luís Monteagudo na Rocheira en 1947, probablemente pertencera a algunha pequena banda recolectora e cazadora que practicaba a depredación dos recursos naturais pola zona que hoxe ocupa o municipio arteixán.


FONTES:

-Bello, José María. La Coruña antes de Roma. Vía Láctea Editorial, 1994.
-Carballo, Arceo, Xulio. Arqueoloxía de Galicia. Itinerarios polo pasado. Trea, 2005.
-Monteagudo, Luís. Probable hacha clactoniense de Arteijo (Coruña). Cuadernos de Estudios Gallegos (Fascículo VII), 1947.
-Naveiro López, Juan L. El golfo ártabro. Asociación de Amigos do Museo Arqueolóxico, 1994.


2 comentarios: