RODRÍGUEZ E RAVACHOL, OS LOROS DE PICADILLO E DE PERFECTO FEIJÓO

   Houbo un tempo, a principios do século pasado, que a cidade de Pontevedra e a parroquia arteixá de Armentón estiveron irmandadas polas desventuras de dous loros que, coas súas linguas irreverentes, poñían a caldo a todo aquel que se cruzara no seu camiño disparando, pola súa pequena boca, frases que facían sacar as cores e que non deixaban indiferente a ninguén dos dous lugares. Falamos de Ravachol e de Rodríguez, os loros de Perfecto Feijóo, farmacéutico pontevedrés e gran impulsor da revalorización da cultura tradicional galega, e de Manuel M.ª Puga, o popular Picadillo.

Imaxe do loro Ravachol

   Dada a gran lonxevidade que teñen os loros xa que se calcula que poden chegar aos 75 anos, é difícil coñecer a ciencia certa o nacemento  exacto  de  Ravachol  que, segundo algunhas fontes, cabe a posibilidade que fora descendente dalgunha das aves exóticas que trouxeran de América en 1702 os buques españoles que foran atacados na Ría de Vigo pola flota anglo-holandesa na famosa Batalla de Rande. O caso é que, tras o afundimento dos barcos, unha boa parte dos loros lograría sobrevivir expandíndose polas cercanías na cidade olívica, sendo recollidos moitos deles pola veciñanza.

  Case dous séculos despois, en 1891, o profesor de música e director da banda musical do rexemento de infantería de Guillarei (Tui), Martín Fayes, regaloulle un loro que pululaba ao seu antollo polo cuartel, e que de seguro era descendente daquelas aves sobrevivintes de Rande, ao seu amigo e alumno o boticario Perfecto Feijóo.

   Licenciado na Universidade de Santiago e fundador de “Aires da Terra”, o primeiro coro galego, Feijóo, que rexentaba a súa botica na Praza da Peregrina desde 1880, era unha eminente personalidade, das máis carismáticas da época, naquela tranquila Pontevedra de finais do século XIX. De carácter ameno e cercano e de ideais republicanos, o boticario reunía na súa farmacia á flor e nata da sociedade pontevedresa, acudindo ao seu estabelecemento persoeiros da política, as artes e as ciencias para participar nas máis animadas tertulias que alí se celebraban baixo a atenta mirada do loro que lle regalara o seu amigo Martín Fayes, un loro que tardaría unha tempada en adaptarse ao seu novo emprazamento, permanecendo case mudo sen facer alerde da súa facilidade para a conversa que si mantivera no cuartel.

Botica de Perfecto Feijóo

   Mais, pasado o período de adaptación, o paxaro exótico empezaría a exteriorizar o seu carácter de alborotador e descarado que levaba dentro, de aí que Feijóo o bautizase co nome de Ravachol, identificándoo así co anarquista e revolucionario francés François Ravachol, detido a finais de marzo de 1892 e executado na guillotina o 11 de xullo do mesmo ano.

  A habilidade do loro para a palabra fundíase cun vocabulario vulgar e cuarteleiro que deixaba sorprendidos a veciños e visitantes. Segundo a época do ano e a hora do día, Feijóo poñíao na súa gaiola na botica, na rebotica ou ben no exterior da farmacia, ao carón dun banco de pedra, que era o lugar donde Ravachol se encontraba máis a gusto disfrutando do bulicio dos transeúntes.

   O temperamento do animal, a súa verborrea e a facilidade de palabra non tardarían en convertelo nun singular atractivo da cidade do Lérez, gañando de contado o cariño popular. Ata a farmacia achegábanse xentes de todos os lugares para observar con asombro as súas habilidades e ata había clientes que o obsequiaban con algún caramelo, iso sí, os que non lle daban a larpeirada recibían un boa rifa!

  A vida do simpático animal estaría marcada por un gran número de anécdotas relacionadas coa súa enorme desenvoltura para o sarcasmo. Unha das cousas máis sorprendentes é que, a parte da súa gran fluidez na linguaxe, tamén contaba cunha enorme capacidade de intelixencia que lle permitía manter pequenas conversas. Ademais, era quen de identificar algunhas situacións para aplicar as súas frases, que case sempre dicía en galego e que pronto se farían populares ao ser utilizadas no linguaxe cotidiá da veciñanza pontevedresa. 

Perfecto Feijóo

   Perfecto Feijóo faría todo o posible por correxir o seu mal comportamento verbal e, por iso, a frase ameazante “se collo a vara” soaba cada dous por tres na botica. Mais o loro faría propia a devandita frase para dirixirse aos que se metían con el. Tamén, cando algún paisano se achegaba e facía que lle daba un caramelo, Ravachol dicialle: “Vaite de aí lambón”. Se non había ninguén atendendo a botica e entraba algún cliente berraba: “Don Perfeuto parroquia” ou tamén “Xente na tenda”. Se o cliente tiña mal aspecto gritaba “aquí non se fía”. E se o que entraba na farmacia era un crego, pois entón imitaba a un corvo. Outra mostra máis da súa sorprendente capacidade é que en ocasións gritáballe a Feijóo: “Don Perfeuto a despachar” e cando se acercaba o farmacéutico dicíalle: “engañeiche, engañeiche”. Tamén tiña fama a súa forma de facer plegarias e cantos durante a misa no cercano Santuario da Peregrina, o que provocaría o malestar nos relixiosos aos que chamaba “bárbaros”.

  Ravachol despacharíase ben a gusto con varios persoeiros da época, recibindo os seus insultos intelectuais e poderosos políticos, entre eles o propio presidente do goberno Eugenio Montero Ríos ou a insigne Emilia Pardo Bazán, unha escritora que probablemente estaba afeita a recibir os improperios de Rodríguez, o loro do seu amigo Manuel María Puga, Picadillo, un animal que por aqueles días tamén facía das súas na parroquia arteixá de Armentón.

   A primeira nova que temos de Rodríguez corresponde ao 21 de setembro de 1904, día no que Picadillo publica no xornal El Noroeste o artigo “Mi loro. Confesiones íntimas”, no que o autor describe como chegou o animal ao seu pazo de Anzobre, comentando que fora un agasallo de unha das súas afilladas que tiña emigradas no Uruguai:

María Manuela Peregrina, que así se llama según todas las de la ley, se marchó a Montevideo hace unos cuatro años, y á los pocos meses de estar allá recibieron sus padres una carta en la que se les anunciaba que en breve sería remitido un regalo para el señor padrino. Me olió a loro; pero guardé el secreto.

No se engañaron, no, mis presentimientos. A las doce de una noche de esas crueles del mes de Diciembre, en que el agua se hace sentir pegando contra los cristales, fuertes aldabonazos en la puerta de la casa anunciaban que alguien quería entrar a toda prisa.

Desperté sobresaltado, hice abrir, y un criado volvió a los pocos momentos anunciándome que un “amaricano” deseaba verme con urgencia, pues traía un encargo de cuidado que “me entregar”. No llegó mi fuerza de voluntad hasta el extremo de abandonar el lecho, pero tuve la resignación necesaria para dar orden de que pasase a mi habitación el emisario.

-A la buena noche.

-Ola, amigo, adelante.

-Aquí le traigo esto que me ha dado el encargho para usted su ahigada la Peregrina.

-¡Hombre, un loro!¿Y cómo está la muchacha?

-Queda bien de salud y ghanando bastante plata. Está de criada de manos con una intaliana.

-Vaya, vaya. ¿Y el bicho éste, habla?

-Desprencipia.

-¿Y que come?

-El probito no come más que máiz cocido.

-Bueno, pues déjelo por ahí y que le den de cenar ¿eh?

-No, mil gracias; no apetezco de nada.

Pazo de Anzobre (El Noroeste, 13 de xullo de 1902)

  Mais, ao parecer, aos dezaseis días desta escena, o loro falecía por defecto de aclimatación sen romper o solemne mutismo no que tivera a ben permanecer desde que entrara no pazo de Anzobre, o domicilio arteixá de Picadillo. A familia de Peregrina comunicaríalle a esta por carta a triste nova, e ao ano seguinte, no mesmo día e á mesma hora, outro “amaricano” traíalle a Rodríguez, a segunda edición do animaliño:

El destino se había empeñado en que yo tuviese un loro y ¿qué va uno a hacer? ¡Ah! Pero este es otra cosa; este habla y chilla y da mordiscos. Goza de una libertad que envidiarían muchos mortales, come cuando quiere y duerme donde le parece. Pronuncia difilmente, y lo que más claro dice es:

-¿Cómo te va?

-Corre que corre, chancho!

-¡ay que te corto!

Y canta una cosa de esas de dormir a los niños. Estos días le da por hacerme compañía y la otra tarde se entretenía en comer una cuartilla de mi libro de cocina en la barandilla del balcón de mi despacho, cuando entró un paisano. -¿Cómo te va?, gritó el loro.

El paisano, entre risueño y desconfiado, lo contempló despacio y, volviéndose de repente a mi, me dice:

-Señor amo. ¿e que crase de besta é esta?

-É un animal da Patagonia.

-¡Vaya carafio!

A los dos días mi casero comentaba el suceso con un amigo, en el atrio de la iglesia parroquial, momentos antes de empezar la misa.

-Eche un paxaro grande con moitas prumas. Parce cousa do demo. A min díxome como me iba. Fálache coma os nenos. E chámanlle Rodrighes como se fora un cristiano, fora a alma.

-¡Arrenegado! Ireino ver, oh.

   A partir dese diálogo o loro de Picadillo adquiría en toda a parroquia de Armentón e boa parte da bisbarra unha popularidade que nunca outro animal tivera por estos lares. 

Manuel Mª Puga, Picadillo

   Noutra ocasión, cando Manolo Puga trataba de conseguir suscriptores na parroquia de Armentón para o xornal El Noroeste, o loro facía das súas insultando a un dos veciños de Anzobre, feito que nos conta Picadillo no artigo “Confidencias. La instrucción en la aldea”, publicado en El Noroeste o 5 de abril de 1905:

El entusiasmo se apoderó de todos nosotros y el que más y el que menos se echó por las calles y por las aldeas a la caza de nuevos lectores. A mi también me tocó mi parte y aprovechando la primera ocasión en que fuí al campo, reuní en conclave a los caseros más acomodados y les hablé en la siguiente forma:

Caballeros, agora hai na Cruña un papel periódico que da moito gusto de lelo. Non costa máis que unha peseta cada mes, e vós ben podedes suscribirvos que con eso saberedes todas as novedades que pasan polo mundo.

-Bien está, si señor.

-A ver, lista: Manuel Loureiro, Bernabé Gómez, Juan Grela Grela, Domingo Abeleira, etc.

Doce ó catorce nuevas suscripciones, con las cuales vine muy ufano, haciéndolas inscribir acto continuo en las listas de la administración.

Transcurrió el tiempo, yo estuve por estos barrios dos o tres meses y mi gente pagaba su periódico a toca teja y hasta había suscriptor que hacía sus reclamaciones cuando algún día por casualidad dejaba de servírsele el número.

Volví al campo y a los pocos días de estar allí vino a visitarme uno de mis enlistados.

-¿E cómo lle vai?

-Bien, y tú.

-Ben, para servir a Dios e a usted.

-¿Qué traes de novo?

-E pois señor eu víñalle dicir a ver cuando degamos de paghar el preódico.

-¿Entonces, no te gusta? ¿no está de acuerdo con tus ideas?

-Non, non señor, non é eso.

-¿Pues que pasa, hombre?

-Pois é que na casa ningún de nós sabe ler.

Ante tan rotunda declaración ordené que se le diese de baja sin nuevas explicaciones. A la semana siguiente de los catorce sólo quedaban cuatro; los diez restantes no sabían leer. Cuando uno de los sujetos me explicaba que aquel papel no les servía para nada porque según él “na casa lles estorbaba o negro”, Rodríguez, el loro a quien nunca le falta una palabrita en estas ocasiones, exclamó desde el balcón:

-¡Burro!, ¡Burro!

Y el paisano, medio risueño, medio azorado se vuelve a él y le contesta:

-Tes razón, ho. Ai que raio de paxaro!

   Rodríguez seguiría armando as de San Quintín en toda a parroquia de Armentón ata os últimos días da súa existencia, perda celebrada por uns, principalmente as víctimas do se seu impertinente vocabulario, e chorada por outros, entre eles, obviamente, o seu dono Manolo Puga. A revista Coruña Moderna, na que habitualmente colaboraba Picadillo naquela hora, escribiría o seguinte artigo necrolóxico o 14 de outubro de 1906, artigo que posiblemente sexa o primeiro destas características dedicado a un loro:

CRÓNICA DE SOCIEDAD. UNA PÉRDIDA SENSIBLE.

Nuestro querido colaborador Manolo Puga (Picadillo) pasa en estos momentos por un trance amarguísimo. Al autor de la “Cocina Práctica” le ha desaparecido, súbitamente, de su pazo de Anzobre, un hermoso loro en el que tenía puesto el más sólido y firme de sus amores. El ilustre Picadillo sospecha, con gravísimos fundamentos, que, á estas horas, el loro habrá sido víctima de la ferocidad de algún buitre o de las asechanzas de algún zorro.

Nosotros, que sabemos por experiencia lo angustioso de una pérdida semejante, pues ha poco hemos tenido el dolor de ver exhalar su último aliento a un papagayo al que queríamos entrañablemente, no encontramos palabras que sean capaces de mitigar la pena hondísima que ahora conturba el ánimo de nuestro amigo.

Y así, nos limitamos a aconsejarle que reciba con resignación este golpe que el Destino le ha deparado y que busque en la Religión un bálsamo que cicatrice la herida abierta en su pecho por el fin prematuro y trágico del leal compañero que hacía gratas y amables sus horas campesinas.

¡¡Descanse en paz el desventurado loro!!

Borrador da obra "Rodríguez, o loro de Picadillo"

   Algunhas das andanzas deste paxaro trataremos de revivilas nunha pequena obra teatral na que estamos a traballar con Melandrainas, o grupo de teatro de Arteixo, obra que titulamos “Rodríguez, o loro de Picadillo” e que agardamos poder representar nos últimos meses deste 2018 ou, se se tercia... aí deixamos a idea... facerlle unha homenaxe no entroido, semellante á que se lle realiza en Pontevedra a Ravachol, o loro de Perfecto Feijóo que, ao parecer, falecería na cidade do Lérez o 26 de xaneiro de 1913 a causa dun empacho de biscoitos mollados en viño.

   A prensa da época recollía a noticia da morte do popular loro con gran estupor, deixando á sociedade pontevedresa sumida no máis profundo desconsolo, envolta nunha triste sensación de dor polo cariño que lle tiñan ao animal. Perfecto Feijóo, recibiría telegramas de pésame procedentes de toda a xeografía española, e ata incluso o seu grupo de amigos decidiría ofrecerlle a Ravachol unhas honras fúnebres como se merecía, sendo embalsamado o seu cadáver e expuesto na farmacia, unha botica que se abarrotaría de contado para recibir o pésame dos veciños e das veciñas, que facían longas ringleiras na rúa para darlle o último adeus.

   O enterro do paxaro realizaríase o día 5 de febreiro, mércores de cinza e sería a sociedade de artesáns de Pontevedra a encargada de organizalo. Antes dos actos fúnebres publicárase un bando no que solicitaban a asistencia ao enterro "disfrazado cada uno a su manera y portando un farol fúnebre". A comitiva, encabezada por unha docena de xinetes, estaba composta de bandas de música, comparsas, carrozas e miles de paisanos que nun lutuoso desfile dirixíronse ao Circo-Teatro da Alameda da cidade pontevedresa. 

   Ante unha bancada abarrotada, celébrase unha fúnebre despedida denominada "Velada Infausta" na que participan Ilustres pontevedreses antes de que os restos mortais de Ravachol foran enterrados nun terreo que Perfecto Feijóo tiña na parroquia de Mourente, lugar no que os íntimos tertulianos da botica son os que lle dan o último adeus ao loro que durante máis de vinte anos mantivera á sociedade pontevedresa pendente das súas extravagancias.

  Tras a súa morte, a lembranza de Ravachol persistiría no tempo e, co fin do franquismo e a recuperación das tradicións máis laicas e festivas, renacería con gran forza o mito do loro anticlerical, procaz e republicano. Mais, con todo, non sería ata 1985 cando un grupo de pontevedreses decidirían recrear, xunto á comisión municipal de festas, o velorio e enterro do loro Ravachol no entroido da cidade. O éxito desa primeira recreación sería de tal dimensión que en poucos anos o enterro do famoso paxaro exótico convertiríase nun dos actos máis populares dos carnavales que se celebran en Europa. Amigos e amigas de Armentón: ¿para cando o enterro do loro Rodríguez?